Վիքիպեդիա

Թեմիստոկլես

Թեմիստոկլես (հին հունարեն՝ Θεμιστοκλῆς, մ.թ.ա. 537-459 թվականներ), աթենական պետական գործիչ և զորավար։ Թեմիստոկլեսի հիմք դրեց Աթենքի՝ որպես ծովային տերություն կայացմանը, դրանով Աթենական պետության վերելքին։ Մ.թ.ա. 493 թվականին դառնալով արքոնտոս՝ նախեձեռնեց Աթենքի ծովային արվարձանի՝ Պիրևս բնակավայրի ամրակայման և այն պետության ծովային բազայի վերածելու աշխատանքներ։ Մ.թ.ա. 490 թվականի Մարաթոնի ճակատամարտից հետո հանդես էր գալիս որպես մեծ նավատորմի ստեղծման ջատագով։ Վերջապես, մ.թ.ա. 483 թվականին նրան հաջողվում է համոզել աթենացիներին քաղաքի մոտակայքում գտնվող արծաթի հանքից ստացած եկամուտներն ուղղել 200 նավի կառուցման վրա՝ ապագա պարսկական ներխուժմանը նախապատրաստվելու նպատակով։ Այդ նորաստեղծ նավատորմը վճռական դեր խաղաց մ.թ.ա. 480 թվականի սեպտեմբերի 20-ին Սալամին կղզու մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում պարսիկների ջախջախման գործում։ Վճռական դեր է խաղացել պարսկական ներխուժումից տուժած Աթենքի վերականգման գործում՝ շրջապատելով քաղաքը ամուր պարիսպով։ Մ.թ.ա. 471 թվականին աթենական ազնվական շրջանակների խարդավանքների արդյունքում ենթարկվել է օստրակիզմի և աքսորվել Աթենքից։ Երկար դեգերումներից հետո հանգրվանել է Արտաքսերքսես I արքայի մոտ՝ ստանալով նրանից Փոքր Ասիայի մի շարք քաղաքների կառավարման լիազորությունը։ Մահացել է մ.թ.ա. 460 թվականին փոքր Ասիայի Մագնեսիա քաղաքում։

Թեմիստոկլես
Դիմանկար
Ծնվել էմ. թ. ա. 524
ԾննդավայրԱթենք[1]
Մահացել էմ. թ. ա. 459
Մահվան վայրՄեանդրայի Մագնեսիա[2]
ԳերեզմանՄեանդրայի Մագնեսիա[3]
ՔաղաքացիությունՀին Աթենք և Աքեմենյան պետություն
Կրոնpolytheistic religion?
Մասնագիտությունքաղաքական գործիչ, ռազմական գործիչ և զինվոր
ԱմուսինArchippe?
Ծնողներհայր՝ Neocles?, մայր՝ Abrotonon?
Զբաղեցրած պաշտոններԱթենքի արխոնտ և ստրատեգոս
ԵրեխաներArcheptolis?, Mnesiptolema?, Nikomache? և Asia?
 Themistocles Վիքիպահեստում

Ընտանիք

խմբագրել

Թեմիստոկլեսը ծնվել է Ֆրեարների ատտիկական դեմոսում մ․թ․ա մոտ 524 թվականին[4][5]։ Նա լեոնտացի Նեոկլեսի որդին էր, որը նույնպես Ֆրեարիայից էր, որը, ըստ Պլուտարքոսի, «Աթենքում այնքան էլ նշանավոր մարդ չէր»[6]։ Նրա մոր մասին քիչ տեղեկություններ են պահպանվել․ նրա անունը կամ Էուտերպա էր, կամ Աբրոտոնում և նրա ծագման վայրը տարբեր կերպ կոչվում էր Հալիկառնաս, Թրակիա կամ Ակառնանիա[7]։ Ինչպես շատ ժամանակակիցների, այնպես էլ նրա վաղ տարիների մասին քիչ բան է հայտնի։ Որոշ հեղինակներ հայտնում են, որ Թեմիստոկլեսը մանկության տարիներին անկառավարելի էր, ուստի հայրը հրաժարվեց նրանից[8][9]։ Պլուտարքոսը դա սուտ է համարում[10]։ Պլուտարքոսի վկայությամբ, իր մոր ծագման պատճառով Թեմիստոկլեսը համարվում էր օտարական։ Նրա ընտանիքն ապրում էր Կինոսարգեսում՝ Աթենքի պարիսպներից դուրս գտնվող գաղթականների թաղամասում[6]։ Սակայն նա խորամանկորեն համոզեց «ազնվածին» երեխաներին մարզվել իր հետ Կինոսարգեսում՝ այդպիսով վերացնելով «օտար և օրինական» տարբերությունը[6]։ Պլուտարքոսը գրում է, որ Թեմիստոկլեսը դեռ մանկուց պատրաստվում էր հասարակական կյանքին[10]։ Նրա ուսուցիչն ասել է. «Տղաս, դու չնչին մարդ չես լինի, այլ անպայման մեծ բան կլինես՝ կա՛մ բարու, կա՛մ չարի համար»[10]։

Արխիպեից նա ունեցավ երեք որդի՝ Արխեպտոլիս, Պոլիեվկտոս և Կլեոֆանտոս։ Նա ուներ նաև երկու ավագ որդի՝ Նեոկլես և Դիոկլես։ Նեոկլեսը մահացավ երիտասարդ հասակում, իսկ Դիոկլեսին որդեգրեց պապը՝ Լիսանդրոսը[11]։ Թեմիստոկլեսն ուներ նաև բազմաթիվ դուստրեր. Մնեսիպտոլեման՝ նրա երկրորդ ամուսնությունից, ամուսնացավ իր խորթ եղբոր՝ Արխեպտոլիսի հետ և դարձավ Կիբելեի քրմուհի[12]։ Իտալիան ամուսնացավ Քիոսցի Պանթոիդեսի հետ[11], իսկ Սիբարիսը՝ աթենացի Նիկոմեդեսի հետ[11]։ Թեմիստոկլեսի մահից հետո նրա քրոջ որդին՝ Ֆրասիկլեսը, գնաց Մագնեսիա և ամուսնացավ մեկ այլ դստեր՝ Նիկոմաքեի հետ։ Այնուհետև Ֆրասիկլեսը հոգ տարավ նրա քրոջ՝ Ասիայի մասին, ով տասը երեխաներից կրտսերն էր[11]։

Քաղաքական և ռազմական կարիերա

խմբագրել

Նախապատմություն

խմբագրել

Թեմիստոկլեսը մեծացել է Աթենքում փոփոխությունների ու խռովությունների ժամանակաշրջանում։ Տիրան Պեյսիստրատոսը մահացել էր մ.թ.ա. 527 թվականին՝ իշխանությունը փոխանցելով իր որդիներին՝ Հիպարխոսին և Հիպիասին[13]։ Հիպարխոսը սպանվեց մ.թ.ա. 514 թվականին, և ի պատասխան՝ Հիպիասը դարձավ կասկածամիտ ու սկսեց ավելի ու ավելի շատ ապավինել օտարերկրյա վարձկաններին՝ իր իշխանությունը պահպանելու համար[14]։ Հզոր, բայց աքսորված Ալկմեոնիդների ընտանիքի առաջնորդ Կլեյսթենեսը սկսեց դավադրություն նախապատրաստել՝ Հիպիասին գահընկեց անելու և Աթենք վերադառնալու համար[15]։ Մ.թ.ա. 510 թվականին նա համոզեց Սպարտայի թագավոր Կղեոմենես I-ին կազմակերպել Աթենքի դեմ լայնամասշտաբ հարձակում, որը հաջողությամբ տապալեց Հիպիասին[15]։ Սակայն դրանից հետո Աթենքի մյուս ազնվական (էվպատրիդ) ընտանիքները մերժեցին Կլեյսթենեսին՝ Կղեոմենեսի աջակցությամբ արքոնտ ընտրելով Իսագորասին[15]։ Անձնական մակարդակում Կլեյսթենեսը ցանկանում էր վերադառնալ Աթենք, բայց, ամենայն հավանականությամբ, նա նաև ցանկանում էր կանխել Աթենքի վերածումը Սպարտայի կախյալ պետության։ Շրջանցելով մյուս ազնվականներին՝ նա աթենացիներին առաջարկեց արմատական ծրագիր, որով քաղաքական իշխանությունը կփոխանցվեր ժողովրդին՝ «դեմոկրատիա»[15]։ Աթենացիները տապալեցին Իսագորասին, հետ մղեցին Կղեոմենեսի գլխավորած սպարտական հարձակումը և հրավիրեցին Կլեյսթենեսին Աթենք՝ իր ծրագիրն իրականացնելու համար[16]։ Դեմոկրատիայի հաստատումը արմատապես փոխեց Աթենքը[17].

  Եվ այսպես, աթենացիները հանկարծակի դարձան մեծ ուժ... նրանք վառ կերպով ցույց տվեցին, թե ինչի կարող են հասնել հավասարությունը և խոսքի ազատությունը։  

Դեմոկրատիայի վաղ տարիները

խմբագրել

Աթենքում նոր կառավարման համակարգը լայն հնարավորություններ բացեց այնպիսի մարդկանց համար, ինչպիսին էր Թեմիստոկլեսը, ովքեր նախկինում իշխանության հասանելիություն չունեին[18]։ Բացի այդ, դեմոկրատիայի նոր հաստատությունները պահանջում էին այնպիսի հմտություններ, որոնք նախկինում նշանակություն չունեին կառավարման գործում։ Թեմիստոկլեսը պետք է ապացուցեր, որ նա վարպետ է նոր համակարգում. «նա կարողանում էր ներքին պայքար մղել, կապեր ստեղծել, իրադարձությունները հօգուտ իրեն ներկայացնել... և ամենակարևորը՝ գիտեր, թե ինչպես աչքի ընկնել»[18]։Թեմիստոկլեսը տեղափոխվեց Կերամիկոս՝ Աթենքի համեմատաբար աղքատ շրջան։ Այս քայլը նրան ներկայացրեց որպես «ժողովրդի մարդ» և հնարավորություն տվեց ավելի հեշտորեն շփվել հասարակ քաղաքացիների հետ։ Նա սկսեց աջակիցներ հավաքել նոր իշխանություն ստացած քաղաքացիների շրջանում[18].

  Նա սիրաշահեց աղքատներին, և նրանք, սովոր չլինելով, որ իրենց ուշադրություն դարձնեն, նրան փոխադարձ սիրեցին։ Շրջելով պանդոկներում, շուկաներում, նավահանգիստներում, քարոզչություն իրականացնելով այնտեղ, որտեղ ոչ մի քաղաքական գործիչ երբևէ չէր մտածել քարոզչություն անել, երբեք չմոռանալով ոչ մի ընտրողի անունը, Թեմիստոկլեսը թիրախավորեց արմատապես նոր ընտրազանգված...  

