Վիքիպեդիա

Էրոմինչելա

լեզու

Էրոմինչելա (բասկ.՝ Erromintxela, erominˈtʃela), ինչպես Բասկերի Երկրում ապրող գնչուների ենթամշակութային խմբի, այնպես էլ կրեոլական հատուկ լեզվի անվանում, որը հիմնված է բասկերենի քերականության կելդերարի բարբառի վրա[2][3][4][5]։ Էթնիկական ու լեզվաբանական տեսանկյունից գնչու-էրոմինչելները տարբերվում են Իսպանիայի կալո և Ֆրանսիայի հարավ-արևմուտքում բնակվող կասկարո խմբերից։

Էրոմինչելա
Տեսակլեզու և կենդանի լեզու
ԵնթադասPara-Romani? և բասկերեն
Երկրներ Ֆրանսիա[1]
IETFemx
ISO 639-3emx

Անվան ծագում խմբագրել

 
Գնչուների տեղաշարժը Եվրոպայում

Էրոմինչելա (Erromintxela) անվան ծագումը պարզ չէ[6]։ Հնարավոր է, այն տեղի բնակիչների կողմից օգտագործվել է ոչ վաղուց։ Նախկինում բասկերը գնչուների այդ խումբն անվանել են ijitoak (բառացի` «եգիպտացիներ»), ungrianok (բառացի` «հունգարներ») կամ buhameak (բառացի` «բոհեմցիներ»)[7]։

Մի շարք լեզվաբաններ (De Rochas, Baudrimont, Macritchie) ենթադրում են, որ եզրը ծագում է ֆրանսերեն romanichel բառի բասկերեն աղավաղված տարբերակից կամ romané-michel բառից, որ նշանակում է թափառական, գնչու[8][9]։ Ներկայումս ֆրանսերենում ժարգոնային գործածությունից դուրս եկած բառը արձանագրվել է Պիրենեյան լեռների շրջակայքում, հատկապես` պատմական Բասկերի Երկրի հյուսիսային մասում, սակայն այն առնչություն չունի Միշել անվան հետ, այլ իր հերթին ծագում է գնչուական Romani čel «մարդ-գնչու» բառի աղավաղված տարբերակից[8] однако не имеет отношения к имени Мишель, а происходит, в свою очередь, от искажённого цыганского Romani čel «человек-цыган»[10][11]: Հետաքրքիր է, որ նույն բառից ծագում է Ղրիմի գնչուների ուրմաչել ինքնանվանումը։

Բասկերենում էթնիկ խմբի անվանումն ի սկզբանե ունեցել է գրության մի քանի տարբերակ` Errama-itçéla, Erroumancel, errumanzel և erremaitzela[8], errumanzel и erremaitzela[12]: Է սկզբնատառը բասկերենին բնորոշ սկզբնատառ ձայնավոր է, իսկ վերջին ա-ն` որոշիչ հոդի ցուցիչը։

Լեզվի կարգավիճակ խմբագրել

Էրոմինչելայով խոսում է ընդհանուր առմամբ մոտ 1.000 մարդ[7]։ Ներկայումս իսպանական Բասկերի Երկրում ապրող մոտ 500 մարդ կա, որոնք խոսում են էրոմինչելայով։ Դա կազմում է Իսպանիայում բնակվող 21.000 գնչուների մոտ 2 %-ը։ Ենթադրաբար 500 մարդ էլ այդ լեզվով խոսում է Ֆրանսիայում[7]։ Լեզուն կրողների մեծ մասը հարավում է ապրում, նրանք ծեր մարդիկ են` մոտ 80 տարեկան, որոնք վարժ են տիրապետում լեզվին (նրանցից շատերը միաժամանակ լավ տիրապետում են իսպաներենին, բասկերենին, գնչուական կալո լեզվի բարբառին)։ Էթնիկական խմբի` միջին տարիքի լեզվակիրները հիմնականում լեզվի պասիվ կրողներ են, այսինքն` հասկանում են խոսքը, բայց իրենք չեն խոսում, իսկ երիտասարդությունը խոսում է միայն բասկերեն ու իսպաներեն։ Ֆրանսիայում լեզուն շարունակվում է փախանցվել սերնդեսերունդ[2]։

