Վիքիպեդիա

Կամենեցի գետտո

Կամենեցի գետտո (1941 թվականի ամառ – 1942 թվականի նոյեմբեր), հրեական գետտո, Բելառուսի Բրեստի մարզի Կամենեց (Կամենեց Լիտովսկի) քաղաքի և մոտակա բնակավայրերի հրեաների բռնի վերաբնակեցման վայր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին նացիստական Գերմանիայի զորքերի կողմից Բելառուսի օկուպացման ընթացքում հրեաների հալածանքների ու ոչնչացման շրջանակներում։

Կամենեցի օկուպացում և գետտոյի ստեղծում խմբագրել

Ըստ 1939 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Կամենեցում ապրել է 3909 (2500[1]) հրեա, որ կազմել են քաղաքի ընդհանուր բնակչության 92,1 %-ը[2]։

Կամենեցը գերմանական զորքերի կողմից գրավվել է 1941 թվականի հունիսի 23-ին (22-ին[3][4]), և օկուպացիան շարունակվել է երեք տարի և մեկ ամիս՝ մինչև 1944 թվականի հունիսի 22-ը[5][6]։

Կամենեցում պատերազմի առաջին զոհը դարձել է հրեա մի կին, որ սպանվել է գերմանական արկի բեկորներից պատերազմի առաջին օրը[4]։

Հրեաների սպանություններն սկսվել են օկուպացիայի առաջին օրվանից։ Գերմանացիները մեծ լրջությամբ են վերաբերվել հրեական դիմադրության հնարավորությանը, այդ պատճառով էլ գետտոյում և նախքան դրա ստեղծումն առաջին հերթին սպանել են 15-50 տարեկան հրեա տղամարդկանց՝ չնայած տնտեսական տեսանկյունից դրա աննպատակահարմար լինելուն, քանի որ նրանք ամենաաշխատունակ կալանավորներին էին[7][8]։ Այդ նպատակով էլ արդեն 1941 թվականի հուլիսի սկզբին գերմանացիները կազմակերպել են առաջին «գործողությունը» (այդ էվֆեմիզմով գերմանացիները կոչել են իրենց կազմակերպած զանգվածային սպանությունները)՝ սպանելով հարյուրից ավելի երիտասարդ հրեաների քաղաքից երկու կիլոմետր հեռավորության վրա՝ Կամենեց-Բրեստ ճանապարհի ձախ կողմում[3][9][10]։

Հրեաներին ստիպել են իրենց հագուստի վրա կրել տարբերակիչ նշաններ՝ դեղին ժապավեններ։ Պարտադրվել է դեղին աստղեր ամրացնել այն տների վրա, որտեղ ապրել են հրեաներ[11]։

1941 թվականի օգոստոսին Կամենեցի բոլոր հրեաները տեղափոխվել են Պրուժանի գետտո, սակայն տեղի չբավականացնելու պատճառով երկու շաբաթ անց նրանց թույլատրել են ինքնուրույն վերադառնալ[3][12][13]։

Վերադարձած բոլոր հրեաները տեղավորվել են երկու գետտոներում՝ մեծ և փոքր։ Մեծ գետտոյի տարածքն զբաղեցրել է Բժեսկի, Կոբրինսկի (ներկայում՝ Բելովի), Լիտովսկի (ներկայում՝ Պիվնենկո), Մալայա (ներկայում չկա), Սմոչեյ (չկա), Կրուտկայա (չկա), Պոդժեչնի (ներկայում՝ Առափնյա), Վոնզսկայա (ներկայում՝ Միջին), Բոժնիչեյ (չկա), Զամկովի (չկա) փողոցները՝ ներկայիս հիվանդանոցի ու խանութի միջև, որ գտնվել է Լիտովսկայա փողոցում[14][15][16]։

Փոքր գետտոյի տարածքն զբաղեցրել է Աշի, Բժեսկայա (Բրեստսկայա), Գլեմբոկայա (ներկայում չկա), Տարգովայա (չկա), Պոլնայա (ներկայում՝ Գոգոլի) փողոցները[17]։

1942 թվականի հունվարի 1-ին երկու գետտոները միավորվել են[18][3][1]։

Գետտոյում տիրող պայմաններ խմբագրել

Գերմանացիները հրամայել են գետտոյում ստեղծել յուդենրատ և չզինված հրեական ոստիկանություն՝ գետտոյում կարգի պահպանման համար[19][11]։

Պարբերաբար յուդենրատին հրամայվել է գետտոյում հավաքել «ռազմատուգանք» ոսկով։ Գերմանացիներն անպատիժ կերպով թալանել են հրեաների տները[18]։

Գերմանացիների կողմից գետտոյի կալանավորների համար սահմանված կանոնների ամենափոքր խախտման համար հրեաներին տեղում սպանել են[19][20]։