Սակայն նա նաև զգույշ էր, որպեսզի չօտարեր Աթենքի ազնվականությանը[18]։ Առաջինը Աթենքում՝ նա սկսեց իրավունքով զբաղվել՝ այդպես պատրաստվելով հասարակական կյանքին[18]։ Որպես փաստաբան և միջնորդ՝ հասարակ ժողովրդին ծառայելով, նա ավելի մեծ ժողովրդականություն ձեռք բերեց[19]։

 
Թեմիստոկլեսի կիսանդրին

Արքոնտ

խմբագրել

Թեմիստոկլեսը, հավանաբար, մ.թ.ա. 494 թվականին դարձավ 30 տարեկան, ինչը նրան հնարավորություն տվեց դառնալու արքոնտ՝ Աթենքի բարձրագույն մագիստրոսներից մեկը[20]։ Նրա ժողովրդականությունը, ըստ երևույթին, դրդեց նրան առաջադրվել այս պաշտոնում և հաջորդ տարի (մ.թ.ա. 493 թվական) նա ընտրվեց Էպոնիմոս արքոնտ՝ Աթենքի ամենաբարձր պետական պաշտոնյան[18]։ Թեմիստոկլեսի արխքոնտությունը նշանավորվեց նրա քաղաքական կարիերայի հիմնական ուղղության ձևավորմամբ՝ Աթենքի ծովային ուժի զարգացմամբ։ Նրա ղեկավարությամբ աթենացիները սկսեցին նոր նավահանգիստ կառուցել Պիրեայում՝ փոխարինելու Փալերոնում գտնվող հին նավահանգստային կառույցները[18]։ Չնայած նրան, որ Պիրեան Աթենքից ավելի հեռու էր, այն ուներ երեք բնական նավահանգիստ և կարող էր հեշտությամբ ամրացվել[21]։ Քանի որ Աթենքը 5-րդ դարում պետք է դառնար ծովային մեծ ուժ, Թեմիստոկլեսի քաղաքականությունը հսկայական նշանակություն ունեցավ ոչ միայն Աթենքի, այլև ողջ Հունաստանի ապագայի համար։ Թեմիստոկլեսը, հավանաբար, առաջ էր տանում մի քաղաքականություն, որը նա համարում էր կենսական Աթենքի երկարաժամկետ զարգացման համար[18]։ Սակայն, ինչպես ակնարկում է Պլուտարքոսը, քանի որ ծովային ուժը հիմնվում էր հասարակ քաղաքացիների (թեթերի) զանգվածային ներգրավման վրա որպես թիավարողներ, այս քաղաքականությունն ավելի մեծ իշխանություն էր տալիս շարքային աթենացիներին՝ այսպիսով նաև ուժեղացնելով հենց Թեմիստոկլեսի ազդեցությունը[21]։

Մրցակցությունը Արիստիդեսի հետ

խմբագրել
 
Արծաթի հանքաքարի լվացման ավազան, գտնված Լավրիոնում, Ատտիկայում:

Մարաթոնի ճակատամարտից հետո, հավանաբար մ.թ.ա. 489 թվականին, ճակատամարտի հերոս Միլտիադեսը ծանր վիրավորվեց Պարոս կղզին գրավելու անհաջող փորձի ժամանակ։ Օգտվելով նրա անգործունակությունից՝ հզոր Ալկմեոնիդների ընտանիքը կազմակերպեց նրա դատապարտումը[22]։ Աթենական ազնվականությունը, ինչպես նաև ընդհանրապես հունական արիստոկրատիան, չէր սիրում տեսնել մեկ անձի գերիշխանությունը և նման դավադրությունները բավականին տարածված էին[22]։ Միլտիադեսին մեղադրեցին «աթենական ժողովրդին մոլորեցնելու» մեջ և տուգանեցին մեծ գումարով, սակայն նա մահացավ իր վերքից մի քանի շաբաթ անց[22]։ Այս դատավարությունից հետո աթենացիները որոշեցին կիրառել դեմոկրատիայի նոր մեխանիզմներից մեկը, որը Կլիսթանեսի բարեփոխումների մասն էր, բայց մինչ այդ գործնականում չէր օգտագործվել[22]։ Դա «օստրակիզմն» էր՝ յուրաքանչյուր աթենացի կավե կտորին (օստրակոն) գրում էր այն քաղաքական գործչի անունը, ում ցանկանում էր տասը տարով աքսորել[22]։ Հավանաբար, այս մեխանիզմը կիրառվեց Միլտիադեսի դատավարությունից հետո՝ ազնվական ընտանիքների միջև իշխանության համար պայքարը զսպելու նպատակով[22]։ Համենայն դեպս, հաջորդ տարիներին (մ.թ.ա. 487) հայտնի ընտանիքների ղեկավարները, ներառյալ Ալկմեոնիդները, աքսորվեցին[22]։ Այսպիսով, աթենական քաղաքական կյանքը դարձավ ավելի վտանգավոր, քանի որ ժողովրդի դժգոհությունը կարող էր հանգեցնել աքսորի[22]։

Թեմիստոկլեսը, որի ազդեցությունը հիմնված էր աղքատների աջակցության վրա, բնականաբար փորձեց լրացնել Միլտիադեսի մահից հետո առաջացած վակուումը և այդ տասնամյակում դարձավ Աթենքի ամենաազդեցիկ քաղաքական գործիչը[22]։ Սակայն ազնվականությունը համախմբվեց մի մարդու շուրջ, որը հետագայում պետք է դառնար Թեմիստոկլեսի գլխավոր մրցակիցը՝ Արիստիդեսը[23]։ Արիստիդեսը ներկայացնում էր իրեն որպես Թեմիստոկլեսի հակապատկեր՝ առաքինի, ազնիվ և անխոցելի կոռուպցիայի հանդեպ։ Նրա կողմնակիցները նրան անվանում էին «արդար»[23]։ Պլուտարքոսը ակնարկում է, որ նրանց մրցակցությունը սկսվել էր դեռևս երիտասարդ տարիքում՝ մի գեղեցիկ պատանու հանդեպ սիրո համար մղվող պայքարից[24].

  ...նրանք մրցակիցներ էին Քեոս կղզուց Ստեսիլաոս անունով գեղեցկակազմ պատանու սիրո համար և վառ կրքեր էին տածում միմյանց նկատմամբ։  


Այս տասնամյակում Թեմիստոկլեսը շարունակեց Աթենքի ծովային ուժի ընդլայնման քարոզչությունը[22]։ Աթենացիները քաջ գիտակցում էին, որ պարսիկների հետաքրքրությունը Հունաստանի նկատմամբ չէր ավարտվել. Դարեհի որդին և հաջորդը՝ Քսերքսես I-ը, շարունակում էր նախապատրաստություններ տեսնել Հունաստան ներխուժելու համար[25]։ Թեմիստոկլեսը, կարծես, հասկացել էր, որ հույները կարող էին դիմակայել միայն այն դեպքում, եթե ունենային մի նավատորմ, որը կկարողանար դիմադրել պարսկական նավատորմին։ Այս պատճառով նա փորձեց համոզել աթենացիներին ստեղծել նման նավատորմ[18][22]։ Սակայն Արիստիդեսը, որպես զեուգիտների (վերին «հոպլիտական» դասի) ներկայացուցիչ, խիստ ընդդիմացավ այս քաղաքականությանը[23]։

Մ.թ.ա. 483 թվականին Աթենքի Լավրիոնի հանքերում հայտնաբերվեց արծաթի մեծ պաշար[26]։ Թեմիստոկլեսը առաջարկեց, որ այս հարստությունը օգտագործվի 200 տրիերմա կառուցելու համար, մինչդեռ Արիստիդեսը կարծում էր, որ այն պետք է բաշխվի աթենացիների միջև[27]։ Թեմիստոկլեսը խուսափեց հիշատակել պարսկական սպառնալիքը՝ կարծելով, որ այն դեռ շատ հեռու է աթենացիներից և դրա փոխարեն կենտրոնացավ Աիգինայի վրա[26]։ Այդ ժամանակ Աթենքը երկարատև պատերազմ էր մղում աիգինացիների հետ և նավատորմի ստեղծումը թույլ կտար վերջնականապես հաղթել նրանց ծովում[26]։ Արդյունքում Թեմիստոկլեսի առաջարկն ընդունվեց, թեև որոշվեց կառուցել միայն 100 տրիերմա[26]։ Արիստիդեսը կտրականապես հրաժարվեց աջակցել այս որոշմանը, մինչդեռ Թեմիստոկլեսը նույնպես դժգոհ էր, որ ընդամենը 100 նավ էր կառուցվելու[26]։ Լարվածությունը երկու ճամբարների միջև շարունակվեց ձմռանը և մ.թ.ա. 482 թվականի օստրակիզմը դարձավ Թեմիստոկլեսի ու Արիստիդեսի միջև ուղղակի մրցակցություն[27]։ Այս քվեարկությունը հաճախ նկարագրվում է որպես առաջին հանրաքվե. Արիստիդեսը աքսորվեց, իսկ Թեմիստոկլեսի քաղաքականությունը հաստատվեց[27]։ Ավելին, երբ աթենացիները տեղեկացան պարսկական ներխուժման պատրաստությունների մասին, նրանք քվեարկեցին ավելի մեծ թվով նավեր կառուցելու օգտին, քան Թեմիստոկլեսն ի սկզբանե առաջարկել էր[27]։ Այսպիսով, պարսկական ներխուժման նախաշեմին Թեմիստոկլեսը դարձավ Աթենքի առաջնային քաղաքական գործիչը[19]։

Պարսկական երկրորդ ներխուժումը Հունաստան

խմբագրել
 
Հռոմեական դարաշրջանի Թեմիստոկլեսի կիսանդրի «խիստ ոճով»[28], որը հիմնված է հունական բնօրինակի վրա, գտնվում է Օստիայի (Հռոմ, Իտալիա) հնագիտական թանգարանում (Museo Archeologico Ostiense): Այս կիսանդրիի կորած բնօրինակը նկարագրվել է որպես «առաջին եվրոպացու դիմանկարը»[29]։

Մ.թ.ա. 481 թվականին հունական քաղաք-պետությունների համագումար գումարվեց, որի ընթացքում մոտ 30 պետություն համաձայնեցին դաշինք կազմել մոտալուտ պարսկական ներխուժման դեմ[30]։ Այս դաշինքում գլխավոր դերակատարները Սպարտան և Աթենքն էին, որոնք համարվում էին պարսիկների երդվյալ թշնամիները[31]։ Սպարտացիները պահանջեցին ցամաքային զորքերի հրամանատարությունը, իսկ Թեմիստոկլեսը փորձեց ստանձնել դաշնակից նավատորմի ղեկավարությունը, քանի որ Աթենքը կազմելու էր նավատորմի հիմնական մասը[32]։ Սակայն Կորնթոսը, Աիգինան և մյուս ծովային պետությունները չցանկացան, որ աթենացիներն ստանձնեն այս պաշտոնը և Թեմիստոկլեսը զիջեց[33]։ Որպես փոխզիջում, որոշվեց, որ նավատորմը պաշտոնապես պետք է ղեկավարի սպարտացի Եվրիբիադեսը, թեև ըստ Հերոդոտոսի, իրականում հրամանատարությունը փաստացի գտնվում էր Թեմիստոկլեսի ձեռքում[34]։

Համագումարը կրկին կայացավ մ.թ.ա. 480 թվականի գարնանը։ Թեսալիայի ներկայացուցիչները առաջարկեցին դաշնակիցներին դիմակայել պարսիկներին Թեմպեի կիրճում՝ Հունաստանի հյուսիսում, որը Քսերքսեսի զորքը պետք է ստիպված լիներ անցնել։[6] 10,000 հոպլիտ ուղարկվեց՝ սպարտացի Եվենետոսի և Թեմիստոկլեսի հրամանատարությամբ։ Սակայն, երբ նրանք տեղ հասան, Մակեդոնիայի Ալեքսանդր I-ը զգուշացրեց, որ կիրճը կարելի է շրջանցել մի քանի այլ ճանապարհներով և որ պարսկական բանակը չափազանց մեծ է։[7] Այս տեղեկությունից հետո հույները նահանջեցին։ Կարճ ժամանակ անց նրանք իմացան, որ Քսերքսեսը արդեն անցել է Հելեսպոնտոսը[35]։

Այս ձախողումից հետո Թեմիստոկլեսը մշակեց նոր ռազմավարություն։ Հարավային Հունաստան (Բեոտիա, Աթիկա և Պելոպոնես) տանող ճանապարհը անցնում էր Թերմոպիլեի նեղուցով, որը հոպլիտների փոքրաթիվ ուժերով հնարավոր էր պաշտպանել՝ չնայած պարսկական բանակի թվային առավելությանը[36]։ Ավելին, որպեսզի պարսիկները չկարողանային շրջանցել Թերմոպիլեն ծովով, աթենական և դաշնակից նավատորմը պետք է արգելափակեր Արտեմիսիումի նեղուցը[36]։ Սակայն Թեմպեի դեպքերից հետո անորոշ էր, թե արդյոք սպարտացիները կցանկանան կրկին դուրս գալ Պելոպոնեսից[37]։

 
Թեմիստոկլեսի հրամանագիր, Աթենքի Ազգային Հնագիտական թանգարան, 13330

Սպարտացիներին համոզելու համար, որ անհրաժեշտ է պաշտպանել Աթենքը, Թեմիստոկլեսը պետք է ցույց տար, որ աթենացիները պատրաստ են ամեն ինչի։ Դա նշանակում էր, որ ամբողջ աթենական նավատորմը պետք է ուղարկվեր Արտեմիսիում։ Դրա համար անհրաժեշտ էր, որ յուրաքանչյուր աշխատունակ տղամարդ մասնակցեր նավատորմի աշխատանքներին, ինչը, իր հերթին, նշանակում էր, որ Աթենքը պետք է ամբողջովին տարհանվեր[37]։ Աթենացիներին համոզելը Թեմիստոկլեսի կարիերայի ամենամեծ ձեռքբերումներից էր[38]։ Ինչպես նշում է պատմաբան Հոլանդը[37].