20-րդ դարում, պայմանավորված տնտեսական աճով, ավելի շատ կալո-գնչուներ հաստատվեցին Բասկերի Երկրում, ինչը կարող էր նպաստել էրոմինչելա լեզվով խոսողների թվի աճին[13]։

Պատմություն խմբագրել

 
Ֆրանսիայի ու Իսպանիայի տարածքում բասկերի հաստատման պատմական շրջաններ

Էրոմինչելաների նախնիները, որոնք խոսում ին գնչուների լեզվի կելդերարի բարբառով, Բասկերի Երկիր են եկել 15-րդ դարում։ Մունյոսը և Լոպես դե Մունխիան (Muñoz and Lopez de Mungia) ենթադրում են, որ գնչուերենի (ռոմանի) ու բասկերենի կառուցվածքային ու հնչյունական նմանությունը նպաստել է բասկերենից գնչուների լեզու ձևաբանական հատկությունների ներթափանցմանը` ձևավորելով էրոմինչելա կրեոլական լեզուն[6]։

Այլ երկրների գնչուների համեմատությամբ էրոմինչելան բավական լավ է ինտեգրվել բասկյան հասարակությանը, գնչուները յուրացրել են բասկերի սովորույթները (մասնավորապես կանանց ավելի լայն իրավունքները, խաղերը` բերցոլարիցան և պելոտան) և բասկերենի տեղի բարբառները[6][14]։ Ամենայն հավանականությամբ բասկերի միջավայրում գնչուների նկատմամբ վերաբերմունքը բավական հանդուրժալից էր այն դեպքում, երբ Եվրոպայում նրանք ենթարկվում էին հետապնդումների[6][13]։ Սակայն նույնիսկ Բասկերի Երկրում գնչուները հաճախ տուժում էին իշխանությունների հետապնդումներից, մասնավորապես 1602 թվականին Նավարայի թագավորական խորհուրդը հրապարակել է հրովարտակ, որով պահանջվում էր երկիրը մաքրել բոլոր թափառականներից, իսկ հայտնաբերվելու դեպում նրանք դատապարտվում էին վեց տարվա թիապարտության[12]։

18-րդ դարում գնչուների նկատմամբ վերաբերմունքը փոխվեց, և սկսվեց նրանց ինտեգրումը տեղի համայնքին։ Օրինակ` Նավարայի պալատը 1780-1781 թվականներին ընդունել է № 23 օրենքը, որով կոչ էր արվում իշխանություններին «հոգ տանել նրանց մասին, նրանց համար բնակության տեղ և արժանապատիվ կենսակերպ գտնել»[12]։

Չնայած էրոմինչելաներն իրենց անվանում էին ijitoak («իխիտոակ», «գնչուներ»), նրանք իրենց տարբերակում են կալեներից, որոնց անվանում են xango-gorriak («շանգո-գորիակ», «կարմրաոտներ»)[2][7]։

Լեզվաբանական բնութագիր խմբագրել

Մունյոսի և Լոպես դե Մունխիայի (Muñoz and Lopez de Mungia) հետազոտությունները ցույց են տվել, որ էրոմինչելան չի ծագում կալոների լեզվից, որը գնչուական ևս մեկ խմբավորում է Իսպանիայում, այլ հիմնված է կելդերարի բարբառի վրա` բասկերենի բառերի և ձևաբանական տարրերի ներառմամբ[2]։ Բառապաշարը ճնշող մեծամասնությամբ գնչուական է, սակայն ձևաբանությունն ու քերականությունը ծագում են բասկերենի տարբեր բարբառներից[2]։ Գնչուների լեզվին բնորոշ քերականական կառուցվածքից մնացել են միայն որոշակի հետքեր[6] Язык эрроминчела непонятен ни для басков, ни для кале.[2]: Էրոմինչելա լեզուն հասկանալի չէ ո'չ բասկերին և ո'չ էլ կալեներին։ Փակագծերում բերված ձևերը մատնանշում են հին գրությունը։

Սակայն քանի որ էրոմինչելան ու կալոն ծագում են գնչուերենի բարբառներից, նրանք ունեն ընդհանուր բառեր, որոնք մոտ են նշանակությամբ։