Գետտոն սահմանազատվել է փշալարով բարձր ցանկապատով և ունեցել երեք դարպաս՝ դեպի Կոբրինսկայա (ներկայում՝ Չկալովի), Լիտովսկայա (ներկայում՝ Պիվնենկո) փողոցներ և յուդենրատի մոտ (ներկայում գրադարանային կոլեկտոր Լենինի փողոցում)։ Գետտոյի շուրջը ամեն 10-20 մետրի վրա տեղադրվել են էլեկտրական լապտերներով սյուներ, որոնք լուսավորել են երեկոյից մինչև առավոտ։ Գետտոյի սահմաններից քաղաք դուրս գալն արգելված է եղել[21][22]։

Գետտոն հսկել են տեղի ոստիկանները։ Նրանք մի մասը կանգնել է դարպասների մոտ, մյուսները պարբերաբար անցել են գետտոյի շուրջը։ Երբեմն հսկողությունը կատարել են գերմանացի ժանդարմները։ Հետագայում գետտոյի հսկողությունն ուժեղացվել է նորեկ ոստիկաններով[11]։

Երբ գետտոյի ցանկապատը դեռ ամբողջությամբ պատրաստ չէր, կալանավորները կարող էին դուրս գալ քաղաք և ձեռք բերել մթերք։ Հետո գետտոն փակվել է ու սկսվել է սովը։ Գետտոյի տարածքում բոլոր կալանավորների համար եղել է մեկ ջրհոր։ Յուդենրատը կարողացել է հայթայթել չնչին քանակությամբ սննդամթերք։ Գետտոյի տներում եղել է անտանելի գերբնակեցում՝ 10 և ավելի մարդ մեկ սենյակում լիակատար հակասանիտարական պայմաններում[23][22]։

Գետտոյի բոլոր բնակիչները կատարել են ամենածանր հարկադիր աշխատանքները[19]։

1942 թվականի սեպտեմբերի 9-ին գետտոյում տեղի է ունեցել ապստամբություն[3]։

Գետտոյի ոչնչացում խմբագրել

1942 թվականի նոյեմբերին գետտոն լիկվիդացվել է[3][16][24]։

Կամենեցի հրեաներին քշել են այդ ժամանակ արդեն դատարկ Վիսոկոեի գետտո (ըստ այլ կարծիքի՝ Բյալա-Պոդլյասկա[19])։ Այնտեղ նրանք մի քանի օր պահել են առանց ջրի և ուտելիքի, վերցրել են նրանց բոլոր իրերը, հրեաների մի մասին սպանել են, իսկ մնացածին քշել են երկաթուղային կայարան, որտեղից վագոններով ուղարկել են Տրեբլինկա մահվան ճամբար[3][19][24][25][26][16]։

Փրկության դեպքեր խմբագրել

Կամենեցի գետոտյում եղել են փախուստի մի քանի դեպքեր, ինչպես նաև քաղաքի բնակիչների կողմից հրեաներին օգնելու առանձին դեպքեր[19][27][28]։

Եղել է հրեաների մեծ խմբի փախուստի դեպք, սակայն նրանք, թաքնվելու ոչ մի հնարավորություն չունենալով, ստիպված են եղել վերադառնալ։ Հրեա Պինյան փախել է, սակայն նրան մատնել է Մեծ Մուրինի գյուղի ավագը։ Հայտնի բժիշկ Նոահիմ Գոլբերգը փախել է որդու՝ Հիրշի, դստեր՝ Յանեչկայի ու փեսայի՝ լեհ Լյուդվիգի հետ։ Նրանք թաքնվել են Սմուգի խուտորներում Դմիտրովիչայի մոտ, սակայն նրանց մատնել է Գարահ ոստիկանը Օսիննիկի գյուղից[29][30][15]։

Օկուպացիայում մնացած Կամենեցի հրեաներից փրկվել են միայն Լեոն Գեդալե Գոլդրինգը, որ կենդանի է մնացել Օսվենցիմում[31] և Դորան՝ Կամենեցի հյուրանոցի նախկին սեփականատեր Արոն Մոյշայի դուստրը[32][33]։

Հիշատակ խմբագրել

Կամենեցի գյուղական խորհրդի հարցով արտակարգ պետական հանձնաժողովի՝ 1945 թվականի փետրվարի 19-ի արձանագրությունում նշված է. «1942 թվականին, աշնանը, հրեական բնակչությունը, Կամենեց բնակավայրում ապրող 5000 մարդ ծերերին, կանանց ու երեխաներին, վերցնելով բոլոր արժեքավոր իրերը, հագուստն ու տնային գույքը, վտարել են Վիսոկոե բնակավայրի ուղղությամբ, որոնց հետագա ճակատագիրն անհայտ է»[34][35][36][16]։

2009 թվականին Կամենեցում՝ Պրոլետարսկայա և Չկալովի փողոցների հատման վայրում, որտեղ պատերազմի տարիներին տեղակայված է եղել գետտոն, տեղադրվել է հրեաների ցեղասպանությանը նվիրված հուշարձան՝ երեք լեզվով գրություններով՝ բելառուսերեն, եբրայերեն և անգլերեն[34][37]։