  Մենք երբեք չենք իմանա, թե նա ինչպիսի հռետորական գագաթնակետների է հասել, ինչ հզոր ու անմոռանալի արտահայտություններ է օգտագործել... բայց մենք կարող ենք դատել այդ խոսքերի հզորության մասին ըստ դրանց ազդեցության՝ Թեմիստոկլեսի համարձակ առաջարկները, երբ ներկայացվեցին քվեարկության, հաստատվեցին։ Աթենացիները, իրենց պատմության մեջ ամենածանր վտանգի պահին, ամբողջությամբ հանձնվեցին ծովին և վստահեցին մի մարդու, որի հավակնությունները շատերին վաղուց էին վախեցրել։  

Նրա առաջարկները ընդունելուց հետո Թեմիստոկլեսը հրաման արձակեց, որ Աթենքի կանայք և երեխաները տեղափոխվեն Տրոյզեն, որը գտնվում էր Պելոպոնեսում և ապահով էր պարսիկների հարձակումից։[4] Այնուհետև նա մասնակցեց դաշնակիցների խորհրդաժողովին և ներկայացրեց իր ռազմավարությունը։ Քանի որ Աթենքն ամբողջությամբ ներգրավվել էր Հունաստանի պաշտպանությունում, մյուս դաշնակիցներն ընդունեցին նրա առաջարկները[36]։

Արտեմիսիումի ճակատամարտ

խմբագրել

Այսպիսով, մ.թ.ա. 480 թվականի օգոստոսին, երբ պարսկական բանակը մոտենում էր Թեսալիային, Դաշնակիցների նավատորմը ուղևորվեց Արտեմիս, իսկ Դաշնակիցների բանակը՝ Թերմոպիլե[39]։ Թեմիստոկլեսը անձամբ ստանձնեց աթենական նավատորմի հրամանատարությունը և ուղևորվեց Արտեմիսիում։ Երբ պարսկական նավատորմը, երկարատև ուշացումից հետո, վերջապես հասավ Արտեմիսիում, Եվրիբիադեսը՝ ով, ինչպես նշում են Հերոդոտոսն ու Պլուտարքոսը, լավագույն հրամանատարը չէր, ցանկացավ նահանջել՝ առանց ճակատամարտ տալու[34][40]։

Այս պահին Թեմիստոկլեսը մեծ կաշառք ստացավ տեղի բնակիչներից, որպեսզի նավատորմը մնա Արտեմիսիումում, և այդ գումարի մի մասը օգտագործեց Եվրիբիադեսին համոզելու համար, որ նա նույնպես մնա, իսկ մնացածը վերցրեց իրեն[41]։ Դրանից հետո Թեմիստոկլեսը, կարծես թե, ըստ էության ստանձնեց Դաշնակիցների գործողությունների ղեկավարությունը Արտեմիսիում[42]։

Երեք օր շարունակ Դաշնակիցները կարողացան դիմակայել թվապես գերազանցող պարսկական նավատորմին, սակայն ծանր կորուստներ կրեցի[43]ն Այնուամենայնիվ, պարսիկների կողմից Թերմոպիլեի ճակատամարտի պարտությունը անիմաստ դարձրեց Արտեմիսիումում Դաշնակիցների ներկայությունը և նրանք ստիպված էին նահանջել[43]։

Հերոդոտոսի փոխանցմամբ, Թեմիստոկլեսը հաղորդագրություններ էր թողնում այն վայրերում, որտեղ պարսկական նավատորմը կարող էր կանգ առնել ջրի պաշար հավաքելու համար՝ կոչ անելով պարսկական բանակի կազմում կռվող իոնացիներին անցնել Դաշնակիցների կողմը կամ գոնե վատ կռվել[44]։ Նույնիսկ եթե այս քայլը արդյունք չտար, Թեմիստոկլեսը, ըստ ամենայնի, հույս ուներ, որ Քսերքսեսը կսկսի կասկածել իոնացիներին, այդպիսով պառակտում առաջացնելով պարսկական բանակի ներսում[44]։

Սալամինի ճակատամարտ

խմբագրել
 
Սալամինի ճակատամարտի իրադարձություններ

Թերմոպիլեի ճակատամարտից հետո Բեոտիան անցավ պարսիկներին, որոնք սկսեցին առաջ շարժվել դեպի Աթենք[45]։ Պելոպոնեսյան դաշնակիցները պատրաստվեցին պաշտպանել Կորնթոսի պարանոցը՝ այդպիսով Աթենքը թողնելով պարսիկներին[46]։ Արտեմիսիումից դաշնակցային նավատորմը նավարկեց դեպի Սալամին կղզի, որտեղ աթենական նավերն օգնեցին Աթենքի վերջնական տարհանմանը։ Պելոպոնեսյան զորամասերը ցանկանում էին նավարկել դեպի պարանոցի ափ՝ ուժերը բանակի հետ կենտրոնացնելու համար[47]։ Սակայն Թեմիստոկլեսը փորձեց համոզել նրանց մնալ Սալամինի նեղուցում՝ վկայակոչելով Արտեմիսիումի դասերը. «մարտը նեղ պայմաններում մեզ ձեռնտու է»[47]։ Սպառնալով ամբողջ աթենական ժողովրդի հետ աքսորվել Սիցիլիա, նա ի վերջո համոզեց մյուս դաշնակիցներին, որոնց անվտանգությունն ի վերջո հենվում էր աթենական նավատորմի վրա, ընդունել իր ծրագիրը[48]։ Հետևաբար Աթենքի անկումից և պարսկական նավատորմի՝ Սալամինի ափ հասնելուց հետո, դաշնակցային նավատորմը մնաց նեղուցում։ Թվում է, թե Թեմիստոկլեսը նպատակ ուներ մղել մի ճակատամարտ, որը կջախջախեր պարսկական նավատորմը և այդպիսով կերաշխավորեր Պելոպոնեսի անվտանգությունը[47]։

 
Վիլհելմ ֆոն Կաուլբախի կողմից Սալամինի ճակատամարտի նկարագրությունը[49]:

Այս ճակատամարտը հաղթելու համար Թեմիստոկլեսն օգտագործեց խորամանկության և ապատեղեկատվության հնարամիտ մի խառնուրդ՝ հոգեբանորեն ներգոծելով Քսերքսեսի՝ ներխուժումն ավարտելու ցանկության վրա[50]։ Քսերքսեսի գործողությունները ցույց են տալիս, որ նա ձգտում էր ավարտել Հունաստանի նվաճումը մ․թ․ա 480 թվականին և դրա համար նրան հարկավոր էր վճռական հաղթանակ դաշնակցային նավատորմի նկատմամբ[51]։ Թեմիստոկլեսն իր ծառա Սիկիննոսին ուղարկեց Քսերքսեսի մոտ՝ մի հաղորդագրությամբ, որում հայտարարում էր, որ Թեմիստոկլեսը «արքայի կողմն է և նախընտրում է, որ ձեր գործերը հաջողվեն, ոչ թե հելլենների»[52]։ Թեմիստոկլեսը պնդում էր, որ դաշնակցային հրամանատարները վիճում են, որ պելոպոնեսցիները պլանավորում են տարհանվել հենց այդ գիշեր և որ հաղթանակի հասնելու համար պարսիկները պետք է միայն արգելափակեն նեղուցը[52]։ Այս խորամանկությունն իրականացնելիս թվում է, թե Թեմիստոկլեսը փորձում էր պարսկական նավատորմին գցել նեղուցը[50]։ Հաղորդագրությունն ուներ նաև երկրորդական նպատակ. դաշնակիցների պարտության դեպքում աթենացիները կարող էին որոշ ողորմածություն ստանալ Քսերքսեսից (ցույց տալով իրենց հնազանդվելու պատրաստակամությունը)[50]։ Ամեն դեպքում, սա հենց այն լուրն էր, որը Քսերքսեսը ցանկանում էր լսել[50]։ Քսերքսեսն ակնհայտորեն կուլ տվեց խայծը և պարսկական նավատորմն ուղարկվեց արգելափակում իրականացնելու[53]։ Գուցե չափազանց ինքնավստահ լինելով և դիմադրություն չսպասելով՝ պարսկական նավատորմը մտավ նեղուց[54]։ Դաշնակցային նավատորմը պատրաստ էր մարտին[55]։

 
19-րդ դարի նկարազարդում, որը պատկերում է Թեմիստոկլեսի հաղթանակը Սալամինի ճակատամարտում

Ըստ Հերոդոտոսի, պարսկական նավատորմի մանևրներն սկսելուց հետո Արիստիդեսը Էգինայից ժամանեց դաշնակիցների ճամբար[56]։ Արիստիդեսը հետ էր կանչվել աքսորից մյուս օստրակիզմի ենթարկված աթենացիների հետ միասին՝ Թեմիստոկլեսի հրամանով, որպեսզի Աթենքը միավորված լինի պարսիկների դեմ[56]։ Արիստիդեսը Թեմիստոկլեսին հայտնեց, որ պարսկական նավատորմը շրջապատել է դաշնակիցներին, ինչը մեծապես ուրախացրեց Թեմիստոկլեսին, քանի որ նա այժմ գիտեր, որ պարսիկները ընկել են իր թակարդը[57]։ Դաշնակցային հրամանատարները, կարծես թե, այս լուրն ընդունեցին առանց բողոքի, և Հոլանդը հետևաբար ենթադրում է, որ նրանք սկզբից ևեթ մասնակից են եղել Թեմիստոկլեսի խորամանկությանը[58]։ Ամեն դեպքում, դաշնակիցները պատրաստվեցին մարտի և Թեմիստոկլեսը ճառ արտասանեց ծովային հետևակայինների առջև, նախքան նրանք կբարձրանային նավերը[59]։ Հաջորդող ճակատամարտում նեղուցի սահմանափակ պայմանները խոչընդոտեցին շատ ավելի մեծ պարսկական նավատորմին, որը խառնվեց իրար և դաշնակիցներն օգտվեցին այդ առիթից՝ տանելու նշանավոր հաղթանակը[60]։

Սալամինի ճակատամարտը դարձավ երկրորդ պարսկական ներխուժման և ընդհանրապես, հույն-պարսկական պատերազմների շրջադարձային կետը[61]։ Թեև այս ճակատամարտը չկանգնեցրեց պարսկական ներխուժումը, այն փաստացիորեն փրկեց ամբողջ Հունաստանը և հնարավորություն տվեց դաշնակիցներին մ․թ․ա 479 թվականին անցնել հարձակման։ Շատ պատմաբաններ կարծում են, որ Սալամինը մարդկության պատմության ամենակարևոր ճակատամարտերից մեկն է[62][63][64]։ Քանի որ Թեմիստոկլեսի երկարատև ջանքերը՝ խթանելու աթենական նավատորմի հզորացումը, հնարավորություն տվեցին դաշնակից նավատորմին կռվել, նրա խորամանկ ռազմավարությունը բերեց Սալամիսի ճակատամարտին։ Դժվար չէ համաձայնվել Պլուտարքոսի հետ, երբ նա ասում է, որ Թեմիստոկլեսը «...համարվում է այն մարդը, ով ամենաշատն է նպաստել Հելլասի փրկությանը»[40]։


Մ.թ.ա. 480-479

խմբագրել
 
Թեմիստոկլեսը պատիվներ է ստանում Սպարտայում:

Սալամինի ճակատամարտում Դաշնակիցների հաղթանակը վերջ դրեց Հունաստանին սպառնացող անմիջական վտանգին և Քսերքսեսը վերադարձավ Ասիա բանակի մի մասով՝ թողնելով իր զորավար Մարդոնիոսին՝ նվաճումն ավարտին հասցնելու նպատակով[65]։ Մարդոնիոսը ձմեռեց Բեոտիայում և Թեսալիայում և աթենացիները կարողացան ձմռան ընթացքում վերադառնալ իրենց քաղաքը, որը պարսիկները հրկիզել և ավերել էին[66]։ Աթենացիների և անձամբ Թեմիստոկլեսի համար ձմեռը դժվարին էր լինելու։ Պելոպոնեսցիները հրաժարվեցին Իսթմոսից հյուսիս արշավել՝ պարսկական բանակի դեմ կռվելու համար. աթենացիները փորձեցին ամոթանքով համոզել նրանց, սակայն անհաջող[67]։ Ձմռան ընթացքում Դաշնակիցները հանդիպում ունեցան Կորնթոսում՝ իրենց հաջողությունը տոնելու և ձեռքբերումների համար մրցանակներ շնորհելու նպատակով[68]։ Սակայն, թերևս հոգնած լինելով աթենացիների՝ Սալամիսում իրենց դերը շեշտելուց և դեպի հյուսիս արշավելու պահանջներից, Դաշնակիցները քաղաքացիական ձեռքբերման մրցանակը շնորհեցին Էգինային[67][69]։ Ավելին, թեև ծովակալները բոլորը քվեարկեցին Թեմիստոկլեսի օգտին երկրորդ տեղի համար, նրանք բոլորն իրենց օգտին քվեարկեցին առաջին տեղի համար, այնպես որ ոչ ոք չստացավ անհատական ձեռքբերման մրցանակը։ Ի պատասխան, գիտակցելով աթենական նավատորմի կարևորությունն իրենց անվտանգության համար և հավանաբար փորձելով շոյել Թեմիստոկլեսի ինքնասիրությունը, սպարտացիները նրան Սպարտա բերեցին[67][69]։ Այնտեղ նրան շնորհվեց հատուկ մրցանակ «իր իմաստության և խելամտության համար» և արժանացավ բարձր գովասանքի[69][70]։ Ավելին, Պլուտարքոսը հաղորդում է, որ հաջորդ Օլիմպիական խաղերի ժամանակ[69].