Էրոմինչելա Կալոо Ռոմանի Նշանակություն
dikelatu diquelar dikháv նայել, տեսնել
kamatu camelar kamáv սիրել (կալոյում ու ռոմանիում նշանակում է նաև «ցանկանալ»)
kurratu currar, currelar butjí keráv աշխատել
mangatu mangar mangáv Էրոմինչելայու ու ռոմանիում «խնդրել», կալոում` «գողանալ»։
txoratu chorar čoráv գողանալ
zuautu sobar sováv քնել
ankhai acay jakh աչք, հայացք
egaxi gachí gaží ոչ գնչուհի
elakri-lumia lumi lumni էրոմինչելայում` «վատ վարքով կին», կալոում և ռոմանիում` «անբարոյական»։
fula ful khul արտաթորում
jero jeró šeró էրոմինչելայում ու ռոմանիում` «գլուխ», կալոյում` «դեմք»։
kher queli kher տուն
oxtaben estaribén astaripe բանտ
pindru pinrel punró կրունկ
txau chaval čhavó որդի, տղա
kalu caló kaló սև
aimenge menda от mánge «мне», возможно aménge «нам» ես

Հնչյունաբանություն խմբագրել

Համաձայն Բոդրիմոնի` 1862 թվականի ուսումնասիրության և ժամանակակից աղբյուրների` էրոմինչելա լեզվի հնչյունական համակարգը չափազանց հարուստ է[15]։ Հարավային շրջաններում բացակայում են [y] և [θ] հնչյունները, ինչը բասկերենի հարավային ու հյուսիսային բարբառների հիմնական տարբերությունն է։ Հրապարակված նյութերից պարզ չէ, թե արդյոք էրմինչելայում գոյություն ունի գնչուական բարբառներին բնորոշ /g/~/ɣ/ տարբերությունը։

Ձևաբանություն խմբագրել

Ստորև ներկայացվում են էրոմինչելայի ձևաբանական առանձնահատկություններից[6][7][16].

Էրոմինչելա Բասկերեն Արմատ Նշանակությունը էրոմինչելայում Пример
-a -a բասկ. -a բացարձակության վերջածանց phiria «անոթ»
-ak -ak բասկ. -ak հոգնակի թվի վերջավորություն sokak «վերարկու» (հոգն. թիվ)
-(a)n -(a)n բասկ. -(a)n վերջածանց khertsiman «գինետուն»
-(a)z -(a)z բասկ. -(a)z վերջածանց jakaz «կրակով»
-(e)k -(e)k բասկ. -(e)k վերջածանց hire dui ankhai koloek «քո խոշոր աչքերի զույգը»
-ena -ena բասկ. -ena վերջածանց loloena «ամենից կարմիր»
-(e)ko(a) -(e)ko(a) բասկ. -(e)ko(a) վերջածանց muirako «բերաններ»
-(e)rak -(e)rat (հյուսիս բասկ.) баск. -(e)ra(t) վերջավորություն txaribelerak «անկողնու մեջ»
-pen -pen բասկ. -pen 1) գործողության կամ արդյունքի վերջածանց 2) տակ
-ra -ra բասկ. -ra վերջածանց penintinora «փոքր առվակի մեջ»
-tu -tu баск. -tu անորոշի վերջավորություն dekhatu «տեսնել»
-tzea -tzea բասկ. -tzea բայիանվանում
-tzen -t(z)en բասկ. -t(z)en անկատարի վերջավորություն kherautzen «կատարում»

Բայերի ձևավորում խմբագրել

Բայերի մեծամասնությունն ունի գնչուական ծագման արմատ և բասկերենի -tu վերջավորությունը[7]։