1941 թվականի հուլիսին սպանված ավելի քան հարյուր հրեաների սպանության և թաղման վայրերը մինչ օրս ոչ մի կերպ նշված չեն, թեև այդ գնդակահարության մասին վկայություններն արձանագրված են, այդ թվում նաև արտակարգ պետական հանձնաժողովի կայքում[38]։

Դորա Գալպերինան, որ փրկվել է Կամենեցի գետտոյից, պատմել է իր հուշերն այն մասին, թե ինչպես է ինքը կենդանի մնացել[32][39][40]։

Հրապարակվել են Կամենեցի հրեաների ցեղասպանության ոչ լրիվ ցուցակները[41]։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ 1,0 1,1 «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 207
  2. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 93
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Կամենեց Արխիվացված 2016-05-15 Wayback Machine – հոդված Ռուսական հրեական հանրագիտարանում
  4. ↑ 4,0 4,1 Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 62
  5. ↑ «Периоды оккупации населенных пунктов Беларуси». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  6. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 196, 249, 425
  7. ↑ д-р ист. наук А. Каганович. Вопросы и задачи исследования мест принудительного содержания евреев на территории Беларуси в 1941-1944 годах.
  8. ↑ «Памяць. Вiцебскi раён», 2004, էջ 233-234
  9. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 62-63
  10. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 207, 282-283
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 65
  12. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 63-64
  13. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 283
  14. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 64-65, 97-98
  15. ↑ 15,0 15,1 «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 206
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Адамушко В. И., Бирюкова О. В., Крюк В. П., Кудрякова Г. А. Справочник о местах принудительного содержания гражданского населения на оккупированной территории Беларуси 1941-1944. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, Государственный комитет по архивам и делопроизводству Республики Беларусь, 2001. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6372-19-4.
  17. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 65, 97-98
  18. ↑ 18,0 18,1 Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 65, 71
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Еврейская община Каменца
  20. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 66-67
  21. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 64-65
  22. ↑ 22,0 22,1 «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 205, 283
  23. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 64-66, 71
  24. ↑ 24,0 24,1 Сахарчук Ю. И. Высокое Արխիվացված 2015-11-17 Wayback Machine
  25. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 72, 79-81
  26. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 204, 205, 283
  27. ↑ «Каменец: недвижимость возрастом в 700 лет». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  28. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 72
  29. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 66, 71-72, 92
  30. ↑ М. Мамус, газета «Навiны Камянеччыны», 18 февраля 1998 года (բելառուս.)
  31. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 70, 78-79
  32. ↑ 32,0 32,1 Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 70-78, 82
  33. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 204, 207-208
  34. ↑ 34,0 34,1 «Память об узниках Каменецкого гетто». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
  35. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 79
  36. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 275, 283
  37. ↑ Belarus Holocaust Memorials Project (անգլ.)
  38. ↑ Мусевич Г. С. «Народ, который жил среди нас», 2009, էջ 63
  39. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 207-208
  40. ↑ «Памятная книга про Каменец-Литовск. Замасты и колонии», Буэнос-Айрес, 1970, стр. 521—533
  41. ↑ «Памяць. Камянецкi раён», 1997, էջ 207, 292

Գրականություն խմբագրել

  • Г.П. Парафянюк, Р.Я. Смірнова i iнш. «Памяць. Камянецкi раён». — Мн.: Ураджай, 1997. — 525 с. — ISBN 985-04-0128-1 (բելառուս.)
  • Memorial Book of Kamenets
  • Г.С. Мусевич. «Народ, который жил среди нас». — Брест, 2009. — 105 с.
  • Государственный архив Брестской области (ГАБО), — фонд 514, опись 1, дело 151, лист 4
  • Государственный архив Российской Федерации (ГАРФ). — фонд 7021, опись 83, дело 16, лист 2
  • Адамушко В. И., Бирюкова О. В., Крюк В. П., Кудрякова Г. А. Справочник о местах принудительного содержания гражданского населения на оккупированной территории Беларуси 1941-1944. — Мн.: Национальный архив Республики Беларусь, Государственный комитет по архивам и делопроизводству Республики Беларусь, 2001. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 985-6372-19-4.
  • А.П. Красоўскi, У.А. Мачульскi, У.I. Мезенцаў i iнш. (рэдкал.), У.I. Мезенцаў (укладальнiк) «Памяць. Вiцебскi раён». — Мн.: «Мастацкая лiтаратура», 2004. — 771 с. — ISBN 985-02-0647-0 (բելառուս.)
  • Смиловицкий Л. Л. Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944. — Тель-Авив: Библиотека Матвея Черного, 2000. — 432 с. — ISBN 965-7094-24-0.
  • Ицхак Арад. Уничтожение евреев СССР в годы немецкой оккупации (1941—1944). Сборник документов и материалов, Иерусалим, издательство Яд ва-Шем, 1991, ISBN 9653080105
  • Черноглазова Р. А., Хеер Х. Трагедия евреев Белоруссии в 1941— 1944 гг.: сборник материалов и документов. — Изд. 2-е, испр. и доп.. — Мн.: Э. С. Гальперин, 1997. — 398 с. — 1000 экз. — ISBN 985627902X
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կամենեցի_գետտո&oldid=9427365» էջից