  (Երբ) Թեմիստոկլեսը մտավ մարզադաշտ, հանդիսատեսները ողջ օրն անտեսում էին մրցակիցներին՝ նրան դիտելու համար, և հիացական ծափահարություններով նրան ցույց էին տալիս այցելող օտարականներին, այնպես որ նա էլ ուրախացավ և խոստովանեց իր ընկերներին, որ այժմ լիովին հնձում է Հելլադայի համար իր տքնաջան աշխատանքի պտուղները։  

Ձմռանը Աթենք վերադառնալուց հետո, Պլուտարքոսը հաղորդում է, որ երբ հունական նավատորմը ձմեռում էր Պագասայում, Թեմիստոկլեսն առաջարկ արեց քաղաքին[71][72].

  Թեմիստոկլեսը մի անգամ հայտարարեց [Աթենքի] ժողովրդին, որ ինքը մշակել է մի որոշակի միջոցառում, որը չի կարող բացահայտել նրանց, թեև այն օգտակար և բարերար կլիներ քաղաքի համար և նրանք կարգադրեցին, որ միայն Արիստիդեսը լսի, թե դա ինչ է և դատողություններ անի դրա մասին։ Այսպիսով, Թեմիստոկլեսը հայտնեց Արիստիդեսին, որ իր նպատակն է այրել դաշնակից հելլենների նավակայանը, քանի որ այդ կերպ աթենացիները կդառնային ամենամեծը և բոլորի տերը։ Այնուհետև Արիստիդեսը ներկայացավ ժողովրդին և ասաց Թեմիստոկլեսի մտադրության մասին, որ ոչինչ չի կարող լինել ավելի շահավետ և ոչինչ՝ ավելի անարդար։ Սա լսելով՝ աթենացիները կարգադրեցին Թեմիստոկլեսին հրաժարվել իր մտադրությունից։  

Մ․թ․ա 479 գարուն-ամառ

խմբագրել

Այնուամենայնիվ, ինչպես պատահում էր աթենական ժողովրդավարության շատ նշանավոր անհատների հետ, Թեմիստոկլեսի համաքաղաքացիները նախանձում էին նրա հաջողություններին և հավանաբար հոգնել էին նրա պարծենկոտությունից[67][73]։ Հավանական է, որ մ․թ․ա 479 թվականի սկզբին Թեմիստոկլեսը զրկվեց իր հրամանատարությունից. փոխարենը, Քսանթիպպոսը պետք է հրամանատարեր աթենական նավատորմը, իսկ Արիստիդեսը՝ ցամաքային ուժերը[67][74]։ Թեև Թեմիստոկլեսը, անկասկած, քաղաքականապես և ռազմականապես ակտիվ էր արշավանքի մնացած ժամանակահատվածում, հին աղբյուրներում ոչ մի հիշատակություն չկա նրա մ․թ․ա 479 թվականի գործունեության մասին[75]։ Այդ տարվա ամռանը, աթենական վերջնագիրը ստանալուց հետո, պելոպոնեսցիները վերջապես համաձայնեցին բանակ հավաքել և արշավել՝ դեմ դուրս գալու Մարդոնիոսին, ով հունիսին կրկին գրավել էր Աթենքը[76]։ Վճռական Պլատեայի ճակատամարտում Դաշնակիցները ոչնչացրին պարսկական բանակը, մինչդեռ կարծես թե նույն օրը Դաշնակիցների նավատորմը Միկալեի ճակատամարտում ոչնչացրեց պարսկական նավատորմի մնացորդները[77]։ Այս երկվորյակ հաղթանակներն ամբողջացրին Դաշնակիցների հաղթանակը և վերջ դրեցին Հունաստանին սպառնացող պարսկական վտանգին[77]։

Աթենքի վերակառուցումը պարսկական ներխուժումից հետո

խմբագրել
 
Աթենացիները վերակառուցեցին իրենց քաղաքը Թեմիստոկլեսի ղեկավարությամբ։
 
Աթենքի Ակրոպոլիսի հյուսիսային պատը, որը կառուցվել է Թեմիստոկլեսի կողմից ՝ ավերված տաճարների ներկառուցված բեկորներով

Անկախ նրանից, թե ինչն էր պատճառը Թեմիստոկլեսի անժողովրդականության (մ․թ․ա 479), այն ակնհայտորեն երկար չտևեց։ Թե՛ Դիոդորոսը, թե՛ Պլուտարքոսը նշում են, որ նա արագորեն վերականգնեց աթենացիների բարեհաճությունը[21][78]։ Իրոք, մ․թ․ա․ 479 թվականից հետո նա, կարծես թե, վայելում էր հարաբերականորեն երկար ժողովրդականության շրջան[79]։

Աքեմենյանների կողմից ներխուժման և Աթենքի ավերման հետևանքով, աթենացիները սկսեցին վերակառուցել իրենց քաղաքը Թեմիստոկլեսի ղեկավարությամբ մ․թ․ա․ 479 թվականի աշնանը[80][21]։ Նրանք ցանկանում էին վերականգնել Աթենքի ամրությունները, սակայն սպարտացիները առարկեցին այն հիմքով, որ Իսթմոսից հյուսիս չպետք է թողնել որևէ վայր, որը պարսիկները կարող էին օգտագործել որպես ամրոց[78]։ Թեմիստոկլեսը հորդորեց քաղաքացիներին հնարավորինս արագ կառուցել ամրությունները, այնուհետև մեկնեց Սպարտա որպես դեսպան՝ պատասխանելու սպարտացիների մեղադրանքներին[81]։ Այնտեղ նա հավաստիացրեց նրանց, որ ոչ մի շինարարական աշխատանք չի ընթանում և հորդորեց նրանց դեսպաններ ուղարկել Աթենք՝ իրենց աչքերով տեսնելու համար[81]։ Մինչ դեսպանները ժամանեցին, աթենացիներն արդեն ավարտել էին շինարարությունը և հետո պահեցին սպարտացի դեսպաններին, երբ նրանք բողոքեցին ամրությունների առկայության մասին[81]։ Այսպիսի ձգձգման միջոցով Թեմիստոկլեսը աթենացիներին բավարար ժամանակ տվեց քաղաքն ամրացնելու համար և այդպիսով կանխելու ցանկացած սպարտական հարձակում, որը նպատակ ուներ խոչընդոտել Աթենքի վերաամրացմանը[81]։ Ավելին, սպարտացիները ստիպված էին բաց թողնել Թեմիստոկլեսին՝ իրենց սեփական դեսպաններին ազատելու համար[21][81]։ Սակայն այս դրվագը կարելի է դիտել որպես Թեմիստոկլեսի նկատմամբ սպարտական անվստահության սկիզբ, որը հետագայում վերադառնալու էր՝ հետապնդելու նրան[21]։

 
Ավերված Հին Պարթենոնի սյուները, որոնք Թեմիստոկլեսը կրկին օգտագործել է Ակրոպոլիսի հյուսիսային պատի կառուցման ժամանակ

Թեմիստոկլեսն այժմ նաև վերադարձավ իր ծովային քաղաքականությանը և ավելի հավակնոտ ձեռնարկումների[21], որոնք կմեծացնեին իր հայրենի պետության գերիշխող դիրքը[82]։ Նա հետագայում ընդլայնեց և ամրացրեց Պիրեոսի նավահանգստային համալիրը և «քաղաքը (Աթենքը) կապեց Պիրեոսին, իսկ ցամաքը՝ ծովին»[21]։ Թեմիստոկլեսը հավանաբար նպատակ ուներ դարձնել Աթենքը Էգեյանի գերիշխող ծովային ուժը[82]։ Իրոք, Աթենքը Մ․թ․ա 479 թվականին կստեղծեր Դելոսյան միությունը՝ միավորելով Էգեյան կղզիների և Իոնիայի ծովային ուժը Աթենքի ղեկավարության ներքո[83]։ Թեմիստոկլեսը ներմուծեց հարկային արտոնություններ վաճառականների և արհեստավորների համար՝ գրավելու համար թե՛ մարդկանց, թե՛ առևտուրը դեպի քաղաք՝ Աթենքը դարձնելու մեծ առևտրային կենտրոն[84]։ Նա նաև հրահանգեց աթենացիներին կառուցել տարեկան 20 եռաշարք նավ՝ ապահովելու համար իրենց գերիշխանության շարունակությունը ծովային հարցերում[84]։ Պլուտարքոսը հաղորդում է, որ Թեմիստոկլեսը նաև գաղտնի առաջարկել է ոչնչացնել մյուս Դաշնակից նավատորմների ափ հանված նավերը՝ ապահովելու համար լիակատար ծովային գերիշխանություն, սակայն Արիստիդեսը և Աթենքի խորհուրդը մերժեցին այդ առաջարկը[85]։

Անկում և աքսոր

խմբագրել

Պարզ երևում է, որ տասնամյակի վերջին Թեմիստոկլեսը սկսել էր թշնամիներ ձեռք բերել և դարձել էր գոռոզ. ավելին, նրա համաքաղաքացիները նախանձում էին նրա հեղինակությանն ու իշխանությանը[21][73]։ Հռոդոսցի բանաստեղծ Տիմոկրեոնը նրա ամենապերճախոս թշնամիների թվում էր՝ հորինելով զրպարտիչ խմիչքի երգեր[86]։ Միևնույն ժամանակ, սպարտացիներն ակտիվորեն աշխատում էին նրա դեմ՝ փորձելով առաջ մղել Կիմոնին (Միլտիադեսի որդուն) որպես Թեմիստոկլեսի մրցակից։ Ավելին, սպարտացի զորավար Պաուսանիասի դավաճանությունից և անպատվությունից հետո, սպարտացիները փորձեցին Թեմիստոկլեսին ներգրավել դավադրության մեջ. սակայն նա արդարացվեց այս մեղադրանքներից։ Հենց Աթենքում նա կորցրեց բարեհաճությունը՝ կառուցելով Արտեմիսի սրբավայր Արիստոբուլե («բարի խորհրդի») մականունով իր տան մոտ, ինչը բացահայտ հղում էր Պարսկական ներխուժումից Հունաստանը փրկելու իր սեփական դերին[79]։ Ի վերջո, կա՛մ մ․թ․ա 472 կա՛մ 471 թվականին, նա օստրակիզմի ենթարկվեց[73][87]։ Ինքնին սա չէր նշանակում, որ Թեմիստոկլեսը որևէ սխալ բան էր արել. օստրակիզմը, Պլուտարքոսի խոսքերով, «պատիժ չէր, այլ այն նախանձի հանդարտեցման և մեղմացման միջոց, որը հաճույք է ստանում նշանավորներին նվաստացնելուց՝ արտաշնչելով իր չարությունը այս իրավազրկման մեջ»։