Էրոմինչելա Բասկերեն Գնչուների լեզու
(հյուսիս-կենտրոնական)[17] 		Եզրի թարգմանություն
էրոմինչելա լեզվից
brikhindu[18] euria izan brišínd («անձրև») գնալ անձրևին
burrinkatu[18] harrapatu (astaráv) բռնել
dikelatu, dekhatu ikusi dikháv տեսնել
erromitu (eŕomitu)[19] ezkondu от rom («ամուսին») и romni («կին») ամուսնանալ
gazinain kheautu[19] haur egin kerav, bijanel ծնել (բառացի` «երեխա պատրաստել»)
goli kherautu, goli keautu[19] kantatu gilábav; от gili kerav երգել (բառացի` «երգ կատարել»)
kamatu maitatu kamáv[20] սիրել
kerau, keau, kherautu, keautu[19] egin keráv 1 կատարել 2 օժանդակ բայ[19]
kurratu lan egin butjí keráv աշխատել
kurrautu {kuŕautu}[19] jo malavav խփել
kuti[19] begiratu dikháv նայել
letu[19] hartu lav վերցնել
mahutu[19], mautu[19] hil mu(da)ráv մահանալ, սպանել
mangatu[19] eskatu mangáv խնդրել, աղաչել
mukautu[19] bukatu от mukel (բաց թողել, թողնել, նետել (օրինակ` գործ)) վերջացնել
najin[19] bukatu վերջացնել
papira-keautu[19] idatzi (skirív, ramóv), от kerav papiri գրել (բառացի` «թուղթ անել»)
parrautu {paŕautu}[19] ebaki ccinel կտրել
pekatu[19] egosi pakáv պատրաստել
pekhautu erre այրել
piautu[19] edan pjav խմել
tarautu[19], tazautu[19] ito խեղդել
teilaitu[19] jan xav ուտել
tetxalitu, texalitu[19] ibili žav քայլել
txanatu jakin žanáv իմանալ
txiautu[19] ներս ընկնել
txoratu, xorkatu[19] {s̃orkatu}[16] lapurtu, ebatsi čoráv գողանալ
ufalitu[19] ihes egin լողալ
xordo keautu[19] lapurtu, ebatsi ccoripen kerav գողանալ (բառացի` «գողություն կատարել»)
zuautu[19] lo egin sováv քնել

Բայի ձևաբանություն խմբագրել

Էրոմինչելայի բայերի ձաևավորման մեծամասնությունը համարժեք է բասկերենի բարբառներին։

Էրոմինչելա Բասկերեն[21] Թարգմանություն
ajinen duk[22] izanen duk դու կունենաս
dekhatu nuen ikusi nuen ես տեսա դա
dinat diñat ես կամ (ծանոթ կնոջը դիմելու ձև)
erantzi nauzkon erantzi nauzkan ես վերցրի դրանք
…haizen hi …haizen hi …ով ես դու
kamatu nuen maitatu nuen ես սիրում էի դա
letu hindudan hartu hintudan դու (ծանոթը) վերցրիր ինձ
nintzan nintzan ես եղել եմ
pekhautzen nina erretzen naute նրանք վառում են ինձ
pekhautu nintzan erre nintzen ես վշտացել էի
pekhautzen niagon erretzen niagon ես վշտացել էի (կոջը դիմելու ձև)
tetxalitzen zan ibiltzen zan ես գնում էի
zethorren zetorren նա եկավ
zoaz zoaz գնա'

Մասնիկներ խմբագրել

Ժխտման համար օգտագործվում է ոչ թե բասկերեն ez/ezetz, այլ na/nagi (գնչուական լեզվում` na/níči) մասնիկը, հաստատման համար` ua (գնչ.` va), միջին բասկ.`bai/baietz մասնիկը[18]։

Գոյականներ խմբագրել

Գոյականների մեծամասնությունն ունի գնչուական արմատներ, սակայն քիչ չեն բասկերենի վերջածանցով կազմվածները։ Ստորև ներկայացված աղյուսակում որոշ գոյականներ ներկայացված են -a վերջածանցով, մյուսները` առանց դրա։ Համեմատության համար ներկայացված են բասկերեն տարբերակները։

