Լճաշեն-մեծամորյան մշակույթ
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Լճաշեն (այլ կիրառումներ)
Լճաշեն-Մեծամորյան(անգ․ Lchashen-Metsamor) մշակույթը ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարի (1500 - 700 մ․թ․ա․) հնագիտական մշակույթ է Հարավային Կովկասում, որը հիմնականում տարածված է եղել ներկայիս Հայաստանի և նրան հարակից տարածքներում[1]։ Լճաշենյան խեցեղեն հայտնաբերվել է նաև Թուրքիայի Ագրի շրջանում նաև Վրաստանի հարավում[2]։
| Լճաշեն-Մեծամոր | |
|---|---|
| Այլ անվանումներ | Լճաշեն-Ծիթելգորի, հնացած անուն. Կենտրոնական Անդրկովկասյան մշակույթ |
| Դարաշրջան | Ուշ բրոնզե դար, վաղ երկաթի դար |
| Ժամանակակից երկիր | Հայաստան, Վրաստան, Թուրքիա |
| Բաշխման տարածք | Հայաստան |
| Հիմնական հուշարձաններ | Մեծամորի ամրոց |
| Էթնիկություն | Էթիունի |
| Անվանված է | Lchashen site? և Մեծամորի ամրոց |
| Նախորդ մշակույթ | Թռեղքյան մշակույթ |
| Հաջորդ մշակույթ | Ուրարտու |
| Սկիզբ | 1500 մթա |
| Ավարտ | 700 մթա |
.jpg) | |
Նկարագրություն խմբագրել
Մշակույթի առանձնահատկություններից են ակոսավոր (grooved) խեցեղենի։ Բրոնզե դարի վերջում կիկլոպյան ամրոցների լայն տարածումը[3]։ Տեղի է ունենում բնակչության աճ, ուրբանիզացիա։ Հայաստանի տարածքում հայտնվում են քաղաքներ։ Աճում է բրոնզե իրերի քանակը։ Ինչպիսին օրինակ բրոնզե գոտիները[4]։ Լճաշենում կատարված պեղումների արդյունքում գտնվել է լիովին պահպանված քառանիվ կառք։
Դասակարգում խմբագրել
Հնագետները բաժանել են Լճաշեն-մեծամորյան մշակույթը հինգ հիմնական փուլերի։ [5]
Ուշ բրոնզե դար - ԼՄ 1,2,3
Վաղ երկաթե դար - ԼՄ 4,5
Նաև առանձնացվել է վեցերորդ փուլը որը առաջանում է ուրարտական մշակույթի և տեղականի սինթեզի։
Ինքնությունը խմբագրել
Լճաշեն մեծամորյան մշակույթը հնագետները կապում են ուրարտական սեպագրերում վկայված Էթիունի ցեղային միության հետ։ Կա հիմնավոր կարծիք, որ Էթիունին եղել է հայերի բնօրրանը[6]։
Ավարտը խմբագրել
Մշակույթի ավարտը սկսվում է մ․թ․ա 8-րդ դարից երբ Արգիշտին իր բանակով անցնում է Արաքս գետը։ Ուրարտական մշակույթի հայտնվելով առաջանում է սինկրետիկ Լճաշեն-Մեծամոր VI շերտը։
Պալեոգենետիկա խմբագրել
Դամգաարդի (2018) հոդվածում, որը նվիրված էր Եվրասիայի տափաստանների հին բնակիչների գենետիկ ուսումնասիրությանը տպագրվել է Լճաշենի թաղումներից երկու անձնավորության հին ԴՆԹ-ն։ Տվյալները այսպիսին են[7][8]։
| Id, տարիք | Y ԴՆԹ | ՄիտոԴՆԹ |
|---|---|---|
| DA31, ~ 1250 մթա | I2a2b-L596 | HV0a |
| DA35, ~ 1309 մթա | - | J1b1a |
Լազարիդիս 2022 հոդվածում տպագրվել է մեծ քանակությամբ հին ԴՆԹ-ի նմուշներ Լճաշենյան տիպի հնավայրերից։ Նրանց մոտ տարածված է եղե; R1b-Z2103 և I2-Y16419 հայրական քրոմոսոմները[9]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Steadman, Sharon R.; McMahon, Gregory (2011 թ․ սեպտեմբերի 15). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE) (անգլերեն). OUP USA. ISBN 978-0-19-537614-2.
- ↑ Sagona (1956–2017), Antonio. «Sagona, A. Remarks on the Iron Age of Eastern Anatolia». Çilingiroğlu, A. and Sagona, A. (eds), Anatolian Iron Ages 7.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) - ↑ T Smith, Adam. «Late Bronze/Early Iron Age Fortresses of the Ararat and Shirak Plains, Armenia: Typological Gonsiderations».
- ↑ Լճաշեն-Մեծամորյան մշակույթի բրոնզե գոտիները նույն ժամանակաշրջանի քանդակներում Արխիվացված 2017-11-01 Wayback Machine, Սոնա Մանուկյան
- ↑ Avetisyan, Pavel. «The pottery traditions of the Armenian Middle to Late Bronze Age 'transition'in the context of Bronze and Iron Age periodization».
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ Petrosyan, Armen. «Էթիունին հայոց օրրան. Գիտական հոդվածների ժողովածու, նվիրված Գրիգոր Ղափանցյանի ծննդյան 130-ամյակին. Երևան 2018, էջ 299-330։. Etiuni - cradle of Armenians».
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ Damgaard, Peter de Barros; Marchi, Nina; Rasmussen, Simon; Peyrot, Michaël; Renaud, Gabriel; Korneliussen, Thorfinn; Moreno-Mayar, J. Víctor; Pedersen, Mikkel Winther; Goldberg, Amy (2018-05). «137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes». Nature (անգլերեն). 557 (7705): 369–374. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. ISSN 1476-4687.
- ↑ root. «Ancient Y-DNA and mtDNA». Indo-European.eu (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 2-ին.
- ↑ Lazaridis, Iosif; Alpaslan-Roodenberg, Songül; Acar, Ayşe; Açıkkol, Ayşen; Agelarakis, Anagnostis; Aghikyan, Levon; Akyüz, Uğur; Andreeva, Desislava; Andrijašević, Gojko (2022 թ․ օգոստոսի 26). «The genetic history of the Southern Arc: A bridge between West Asia and Europe». Science (անգլերեն). 377 (6609). doi:10.1126/science.abm4247. ISSN 0036-8075. PMC 10064553. PMID 36007055.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ PMC format (link)