 
Օստրակոն՝ «Թեմիստոկլես, Նեոկլեսի որդի» մակագրությամբ։
 
Թեմիստոկլեսը ապաստան է գտնում Ադմետոս թագավորի մոտ։

Թեմիստոկլեսը սկզբում գնաց ապրելու Արգոսում[87][88]։ Սակայն, ընկալելով, որ այժմ նրանք ունեն հիանալի հնարավորություն Թեմիստոկլեսին վերջնականապես տապալելու, սպարտացիները կրկին մեղադրանքներ առաջ քաշեցին Թեմիստոկլեսի՝ Պաուսանիասի դավաճանության մեջ մասնակցության վերաբերյալ[87]։ Նրանք պահանջեցին, որ նա դատվի «Հույների Կոնգրեսի» կողմից, այլ ոչ թե Աթենքում, թեև թվում է, որ ի վերջո նա իրականում կանչվել էր Աթենք՝ դատվելու համար[87][88]։ Գուցե հասկանալով, որ քիչ հույս ունի այս դատավարությունից փրկվելու, Թեմիստոկլեսը փախավ, սկզբում Կերկիրա, այնուհետև՝ Ադմետոսի՝ Մոլոսիայի թագավորի մոտ[89][90]։ Թեմիստոկլեսի փախուստը հավանաբար միայն ծառայեց նրա մեղադրողներին՝ համոզելու նրա մեղավորության մեջ և նա Աթենքում հայտարարվեց դավաճան, իսկ նրա գույքը ենթակա էր բռնագրավման[91]։ Թե՛ Դիոդորոսը, թե՛ Պլուտարքոսը համարում էին, որ մեղադրանքները կեղծ էին և արվել էին միայն Թեմիստոկլեսին կործանելու նպատակով[87][88]։ Սպարտացիները դեսպաններ ուղարկեցին Ադմետոսի մոտ՝ սպառնալով, որ ողջ Հունաստանը պատերազմի կգնա մոլոսների դեմ, եթե նրանք չհանձնեն Թեմիստոկլեսին[90]։ Սակայն Ադմետոսը թույլ տվեց Թեմիստոկլեսին փախչել՝ տալով նրան մեծ գումար ոսկի՝ նրա ճանապարհածախսը հոգալու նպատակով[90]։ Այնուհետև Թեմիստոկլեսը փախավ Հունաստանից, ակնհայտորեն երբեք չվերադառնալու համար, այսպիսով արդյունավետորեն ավարտելով իր քաղաքական կարիերան[90][92]։

Հետագա կյանքը Աքեմենյան կայսրությունում, մահը և ժառանգները

խմբագրել
 
Ուոլթեր Քրեյնի նկարազարդումը, որում պատկերված է Թեմիստոկլեսը, որը լուռ կանգնած է Արտաքսերքսես թագավորի առջև

Մոլոսիայից Թեմիստոկլեսը, ըստ երևույթին, փախավ Պիդնա, որտեղից նավ նստեց դեպի Փոքր Ասիա[91][92]։ Այս նավը փոթորիկի պատճառով շեղվեց ուղուց և հայտնվեց Նաքսոսում, որը աթենական նավատորմը պաշարման մեջ էր պահում[91][92]։ Հուսահատորեն փորձելով խուսափել իրավական իշխանություններից, Թեմիստոկլեսը, ով ճամփորդում էր կեղծ ինքնությամբ, բացահայտեց իրեն նավապետին և ասաց, որ եթե չհասնի անվտանգ վայր, կհայտնի աթենացիներին, որ կաշառել է նավապետին՝ իրեն տանելու համար[91][92]։ Ըստ Թուկիդիդեսի, ով գրել է իրադարձությունների ժամանակակիցների հիշողության շրջանում, նավը վերջապես անվտանգ հասավ Եփեսոս, որտեղ Թեմիստոկլեսն իջավ[92]։ Պլուտարքոսը պատմում է, որ նավը խարսխեց Էոլիայի Կիմեում, իսկ Դիոդորոսը պատմում է, որ Թեմիստոկլեսը չսահմանված եղանակով հասավ Ասիա[93]։ Դիոդորոսն ու Պլուտարքոսը հաջորդիվ պատմում են նման պատմություն[90], մասնավորապես, որ Թեմիստոկլեսը կարճ ժամանակով մնաց մի ծանոթի (Լիսիթեիդես կամ Նիկոգենես) մոտ, ով նաև ծանոթ էր պարսից արքա Արտաքսերքսես I-ին[90][93]։ Քանի որ Թեմիստոկլեսի գլխին մրցանակ էր դրված, այս ծանոթը մշակեց ծրագիր՝ Թեմիստոկլեսին անվտանգ կերպով պարսից արքայի մոտ տեղափոխելու համար այն տեսակի ծածկված կառքով, որով ճամփորդում էին արքայի հարճերը[90][93]։ Երեք ժամանակագիրներն էլ համաձայնում են, որ Թեմիստոկլեսի հաջորդ քայլը պարսից արքայի հետ կապ հաստատելն էր. Թուկիդիդեսի մոտ դա նամակով է[92], մինչդեռ Պլուտարքոսն ու Դիոդորոսը պատմում են արքայի հետ դեմ առ դեմ հանդիպման մասին[90][93]։ Սակայն ոգին նույնն է բոլոր երեքում. Թեմիստոկլեսը ներկայանում է արքային և ձգտում է մտնել նրա ծառայության մեջ[92][94]։

 
Մետաղադրամ, որը պատկերում է Թեմիստոկլեսին՝ Մագնեսիայի տիրակալին: Դիմերեսը՝ Զևսի գլուխը։ Դարձերեսը՝ ΘΕ տառերը, Թեմիստոկլեսի սկզբնատառերը։ Դրամաշուրթը՝ ատամնավոր։ Մ.թ.ա. մոտ 459 թվական։
  Ես՝ Թեմիստոկլեսս, եկել եմ քեզ մոտ, ես, ով քո տանը ավելի շատ վնաս պատճառեց, քան որևէ հույն, երբ ես ստիպված էի պաշտպանվել քո հոր ներխուժումից - վնաս, սակայն, որը շատ անգամ գերազանցվեց այն բարիքով, որ ես արեցի նրան նահանջի ընթացքում, որը ինձ համար վտանգ չբերեց, բայց նրա համար՝ շատ։  
 
Մետաղադրամ, որը պատկերում է Թեմիստոկլեսին որպես Մագնեզիայի տիրակալ: Վերևում ՝ գարու հատիկ: Թեմիստոկլեսի հնարավոր դիմանկարը: Մ․թ․ա․ մոտ 459 թվական[95]։

Թուկիդիդեսը և Պլուտարքոսը պատմում են, որ Թեմիստոկլեսը խնդրեց մեկ տարի ժամանակ՝ պարսկերեն լեզուն և սովորույթները ուսումնասիրելու համար, որից հետո նա կծառայեր արքային և Արտաքսերքսեսը համաձայնեց[92][96]։ Պլուտարքոսը հաղորդում է, որ, ինչպես կարելի էր պատկերացնել, Արտաքսերքսեսը հրճվել էր, որ այդպիսի վտանգավոր և նշանավոր թշնամին եկել է իրեն ծառայելու[97]։

Իր ճամփորդությունների ընթացքում ինչ-որ պահի Թեմիստոկլեսի կինն ու երեխաները մի ընկերոջ օգնությամբ դուրս բերվեցին Աթենքից և միացան նրան աքսորում[89]։ Նրա ընկերները նաև կարողացան ուղարկել նրան իր ունեցվացվածքից շատ բաներ, թեև մինչև 100 տաղանդ արժողությամբ նրա ունեցվածքը բռնագրավվեց աթենացիների կողմից[91]։ Երբ մեկ տարի անց Թեմիստոկլեսը վերադարձավ արքայի արքունիք, նա, ըստ երևույթին, անմիջապես ազդեցություն գործեց, և «նա հասավ... այնպիսի բարձր հեղինակության, որպիսին ոչ մի հույն երբևէ չէր ունեցել ո՛չ դրանից առաջ, ո՛չ հետո»[98]։ Պլուտարքոսը պատմում է, որ «պատիվները, որոնցից նա վայելում էր, շատ ավելի բարձր էին, քան մյուս օտարականներին ցուցաբերվածները. ավելին, նա իրականում մասնակցում էր Արքայի որսերին և նրա տնային զվարճանքներին»[96]։

Թեմիստոկլեսը խորհուրդներ էր տալիս արքային հույների հետ նրա հարաբերությունների վերաբերյալ, թեև թվում է, որ երկար ժամանակ արքան զբաղված էր կայսրության այլ վայրերում տեղի ունեցող իրադարձություններով, և այսպիսով Թեմիստոկլեսը «երկար ժամանակ ապրեց առանց անհանգստության»[98][99]։ Նա նշանակվեց Փոքր Ասիայում Մեանդրոս գետի վրա գտնվող Մագնեսիա շրջանի կառավարիչ և նրան հատկացվեցին երեք քաղաքների եկամուտները՝ Մագնեսիա (տարեկան մոտ 50 տաղանդ՝ «հացի համար»), Միուս («խորտիկի համար») և Լամպսակոս («գինու համար»)[96][98][100]։ Ըստ Պլուտարքոսի, Կիզիկոսի Նեանթեսը և Փանիասը հաղորդում են ևս երկուսի մասին՝ Պալեսկեպսիս քաղաքը («հագուստի համար») և Պերկոտե քաղաքը («անկողնու և տան կահույքի համար»), երկուսն էլ Լամպսակոսի մոտ[101]։

Հույն աքսորյալները Աքեմենյան կայսրությունում

խմբագրել

Թեմիստոկլեսը այն բազմաթիվ հույն արիստոկրատներից մեկն էր, ով ապաստան գտավ Աքեմենյան կայսրությունում՝ իր հայրենիքում կրած անհաջողություններից հետո։ Այլ հայտնի վտարանդիների թվում էին Հիպպիասը, Դեմարատոսը, Գոնգիլոսը, ինչպես նաև ավելի ուշ՝ Ալկիբիադեսը։ Ընդհանուր առմամբ, Աքեմենյան թագավորները նրանց մեծահոգաբար ընդունում էին, հողեր էին հատկացնում նրանց ապրուստի համար և քաղաքներ կառավարելու հնարավորություն տալիս Փոքր Ասիայում։ Հակառակ դեպքում, որոշ Աքեմենյան սատրապներ, օրինակ՝ Արտաբազոս II-ը, ապաստան էին գտնում արևմտյան արքունիքներում[102][103]։

Առաջին դիմապատկերը թագավորական դրամներում

խմբագրել
 
Թեմիստոկլեսի դիդրախմը՝ գտնված Մագնեսիայից: Լուսանկարում՝ Ապոլոնը կանգնած է Քլամիդայում, լեգենդ ΘΕΜΙΣΤΟΚ-ΛΕΟΣ-ի մասին (Թեմիստոկլես):Լուսանկարում ' Արծիվ Μ-Α տառերով ("Մագնեսիա")[104]:
 
Հեմիոբոլ Թեմիստոկլեսը Մագնեսիայում, որտեղ այն պատկերված է ձիթապտղի ծաղկեպսակով խիտ գլխարկով[28]: Հնարավոր է, որ դրանք Աքեմենյան սատրապների գլխաշորերն են, ինչպես, օրինակ, Հերակլեոսի գլխին[105][106]: Θ-Ε սկզբնատառերը դիմանկարի շուրջը և դարձերեսին ։ մ.թ.ա. մոտ 465-459[28]։

Դրամները Թեմիստոկլեսի ժամանակներից պահպանված միակ ժամանակակից փաստերն են[104]։ Թեև հնադարյան դրամների վրա սովորաբար պատկերվում էին տարբեր աստվածներ կամ խորհրդանիշներ, իրական կառավարիչների առաջին դիմապատկերները հայտնվեցին միայն մ.թ.ա. 5-րդ դարում։ Թեմիստոկլեսը, հավանաբար, առաջին կառավարիչն էր, ով թողարկել է իր անձնական դիմապատկերով դրամներ, երբ դարձավ Մագնեսիայի Աքեմենյան կառավարիչ մ.թ.ա. 465–459 թվականներին[107]։ Հնարավոր է, որ Թեմիստոկլեսը եզակի իրավիճակում էր, քանի որ կարող էր հունական աշխարհում արդեն գոյություն ունեցող անհատական դիմապատկերի գաղափարը փոխանցել Աքեմենյան դինաստիկ համակարգին։ Նա ուներ այն ուժն ու ազդեցությունը, որ իր դրամների վրա պատկերեր ինչ կամենար[108]։ Այնուամենայնիվ, որոշ կասկածներ կան, որ նա դրամների վրա կարող էր պատկերած լինել ոչ թե ինքն իրեն, այլ Զևսին[109]։