Էրոմինչելա Բասկերեն Հյուսիս-կենտրոնական
գնչուական բարբառ[17] 		Թարգմանություն
(էրոմինչելայից)
angi[23] ezti javgin մեղր
ankhai begi jakh աչք
asinia[18] botila (fláša) շիշ
balitxo[18] txerriki baliccxo խոզ
barki[15][18] ardi bakri այծ
barkitxu[6], barkotiñu[18], barkixu (barkicho)[15] arkume bakri «ոչխարներ», plus Basque diminuitive -txu, tiñu գառնուկ
barku[18] ardi bakró ոչխար
basta[15], baste[18] esku vast ձեռք
bato[7], batu[18] aita dad, babo հայր
bedeio (bedeyo)[15] erle (daraši) մեղու
bliku[18] txerri от baliccxanó mas «свинина» խոզեր
bluiak[18] poliziak (policájcur) ոստիկան
budar, budara[18] ate vudár դուռ
burrinkatzea[18] harraptze խմիչք
dantzari dantzari (բասկերեն արմատից) պարուհի
dibezi[19] egun djes օր
duta[19] argi udút (բնական) լույս
egaxi[18][19] gaží, e gaží ոչ գնչուհի
egaxo[19], ogaxo[19], egaxu[19] gažó, e gažó ոչ գնչու
elakri, ellakria[24] neska(til) raklí, e rakli ոչ գնչու աղջիկ
elakri-lumia[16][18] վատ վարքով կին
eramaite erama(i)te զոհաբերություն
eratsa[18][19], erhatsa[19], erhatza[18], erratsa (erratça)[15] ahate (goca) բադ
erromi (eŕomi)[19], errumi[16], errumia[18] senar rom, e rom 1) ամուսին; 2) էրոմինչելայում` ամուսնություն[25]
erromiti, errumitia[18] emazte romní, e romni կին
erromni emazte, emakume romní, e romni գնչուհի, կին
erromitzea eskontza bjáv հարսանիք
erromitzeko (eŕomitzeko)[19], erromitzekoa eraztun (angruští) մատանի (բառացի` «ամուսնանալու համար»)
fula[19] kaka khul արտաթորանք
futralo[18][19] օղի
gata[18][19] ator gad շապիկ
gazin[19] haur երեխա
giltizinia[19] giltza (čája) բանալի
goani[18][19] zaldi grast ձի
goia[18] lukainka goj, goja երշիկ
goli[19] kanta gilí երգ
grasnia[16][18], gasnia[16][19], grasmiña[26], gra zaldi grasni ձի
guru, gurru {guŕu}[19] idi gurúv ցուլ
guruni behi gurumni կով
gurutiño[16][18] txahal gurúv plus a Basque diminuitive -tiño հորթ
haize haize (Basque root) քամի
jak, jaka[16][18][19], zaka[19], aka su jag կրակ
jakes[16][19] gazta királ պանիր
jera[19][27], kera (kéra)[15] asto (esa) էշ
jero[19] buru šeró գլուխ
jeroko[19] buruko գլխարկ (բառացի` «գլխային»)
juiben[16], juibena[18] galtzak kálca անդրավարտիք
kalabera[18][19] buru šeró գլուխ, իսպաներեն` calavera(«գանգ»)
kalleria {kaĺeria}[19] արծաթե իրեր, համեմատել` իսպ.՝ quincallería, «մետաղյա իրեր»
kalo[19], kalu[16], kalua[18] kafe kalo, káfa սուրճ
kalo-kasta ijito-kastaro գնչուական բնակավայր
kamatze maitatze < kamáv սեր
kangei[18][19][27], kangey[16]; kangiria[15] eliza kangerí եկեղեցի, Բոդրիմոնի կարծիքով` խորան
kani[18], kania[16][19] oilo khajní, kaxni հավ, ճուտ
kaxta[15][18][19], kasta (casta)[15], kaixta (kaïshta)[15] zur kašt մահակ
kaxtain parruntzeko {paŕuntzeko}[19] aizkora կացին
kher, khe[19], kere[16][19], khere, kerea[18] etxe kher տուն
kereko-egaxia[18] {kereko-egas̃ia}[16] etxeko andre տանտիրուհի
kereko-egaxoa {kereko-egas̃oa}[16], kereko-ogaxoa[18] etxeko jauna տանտեր
ker-barna[19] gaztelu (koštola) կողպեք
ker, qer, kera[18] asto (esa) ավանակ
kero, keru[19], kerua[18] buru šeró գլուխ
khertsima[19] taberna от kher («տուն») պանդոկ
kiala[16][18][19], kilako[16][19] gazta királ պանիր
kilalo[19] от šilalo («սառը») սառը օդ
kirkila[18][19] babarruna fusúj լոբի
konitza[19], koanits[19], koanitsa[18] saski kóžnica զամբյուղ
laia[16][18][19] jauna տեր
lajai[19], olajai[19], lakaia[18] apaiz rašáj քահանա
laphail[16][19], lakhaia[16] apaiz rašáj քահանա
latzi[18], latzia[16][19] gau rat գիշեր