Թեմիստոկլեսը իր կյանքի ընթացքում կանգնեցրել է երկու արձան՝ մեկը Աթենքում, մյուսը՝ Մագնեսիայում, ինչը կարող է հաստատել այն հավանականությունը, որ նա նաև իր դրամների վրա պատկերել է սեփական դիմապատկերը[110]։ Մագնեսիայում նրա արձանը հետագայում, 2-րդ դարում, պատկերվել է Հռոմեական կայսր Անտոնինոս Պիոսի թողարկած Մագնեսյան դրամների հակառակ կողմում[110]։

Հետագայում, մ.թ.ա. 5-րդ դարի վերջում, Լիկիայի կառավարիչները դարձան իրենց դիմապատկերներով դրամներ թողարկող ամենաակնառու և յուրատեսակ օրինակները[111][112]։ Ալեքսանդր Մակեդոնացուց սկսած, կառավարիչների դիմապատկերը դարձան դրամների ստանդարտ առանձնահատկություն[112]։

Մահ

խմբագրել

Թեմիստոկլեսը մահացավ Մագնեսիայում մ.թ.ա. 459 թվականին՝ 65 տարեկանում, ըստ Թուկիդիդեսի, բնական մահով[113][98]։ Սակայն, ինչպես հաճախ պատահում է, նրա մահվան շուրջ լուրեր էին շրջանառվում, ըստ որոնց՝ նա ինքնասպանություն էր գործել թույն խմելով կամ ցուլի արյուն խմելով[113], որպեսզի խուսափի Մեծ թագավորի հրամանից՝ պատերազմ սկսել Աթենքի դեմ[98][99][114]։ Պլուտարքոսը պատմում է այս պատմության ամենադրամատիկ տարբերակը[99].

 
Աքեմենյան ոճով Փոքր Ասիայի բարձրաստիճան պաշտոնյա, մ.թ. ա. մոտ 475 թվական։ Կարաբուրունի գերեզմանը Լիկիայի Էլմալի Մոտակայքում[115]:
  Բայց երբ Եգիպտոսը ապստամբեց Աթենացիների օգնությամբ… և Կիմոնի ծովային հաջողությունները ստիպեցին թագավորին դիմադրել հույների աճող ազդեցությանը… Թեմիստոկլեսին հաղորդագրություններ հասան, որոնցով թագավորը պահանջում էր, որ նա իր խոստումները կատարի՝ հույների խնդրի վրա կենտրոնանալով։ Այդժամ նա, ո՛չ նախկին հայրենակիցների հանդեպ զայրույթով լցված, ո՛չ էլ գայթակղված այն մեծ պատիվներով ու իշխանությամբ, որոնք իրեն խոստանում էին այդ պատերազմում, բայց գուցե մտածելով, որ այդ առաջադրանքն անհասանելի է, քանի որ Հելլասն այդ ժամանակ այլ մեծ զորավարներ ուներ, և հատկապես Կիմոնը բացառիկ հաջողություններ էր ունենում իր արշավներում. սակայն առավելապես՝ իր նախկին ձեռքբերումների և նվաճած հաղթանակների հարգանքը պահպանելու համար, որոշեց պատշաճ վերջ դնել իր կյանքին։ Նա զոհաբերություն մատուցեց աստվածներին, ապա հավաքեց իր ընկերներին, հրաժեշտ տվեց նրանց, և, ըստ տարածված պատմության, խմեց ցուլի արյուն, կամ, ինչպես ոմանք են ասում, ընդունեց արագ գործող թույն, ու այդպես մահացավ Մագնեսիայում՝ իր կյանքի վաթսունհինգերորդ տարում։ Ասում են, որ թագավորը, տեղեկանալով նրա մահվան պատճառի և հանգամանքների մասին, ավելի մեծ հիացմունք է զգացել նրա հանդեպ և շարունակել է բարեհաճ վերաբերվել նրա ընտանիքին ու ընկերներին։  

Կարծիք կա, որ նրա մահից հետո Թեմիստոկլեսի ոսկորները գաղտնի տեղափոխվել են Աթտիկա՝ ըստ իր ցանկության, քանի որ օրենքով արգելվում էր Աթենական դավաճանին Աթտիկայում թաղել[98]։ Մագնեսիացիները նրա պատվին շքեղ դամբարան են կառուցել իրենց շուկայում, որը դեռ կանգուն էր Պլուտարքոսի ժամանակներում և շարունակում էին իրենց եկամուտներից մի մաս նվիրաբերել Թեմիստոկլեսի ընտանիքին[11]։ Նեպոսը, մ.թ.ա. 1-ին դարում, գրել է Մագնեսիայի հրապարակում կանգնած Թեմիստոկլեսի արձանի մասին[116][117]։ Այդ արձանը հայտնվում է նաև Հռոմեական կայսր Անտոնինոս Պիոսի օրոք՝ 2-րդ դարում, Մագնեսիայում հատված մետաղադրամների վրա[110][118]։

Իրավահաջորդություն և ժառանգներ

խմբագրել
 
Թեմիստոկլեսի որդի արքեպտոլիսի ձիթենու ծաղկեպսակով տիրակալի դիմանկարը (Մագնեսիա)։ Արքեպտոլիսի մետաղադրամների վրայի դիմանկարները կարող էին պատկերել նաև հենց Թեմիստոկլեսին[119]։

Թեմիստոկլեսի որդին՝ Արկեպտոլիսը, հոր մահից հետո դարձավ Մագնեսիայի կառավարիչ[120][121][122][123]։ Նա հատում էր իր արծաթե մետաղադրամները՝ իշխելով Մագնեսիայում, և հավանաբար իր եկամուտների մի մասը շարունակում էր փոխանցել Աքեմենյաններին՝ իրենց տարածքային տիրույթը պահպանելու դիմաց[121][123]։ Որոշ հեղինակներ Թեմիստոկլեսին և նրա որդուն անվանել են «հունական դինաստիա Պարսկական կայսրությունում»[124]։

Թեմիստոկլեսը երկրորդ կնոջից ունեցել է նաև մի դուստր՝ Մնեսիպտոլեման, ում նա նշանակել է Մագնեսիայում գտնվող Դինդիմենեի տաճարի քրմուհի՝ «Աստվածների Մայր» կոչումով[125]։ Մնեսիպտոլեման հետագայում ամուսնացել է իր խորթ եղբոր՝ Արկեպտոլիսի հետ, քանի որ նմանատիպ ամուսնությունները թույլատրված էին Աթենքում։

Թեմիստոկլեսն ուներ նաև մի քանի այլ դուստրեր՝ Նիկոմաքե, Ասիա, Իտալիա, Սյուբարիս և հնարավոր է՝ Հելլաս անուններով։ Հելլասը ամուսնացել է Պարսկաստանում ապաստանած հունացի Գոնգիլոսի հետ, որը մ.թ.ա. 400 կամ 399 թվականներին դեռևս ուներ սեփական տիրույթը Պարսկական Անատոլիայում[116]։

Բացի Արկեպտոլիսից, Թեմիստոկլեսն ուներ ևս երեք որդի՝ Դիոկլես, Պոլիևկտոս և Կլեոփանտոս, վերջինս, հնարավոր է, եղել է Լամպսակոսի կառավարիչ[116]։ Կլեոփանտոսի մի հետնորդ մ.թ.ա. մոտ 200 թվականին Լամպսակոսում արձանագրություն է թողել հոր պատվին, որը նույնպես Թեմիստոկլես էր կոչվում և մեծ ծառայություններ էր մատուցել քաղաքին[126]։ Հետագայում Պավսանիասը գրել է, որ Թեմիստոկլեսի որդիները «թվով վերադարձել են Աթենք»[127][128][129]։ Նրանք Պարթենոնում պատկեր են նվիրաբերել իրենց հոր պատվին և Ակրոպոլիսում կանգնեցրել են բրոնզե արձան՝ նվիրված Մագնեսիայի աստվածուհի Արտեմիս Լևկոֆրենեին։ Կարծիք կա, որ նրանք վերադարձել են Փոքր Ասիայից՝ ծերության տարիներին, մ.թ.ա. 412 թվականից հետո, երբ Աքեմենյանները կրկին հաստատել էին իրենց իշխանությունը հունական քաղաքների վրա[127]։ Հավանաբար, նրանք արտաքսվել են Աքեմենյան սատրապ Տիսաֆեռնի կողմից մ.թ.ա. 412-399 թվականների միջակայքում[130]։

Պլուտարքոսը, մ.թ. 1-ին դարում, նշել է, որ Աթենքում հանդիպել է Թեմիստոկլեսի ուղիղ հետնորդներից մեկին (նույնպես Թեմիստոկլես անունով), որը դեռևս եկամուտներ էր ստանում Փոքր Ասիայից՝ իր նախնու շնորհիվ՝ իրադարձություններից շուրջ 600 տարի անց[11]։

Գնահատականներ

խմբագրել

Բնավորություն

խմբագրել
 
Թեմիստոկլեսի կիսանդրին

Հնարավոր է որոշ եզրակացություններ անել Թեմիստոկլեսի բնավորության մասին։ Նրա ամենավառ հատկանիշներից մեկը, անկասկած, հսկայական հավակնություններն էին[19]․ «Իր ամբիցիայով նա գերազանցում էր բոլորին»[18]։ Նա փառասեր և սնապարծ էր[32], անհագորեն ձգտում էր իր գործերի ճանաչմանը[131]։ Նրա հարաբերությունն իշխանության հետ առանձնահատուկ անձնական բնույթ ուներ․ թեև անկասկած նա ցանկանում էր Աթենքի բարօրությունը, նրա բազմաթիվ քայլեր նաև անձնական շահագրգռվածության արդյունք էին[18]։ Թեմիստոկլեսը նաև համարվել է կոռումպացված (առնվազն ժամանակակից չափանիշներով) և հայտնի էր որպես կաշառքների սիրահար[23]։

Սակայն այս բացասական կողմերին հակադրաբար, նա ուներ ակնհայտ բնական տաղանդ և առաջնորդության բացառիկ կարողություններ[18]։

Թեմիստոկլեսը մարդ էր, ով ցուցաբերել է հանճարեղության ամենաանսասան նշանները․ այս առումով նա արժանի է մեր բացառիկ ու համեմատությունից դուրս հիացմունքին։ Իր բնածին կարողություններով՝ առանց կրթության ձևավորման կամ լրացուցիչ ուսումնառության, նա միաժամանակ ամենալավ դատողն էր այն հանկարծակի իրավիճակներում, որոնք քիչ կամ ընդհանրապես չեն ենթադրում խորհում, ինչպես նաև ամենատեսլական գուշակը՝ նույնիսկ ամենահեռավոր հնարավորությունների առումով։ Նա ոչ միայն գերազանց տեսաբան էր իր գործնական ոլորտում, այլև կարողանում էր օբյեկտիվ դատողություն կատարել այնպիսի հարցերում, որոնցում անձնական փորձ չուներ։ Նա նաև փայլուն կարողություն ուներ գուշակելու ապագայի թաքնված լավն ու վատը։ Ամփոփելով՝ հաշվի առնելով թե՛ նրա բնածին ունակությունների ծավալը, թե՛ այն, որ նա այդքան քիչ էր ապավինում ուսումնառությանը, պետք է ընդունել, որ այս արտասովոր մարդը գերազանցել է բոլորին՝ անմիջապես և ինտուիտիվ կերպով արտակարգ իրավիճակները հաղթահարելու կարողությամբ[98]։

Հերոդոտոսը և Պլատոնը ներկայացնում են անեկդոտի տարբերակներ, որոնցում Թեմիստոկլեսը խելացի սարկազմով պատասխանում է մի անհայտ մարդու, ով դժգոհում էր, թե մեծ քաղաքական գործչի իր համբավը միայն Աթենքին է պարտական։

Հերոդոտոսը պատմում է, որ Ափիդնեից Տիմոդեմոսը, որը Թեմիստոկլեսի թշնամիներից էր, սակայն ոչ նշանակալի մարդ, նախանձից կուրացած՝ քննադատում էր նրան՝ պնդելով, որ սպարտացիները նրան պատվում են ոչ թե իր, այլ Աթենքի համար։ Նա շարունակ կրկնում էր այս միտքը, մինչև որ Թեմիստոկլեսն արձագանքեց․

«Ճշմարտությունն այսպիսին է․ եթե ես Բելբինա կղզուց լինեի, ես նման պատիվ չէի ստանա սպարտացիներից, ինչպես նաև դուք, պարոնայք, չնայած դուք Աթենքից եք»[132]։

Պլատոնի տարբերակում, կշտամբողը Սերիֆոս կղզուց է, և Թեմիստոկլեսն ասում է․

«Ճիշտ է, եթե ես ծնված լինեի այդ փոքրիկ կղզում, ես հայտնի չէի լինի, բայց դուք նույնպես հայտնի չէիք լինի, եթե ծնված լինեիք Աթենքում»[133]։

Թեմիստոկլեսն անկասկած խելացի էր, սակայն նաև բնածին խորամանկություն ուներ․ «նրա միտքը անսահման շարժուն ու օձանման էր»[18]։ Նա, ըստ երևույթին, շատ շփվող էր և վայելում էր ընկերների անկեղծ նվիրվածությունը[18][89]։ Ամեն դեպքում, Թեմիստոկլեսի հենց այս յուրահատուկ խառնուրդը՝ առաքինությունների և թերությունների, նրան դարձրեց այդքան ազդեցիկ քաղաքական գործիչ[18]։

Պատմական հեղինակություն

խմբագրել
 
Հունաստանի Աթենքի Կերամեյկոս քաղաքում գտնվող Թեմիստոկլեսի պատի ավերակները։

Թեմիստոկլեսը մահացավ խայտառակված՝ որպես դավաճան աթենացիներին․ «Հունաստանի փրկիչը» վերածվել էր ազատության թշնամու[134]։ Սակայն նրա համբավը Աթենքում վերականգնվեց Պերիկլեսի կողմից մ.թ.ա. 450-ականներին, և այն ժամանակ, երբ Հերոդոտոսը գրում էր իր պատմությունը, Թեմիստոկլեսը կրկին համարվում էր հերոս[135]։ Թուկիդիդեսը, ըստ ամենայնի, մեծարանքով էր վերաբերվում Թեմիստոկլեսին և իր գործերում անսովոր հաճոյախոսություններ է անում նրան[98]։ Դիոդորոսը նույնպես լայնորեն գովաբանում է Թեմիստոկլեսին՝ նույնիսկ արդարացնելով, թե ինչու է այդքան մանրամասն անդրադառնում նրան․ «Թեմիստոկլեսի բացառիկ վաստակի մասին, նույնիսկ եթե մենք այս խոտոր քննարկման մեջ չափից դուրս երկար ենք մնացել, կարծում էինք, որ անպատշաճ կլիներ նրա մեծ կարողությունները թողնել անարձանագրելի»[136]։

Իրականում, Դիոդորոսը, որի պատմության մեջ տեղ են գտնում նաև Ալեքսանդր Մակեդոնացին ու Հաննիբալը, գնում է այնքան հեռու, որ ասում է, թե...[114]

  Բայց եթե որևէ մեկը, նախանձը կողմ թողնելով, կստուգի ոչ միայն այս մարդու բնածին հատկանիշները, այլ նաև նրա ձեռքբերումները, կտեսնի, որ երկուսն էլ՝ թե նրա բնական տաղանդը, թե կատարումները, Թեմիստոկլեսը զբաղեցնում է առաջին տեղը բոլոր պատմված մարդկանց մեջ։ Հետևաբար, կարելի է ապշել, որ աթենացիները պատրաստ էին ազատվել նման հանճարեղ մարդուց։  

Պլուտարքոսը ներկայացնում է Թեմիստոկլեսին այլ տեսանկյունից՝ ավելացնելով նաև նրա բնավորության քննադատությունը։ Նա չի նվազեցնում Թեմիստոկլեսի ձեռքբերումները, բայց նաև ընդգծում է նրա թերությունները[137]։ Նապոլեոնը, Վաթեռլոյի ճակատամարտից հետո, իր հանձնվելու նամակում համեմատել է իրեն Թեմիստոկլեսի հետ։

  Իմ երկրում ծագած կուսակցական բախումների և Եվրոպայի մեծ ուժերի թշնամանքի առջև ես ավարտել եմ իմ քաղաքական կարիերան։ Եվ գալիս եմ, ինչպես Թեմիստոկլեսը, դիմելու Բրիտանական ժողովրդին տնդունելությանը (m'asseoir sur le foyer)։ Ես խնդրում եմ Ձեր Թագավորական Վսեմությունից՝ պաշտպանության համար օրենքների ներքո և նետում եմ ինձ ամենազորեղ, ամենատևական և ամենատնտեսական իմ թշնամիների կողմից։  

Նապոլեոն (հանձնվելու նամակ՝ Պրինց Փրինս Ռեգենտին)

Քաղաքական և ռազմական ժառանգություն

խմբագրել
 
Աթենական կայսրության քարտեզը մ. թ. ա. 431 թվականին։

Թեմիստոկլեսի կարիերայի ամենամեծ ձեռքբերումը, անկասկած, նրա դերը Քսերքսեսի ներխուժման պարտության մեջ էր։ Հակառակ բոլոր դժվարություններին՝ Հունաստանը դիմացավ, և դասական հունական մշակույթը, որը շատ կարևոր ազդեցություն ունեցավ Արևմուտքի քաղաքակրթության վրա, կարողացավ անխափան զարգանալ[138]։ Իրեն որպես Աթենքի ռազմածովային ուժի դոկտրինայի հիմադիր և Աթենքը հունական աշխարհում գլխավոր ուժ դարձնելու միջոցով Թեմիստոկլեսը մեծ նշանակություն ունեցավ մ․թ․ա․ 5-րդ դարի Հունաստանում։ Մ.թ.ա. 478 թվականին Հելլենական դաշինքը վերականգնվեց՝ առանց Պելոպոնեսյան պետությունների՝ և ձևավորվեց Դելոսյան դաշինքը, որտեղ Աթենքը ղեկավար դեր էր խաղում[139]։ Սա հիմնականում Աթենքի և նրա գաղութների, Էգեյան կղզիների և Իոնիական քաղաքների ծովային դաշինք էր[140]։ Դելոսյան դաշինքը պատերազմ սկսեց Պարսկաստանի դեմ, վերջիվերջո ներխուժելով Պարսկական տարածք և դոմինավորելով Էգեյան ծովը։ Պերիկլեսի առաջնորդությամբ Դելոսյան դաշինքը վերածվեց Աթենքի կայսրության, որն Աթենքի ուժի և ազդեցության գագաթնակետն էր[139]։ Թեմիստոկլեսը, ըստ երևույթին, նպատակաուղղված ձևով Աթենքը հակառակորդ դարձրեց Սպարտային Քսերքսեսի ներխուժումից հետո, հիմնելով այս ռազմավարությունը Աթենքի ռազմածովային ուժի վրա (հակադրելով այն Սպարտայի բանակի ուժին)[21]։ Բախումները շարունակվեցին ամբողջ դարի ընթացքում Աթենքի և Սպարտայի միջև, քանի որ նրանք պայքարում էին, որպեսզի լինեն գլխավոր պետությունները Հունաստանում[141]։ Վերջապես, մ.թ.ա. 431 թվականին այս լարվածությունը հանգեցրեց Պելոպոնեսյան պատերազմի, որն առաջինն էր մի շարք հակամարտությունների, որոնք կպղծեն Հունաստանը հաջորդ դարերի ընթացքում[141][142]։

Դիոդորոսը հռետորական կերպով ամփոփում է Թեմիստոկլեսի ձեռքբերումները՝ նշելով[136].

  Մինչ Սպարտան դեռ գերազանց ուժ ուներ և Սպարտայի Եուրիբիադեսը գլխավորում էր նավատորմը, կարող էր միայնակ զրկել Սպարտային այդ փառքից։ Ով այլ մարդ է պատմության մեջ հիշատակվել, որ միակ գործողությամբ գերազանցեց բոլոր հրամանատարներին, իր քաղաքը՝ բոլոր հունական պետություններին և հունացիներին՝ բարբարոսներին։ Ով պետք է նշվեր որպես գլխավոր հրամանատար՝ նրա ռեսուրսները ոչնչով պակաս էին, իսկ դեմ առ դեմ կանգնած՝ ավելի մեծ վտանգների։ Ով էր, երբ Ասիայի միավորված ուժը համախմբվեց, մնաց իր քաղաքի կողքին, երբ նրա բնակիչներին հարկադրված էին թողնել իրենց տները, և հաղթանակ տարավ։  

Հեղինակավոր ժամանակակից գիտնականները նաև հաստատում են այս տեսակետը՝ անվանելով Թեմիստոկլեսին որպես մի բացառիկ առաջնորդ և ռազմավար, ով կարողացավ փոխակերպել իր քաղաքը՝ իր ռազմածովային դոկտրինայի նպատակներով[143]։

Հարավամերիկյան բույսերի Themistoclesia ցեղը (անվանվել է Յոհան Ֆրիդրիխ Կլոցշի կողմից՝ 1851 թվականին) անվանվել է Թեմիստոկլեսի պատվին[144]։