lona[16][18][19] gatza lon աղ
mahutzea, mautzia[18] hiltzea mu(da)ráv (v.), plus the Basque nominalizing suffix -tzea սպանություն (համեմատել բայը` mahutu)
malabana[18][19] gantzu (thuló mas) յուղ, ճարպ
mandro[19], mandroa[18] ogi manró հաց
mangatzia[18] eske mangáv (բայ) + բասկերեն վերջածանց -tzea բարեգթություն խնդրել
marrun[16] (maŕun)[19] senar rom ամուսին
mas, maz, maza[19], masa[18] (māsa)[15] haragi mas միս
megazin[19], megazina[18] haur երեխա
milleka[16] {miĺeka}[19] arto եգիպտացորեն
milota[19] ogi manró հաց
milotare-pekautzeko[19] labe bov վառարան
Mimakaro[16][19] Ama Birjina Սուրբ կույս
miruni[16][19] emakume mi romni («իմ կինը») կին
mitxai[19], {mits̃ai}[16] alaba mi čhaj («իմ դուստր») դուստր
mol, mola[18][19] ardo mol գինի
mullon {muĺon}[18][19], mullu {muĺu}[19] mando ջորեպան
ñandro[16][18][19], gnandro[19] arraultz anró ձու
oxtaben[19][23], oxtaban {os̃taban}[16], oxtabena[18] gartzela astaripe բանտ
paba[19], phabana[16], pabana[18] sagar phabáj խնձոր
paba-mola[19] sagardo phabaj + mol («խնձոր» + «գինի») սիդր (բառացի` «խնձորի գինի»)
panin[19], panina[16][18], pañia[7] ur pají, pani ջուր
panineko[19], paninekoa pitxer կուժ (բառացի` «այն, ինչ ջրի համար է»)
paninekoain burrinkatzeko {buŕinkatzeko}[19] ցանց(?) (Լյանդը բերում է ֆրանսերեն թարգմանությունը filet)
paninbaru[19], panin barua ibai, itsaso pani baro գետ, օվկիանոս (բառացի` «մեծ ջուր»)
panintino[19], panin tiñua, penintino erreka pani tikno, pani cigno առվակ (բառացի` «փոքր ջուր»)
pangua[6] larre մարգագետին
panizua[16][18][19] arto եգիպտացորեն, համեմատել` իսպաներեն «panizo»
papin[19], papina[16][18] antzar papin սագ
papira[19] paper papíri թուղթ
pindru, pindrua[16][18][19], pindro, prindo[19] hanka, oin punró կրունկ
pindrotakoa galtzak kálca տաբատ (բառացի` «այն, ինչ ոտքերի համար է»)
piri, piria[16][18][19] lapiko pirí թավա
pora[16][18][19] urdaila per փոր
potozi[19] diruzorro դրամապանակ
prindotako[19] galtzerdi pinró (trousers) գուլպա (բառացի` «այն, ինչ կրունկների համար է»)
puxka (pushka)[15] arma puška զենք, հրացան
soka[16][18][19] gaineko սոխա վերարկու
sumia[18] zupa zumí ապուր
thazautzia[18] itotze taslaráv (բայ) + բասկերեն անվանական վերջածանց -tzea խեղդում
tekadi[16][19], tekari[18][19] hatz naj մատ
ternu[19] gazte terno երիտասարդ
txai[19] {ts̃ai}[16] čhaj («աղջիկ») ցանկացած սեռի երիտասարդ անձ
txaja[19] aza šax կաղամբ
txara[19] belar čar խոտ
txaripen, txaribel ohe than անկողին
txau[19], xau[22] seme čhavó որդի
txipa[6] izen aláv անուն
txiautu[19] ijito գնչու
txiautzia[18] բայ + բասկերեն անվանական վերջածանց -tzea խցկում
txohi[19], txoki gona սոխա կիսաշրջազգեստ
txohipen[19], txohipena[18] մանր գողություն (բառացի` «կիսաշրջազգեստի տակ»)
txor, txora[18][19] {ts̃ora}[16] lapur čor գող
txuri[19], txuria[18] aizto čhurí դանակ
xordo[19], txorda[18][19] {ts̃orda}[16] lapurketa čoripé գողություն
xukel[19] {s̃ukel}[16], txukel, txukela[18][19] {ts̃ukela}[16], xukela (shȣkéla)[15] txakur žukél շուն
xukelen-fula {s̃ukelen-fula}[16], txukelen fula[18] txakurren kaka žuklen khula շան կղանք
xukel-tino keautzale[19] tikni kerel žuklen անբարոյական
zuautzeko[19], zuautzekoa estalki ծածկոց
zitzaia[19], zitzai[23], txitxai[19] {ts̃its̃ai}[16], txitxaia[18], sitzaia (sitçaia)[15] katu mica կատու
zume[16][19], sume[19] zupa zumí ապուր
zungulu[16][19], sungulu[19], sungulua[18] tabako (duháno) ծխախոտ
zut, zuta[19], xut, txuta[19], txuta {ts̃uta}[16][18] esne thud կաթ