Ժամանակակից շրջան

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ http://www.nytimes.com/books/98/10/11/reviews/981011.11griffit.html
  2. ↑ http://earlyworldhistory.blogspot.com/2012/01/themistocles.html
  3. ↑ https://kulturenvanteri.com/yer/?p=167734
  4. ↑ Hornblower, Simon; Spawforth, Antony; Eidinow, Esther (2014). The Oxford Companion to Classical Civilization. Oxford University Press. էջ 1506. ISBN 978-0-19-101676-9.
  5. ↑ Brice, Lee L. (2012). Greek Warfare: From the Battle of Marathon to the Conquests of Alexander the Great. ABC-CLIO. էջ 176. ISBN 978-1-61069-070-6.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Plutarch, Themistocles 1 (translated by Bernadotte Perrin)
  7. ↑ Plutarch 1.1-1.2 narrates two accounts which describe her as either from Thrace or from Caria. However, Cornelius Nepos (1.2) describes her as an Acarnanian.
  8. ↑ Cornelius Nepos, Themistocles
  9. ↑ Libanius, Declamations 9–10
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Plutarch, Themistocles 1
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 Plutarch Themistocles, 32
  12. ↑ Plato. Meno. 93c–93e.
  13. ↑ Holland, p. 122
  14. ↑ Holland, pp. 126–128
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Holland, pp. 128–131
  16. ↑ Holland, pp. 132–134
  17. ↑ Herodotus. Histories. էջ 5.78.
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 18,12 18,13 18,14 Holland, pp. 164–167
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Plutarch, Themistocles, 5
  20. ↑ Ostwald, Martin (2011). Language and History in Ancient Greek Culture. University of Pennsylvania Press. էջ 178. ISBN 978-0-8122-0609-8.
  21. ↑ 21,00 21,01 21,02 21,03 21,04 21,05 21,06 21,07 21,08 21,09 Plutarch, Themistocles, 19
  22. ↑ 22,00 22,01 22,02 22,03 22,04 22,05 22,06 22,07 22,08 22,09 22,10 Holland, pp. 214–217
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Holland, pp. 217–219
  24. ↑ Plutarch, Themistocles, 3
  25. ↑ Holland, pp. 208–211
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 Plutarch, Themistocles 4
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 Holland, pp. 219–222
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Cahn, Herbert A.; Gerin, Dominique (1988). «Themistocles at Magnesia». The Numismatic Chronicle. 148: 19. JSTOR 42668124.
  29. ↑ Tanner, Jeremy (2006). The Invention of Art History in Ancient Greece: Religion, Society and Artistic Rationalisation. Cambridge University Press. էջ 97. ISBN 978-0-521-84614-1.
  30. ↑ Herodotus VII, 145
  31. ↑ Herodotus VII, 161
  32. ↑ 32,0 32,1 Holland, p. 226
  33. ↑ Holland, p. 258
  34. ↑ 34,0 34,1 Herodotus VIII, 4
  35. ↑ Holland, pp. 248–249
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Holland, pp. 255–257
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Holland, pp. 251–255
  38. ↑ Plutarch, Themistocles, 11
  39. ↑ Holland, pp. 257–258
  40. ↑ 40,0 40,1 Plutarch, Themistocles, 7
  41. ↑ Herodotus VIII, 11–19
  42. ↑ Holland, p. 276
  43. ↑ 43,0 43,1 Herodotus VIII, 21
  44. ↑ 44,0 44,1 Herodotus VIII, 22
  45. ↑ Herodotus VIII, 50
  46. ↑ Herodotus VIII, 71
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Holland, pp. 302–303
  48. ↑ Herodotus VIII, 62
  49. ↑ On the identification with Artemisia: "...Above the ships of the victorious Greeks, against which Artemisia, the Xerxes' ally, sends fleeing arrows...". Original German description of the painting: "Die neue Erfindung, welche Kaulbach für den neuen hohen Beschützer zu zeichnen gedachte, war wahrscheinlich „die Schlacht von Salamis". Ueber den Schiffen der siegreichen Griechen, gegen welche Artemisia, des Xerxes Bundesgenossin, fliehend Pfeile sendet, sieht man in Wolken die beiden Ajaxe" in Altpreussische Monatsschrift Nene Folge p. 300
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 Holland, pp. 310–315
  51. ↑ Holland, pp. 307–309
  52. ↑ 52,0 52,1 Herodotus. Histories. էջ 8.75.
  53. ↑ Herodotus VIII, 76
  54. ↑ Lazenby, p. 255
  55. ↑ Holland, p. 321
  56. ↑ 56,0 56,1 Herodotus VIII, 79
  57. ↑ Herodotus VIII, 80
  58. ↑ Holland, p. 316
  59. ↑ Herodotus VIII 83
  60. ↑ Lazenby, p. 190
  61. ↑ Lazenby, p. 197
  62. ↑ Hanson, pp. 12–60
  63. ↑ Strauss, pp. 1–294
  64. ↑ Holland, p. 399
  65. ↑ Herodotus VIII, 97
  66. ↑ Holland, pp. 327–329
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 67,4 Holland, pp. 332–335
  68. ↑ Herodotus VIII, 123
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 Plutarch, Themistocles, 17
  70. ↑ Herodotus VIII, 124
  71. ↑ Plutarch. «The Life of Aristides». The Parallel Lives. Loeb Classical Library. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  72. ↑ «Plutarch • Life of Themistocles».
  73. ↑ 73,0 73,1 73,2 Plutarch, Themistocles, 22
  74. ↑ Diodorus XI, 27
  75. ↑ Lazenby, p. 209
  76. ↑ Herodotus IX, 6–9
  77. ↑ 77,0 77,1 Holland, pp. 358–359
  78. ↑ 78,0 78,1 Diodorus XI, 39
  79. ↑ 79,0 79,1 Diodorus XI, 54
  80. ↑ Shepherd, William (2012). Plataea 479 BC: The most glorious victory ever seen. Bloomsbury. էջ 88. ISBN 978-1-84908-555-7.
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 81,4 Diodorus XI, 40
  82. ↑ 82,0 82,1 Diodorus XI, 41
  83. ↑ Holland, p. 360
  84. ↑ 84,0 84,1 Diodorus XI, 43
  85. ↑ Plutarch, Themistocles, 20
  86. ↑ David Campbell, Greek Lyric Poetry, Bristol Classical Press (1982), p. 406
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 Diodorus XI, 55
  88. ↑ 88,0 88,1 88,2 Plutarch, Themistocles, 23
  89. ↑ 89,0 89,1 89,2 Plutarch, Themistocles, 24
  90. ↑ 90,0 90,1 90,2 90,3 90,4 90,5 90,6 90,7 Diodorus XI, 56
  91. ↑ 91,0 91,1 91,2 91,3 91,4 Plutarch, Themistocles, 25
  92. ↑ 92,0 92,1 92,2 92,3 92,4 92,5 92,6 92,7 Thucydides I, 137
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 93,3 Plutarch, Themistocles 26
  94. ↑ Plutarch, Themistocles 27
  95. ↑ «CNG».
  96. ↑ 96,0 96,1 96,2 Plutarch, Themistocles, 29
  97. ↑ Plutarch, Themistocles 28
  98. ↑ 98,0 98,1 98,2 98,3 98,4 98,5 98,6 98,7 Thucydides I, 138
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 Plutarch Themistocles, 31
  100. ↑ Diodorus XI, 57
  101. ↑ Plutarch's Lives. Applegate & Co. 1866.
  102. ↑ Howe, Timothy; Brice, Lee L. (2015). Brill's Companion to Insurgency and Terrorism in the Ancient Mediterranean. Brill. էջ 170. ISBN 9789004284739.
  103. ↑ Carney, Elizabeth Donnelly (2000). Women and Monarchy in Macedonia. University of Oklahoma Press. էջ 101. ISBN 978-0-8061-3212-9.
  104. ↑ 104,0 104,1 Cahn, Herbert A.; Gerin, Dominique (1988). «Themistocles at Magnesia». The Numismatic Chronicle. 148: 13–20. JSTOR 42668124.
  105. ↑ Cahn, Herbert A.; Gerin, Dominique (1988). «Themistocles at Magnesia». The Numismatic Chronicle. 148: 20. JSTOR 42668124.
  106. ↑ Stieber, Mary (2010). The Poetics of Appearance in the Attic Korai. University of Texas Press. էջ 98. ISBN 978-0-292-77349-3.
  107. ↑ "A rare silver fraction recently identified as a coin of Themistocles from Magnesia even has a bearded portrait of the great man, making it by far the earliest datable portrait coin. Other early portraits can be seen on the coins of Lycian dynasts." Carradice, Ian; Price, Martin (1988). Coinage in the Greek World. Seaby. էջ 84. ISBN 978-0-900652-82-0.
  108. ↑ Howgego, Christopher (2002). Ancient History from Coins. Routledge. էջ 64. ISBN 978-1-134-87784-3.
  109. ↑ Rhodes, P. J. (2011). A History of the Classical Greek World: 478–323 BC. John Wiley & Sons. էջ 58. ISBN 978-1-4443-5858-2.
  110. ↑ 110,0 110,1 110,2 Cahn, Herbert A.; Gerin, Dominique (1988). «Themistocles at Magnesia». The Numismatic Chronicle. 148: 19. JSTOR 42668124.
  111. ↑ "The earliest attempts at portraiture appear to have taken place in Lycia. The heads of various dynasts appear on coins of the fifth century" Carradice, Ian (1978). Ancient Greek Portrait Coins. British Museum Publications. էջ 2. ISBN 978-0-7141-0849-0.
  112. ↑ 112,0 112,1 West, Shearer; Birmingham, Shearer (2004). Portraiture. Oxford University Press. էջ 68. ISBN 978-0-19-284258-9.
  113. ↑ 113,0 113,1 "Legend says that Themistocles poisoned himself rather than follow the Great King's order to make war on Athens. But he probably died of natural causes." in Strauss, Barry (2005). The Battle of Salamis: The Naval Encounter That Saved Greece – and Western Civilization. Simon & Schuster. էջ 249. ISBN 978-0-7432-7453-1.
  114. ↑ 114,0 114,1 Diodorus XI, 58
  115. ↑ André-Salvini, Béatrice (2005). Forgotten Empire: The World of Ancient Persia. University of California Press. էջ 46. ISBN 978-0-520-24731-4.
  116. ↑ 116,0 116,1 116,2 Harvey, David; Wilkins, John (2002). The Rivals of Aristophanes: Studies in Athenian Old Comedy. ISD. էջեր 199–201. ISBN 978-1-910589-59-5.
  117. ↑ Nepos (Them. 10.3)
  118. ↑ «Classical Numismatic Group».
  119. ↑ «CNG».
  120. ↑ Clough, Arthur Hugh (1909). Plutarch's Lives of Themistocles, Pericles, Aristides, Alcibiades, and Coriolanus, Demosthenes, and Cicero, Caesar and Antony: In the Translation Called Dryden's. P. F. Collier & Son. էջեր 33–34.
  121. ↑ 121,0 121,1 Hyland, John O. (2018). Persian Interventions: The Achaemenid Empire, Athens, and Sparta, 450−386 BCE. Johns Hopkins University Press. էջ 22. ISBN 978-1-4214-2370-8.
  122. ↑ K. G., Fritz Rudolf Künker. Künker Auktion 158 – Münzen aus der Welt der Antike (գերմաներեն). Numismatischer Verlag Künker. էջ 49.
  123. ↑ 123,0 123,1 "The history and coinage of Themistokles as lord of Ionian Magnesia ad Maeandrum and of his son and successor, Archepolis, is illustrated by among other things, coins of Magnesia." in Numismatic Literature. American Numismatic Society. 2005. էջ 5.
  124. ↑ "Eine griechishe Dynastie im Perserreich" in Nollé, Johannes (1998). Themistokles und Archepolis: Eine griechische Dynastie im Perserreich und ihre Münzprägung, JNG 48/49, 1998/1999, 29–70. (zusammen mit A. Wenninger) (գերմաներեն).
  125. ↑ Cox, Cheryl Anne (2014). Household Interests: Property, Marriage Strategies, and Family Dynamics in Ancient Athens. Princeton University Press. էջ 218. ISBN 978-1-4008-6469-0.
  126. ↑ Foster, Edith; Lateiner, Donald (2012). Thucydides and Herodotus. Oxford University Press. էջ 227. ISBN 978-0-19-959326-2.
  127. ↑ 127,0 127,1 Harvey, David; Wilkins, John (2002). The Rivals of Aristophanes: Studies in Athenian Old Comedy. ISD. էջ 200. ISBN 978-1-910589-59-5.
  128. ↑ Paus. 1.1.2, 26.4
  129. ↑ Habicht, Christian (1998). Pausanias Guide to Ancient Greece. University of California Press. էջ 5. ISBN 978-0-520-06170-5.
  130. ↑ Smith, William (1867). Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. Vol. 3. Boston: Little & Brown. էջեր 1154–1156.
  131. ↑ Plutarch, Themistocles 18
  132. ↑ Herodotus, VIII, 125.
  133. ↑ Plato, Republic, I, 330a.
  134. ↑ Holland, p. 364
  135. ↑ Lazenby, p. 169
  136. ↑ 136,0 136,1 Diodorus XI, 58
  137. ↑ Plutarch, Themistocles, 3
  138. ↑ Holland, pp. xvi–xvii
  139. ↑ 139,0 139,1 Holland, pp. 362–365
  140. ↑ Butler, p. 195
  141. ↑ 141,0 141,1 Holland, p. 371
  142. ↑ Platias, Athanasios; Trigkas, Vasilis (2022). «Themistocles must be destroyed: Sparta Confronts a Rising Athens». The Historical Review of Sparta. 1 (1): 129–156.
  143. ↑ Platias, Αthanasios; Trigkas, Vasillis (2022). «Themistocles: Leadership and Grand Strategy». Democracy and Salamis. Cham: Springer. էջեր 99–129. doi:10.1007/978-3-030-98431-1_5. ISBN 978-3-030-98430-4.
  144. ↑ «Themistoclesia Klotzsch». Plants of the World Online. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 17-ին.
  145. ↑ «Temistocle. Libretto. German». Library of Congress. 1772.
  146. ↑ Thémistocle, tragédie lyrique en trois actes, paroles de Mr Morel, représentée, pour la première fois devant leurs Majestés à Fontainebleau le 13 8bre 1785 et à Paris sur le théâtre de l'Académie Royale de Musique le mardi 23 Mai 1786... Mise en musique par A. D. Philidor (ֆրանսերեն). chez Le Duc. 1787.
  147. ↑ «The 300 Spartans».
  148. ↑ Bacon, Francis. "Of the True Greatness of Kingdoms and Estates", Bacon's Essays. C. S. Francis & Company, 1857. 283.
  149. ↑ «Film Review: '300: Rise of an Empire'». 2014 թ․ մարտի 3.

Գրականություն

խմբագրել

Հին աղբյուրներ

խմբագրել

Ժամանակակից աղբյուրներ

խմբագրել

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թեմիստոկլես» հոդվածին։
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թեմիստոկլես» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 167)։  
  Սա անձի մասին անավարտ հոդված է։ Դուք կարող եք օգնել Վիքիպեդիային՝ ուղղելով և լրացնելով այն։

Կատեգորիա:Հին Հունաստանի պետական գործիչներ Կատեգորիա:Մ.թ.ա. 5-րդ դարի հույներ

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թեմիստոկլես&oldid=10274156» էջից