Օրացույց խմբագրել

Ինչպես գրում է Բոդրիմոնը, էրոմինչելա լեզուն փոխառել է բասկերեն ամսանունները, սակայն դրանցից մի քանիսը բառաձևեր են, որոնք գոյություն են ունեցել մինչև ստանդարտ բասկերենի ներմուծումը։ Օրինակ` օգոստոսը ստանդարտ բասկերենում ավելի շատ անվանում են Abuztua, քան Agorrila:

Էրոմինչելա Բասկերեն Հյուսիս-կենտրոնական գնչուական լեզու[17] Թարգմանություն (էրոմինչելայից)
Otarila[15] Urtarrila (januáro) հունվար
Otxaila (Otshaïla)[15] Otsaila (februáro) փետրվար
Martxoa (Martshoa)[15] Martxoa (márto) մարտ
Apirilia[15] Apirilia (aprílo) ապրիլ
Maitza (Maïtça)[15] Maiatza (májo) մայիս
Hekaña (Hékaña)[15] Ekaina (júni) հունիս
Uztailla (Uçtaïlla)[15] Uztaila (júli) հուլիս
Agorilla[15] Agorrila (avgústo) օգոստոս
Burula[15] Buruila (septémbro) սեպտեմբեր
Uria[15] Urria (októmbro) հոկտեմբեր
Azalua (Açalȣa)[15] Azaroa (novémbro) նոյեմբեր
Abendua (Abendȣa)[15] Abendua (decémbro) դեկտեմբեր

Ինչպես գրում է Բոդրիմոնը, ժամանակի եզրերը (բացի ամսանուններից) ձևավորվում են breja (bréχa) «տարի» վերջածանցի օգնությամբ, այսպես` breja kinua «ամիս» և breja kipia «շաբաթ»[15]։

Թվականներ խմբագրել

Էրոմնչելայում թվականները գնչուաան ծագում ունեն[7]։

Էրոմինչելա Բասկերեն Հյուսիս-կենտրոնական գնչուական լեզու[17] Թարգմանություն (էրոմինչելայից)
jek[19], jeka, eka[19], jek (yek)[15], jet (yet)[15] bat jék մեկ
dui[15], duil[15] bi dúj երկու
trin, trin[15], tril[15] hiru trín երեք
higa[19] higa (տարբերակ) (trín) երեք
estard[15] lau štar չորս
pantxe, pains[15], olepanxi (olepanchi)[15] bost panž հինգ

Ածական և մակբայ խմբագրել

Ածականներն ու մակբայները հիմնականում ծագում են գնչուական ձևերից[7]։

Էրոմինչելա Բասկերեն Հյուսիս-կենտրոնական գնչուական լեզու[17] Թարգմանություն էրոմինչելայից
baro, baru[18] handi baró մեծ
bokali gose bokhalo սոված
buter asko, ainitz but շատ
dibilo dilino խենթ
dibilotua erotua < dilino (ածական) գժվել
gabe gabe (բասկերեն արմատ) առանց
eta eta (բասկերեն արմատ) և
fukar[23] ederra šukar գեղեցիկ
geroz geroz (բասկերեն արմատ) մի անգամ
hautsi hautsi (բասկերեն արմատ) ջարդած
kalu beltz kaló սև
kaxkani[19] zikoitz (skempo) աղքատիկ
kilalo[18] hotz šilaló սառը
latxo[19], latxu on lačhó լավ
londo samur (kovlo) փափուկ
nazaro[16][18][19], lazaro[19] eri nasvaló հիվանդ
palian[6] ondoan pala մոտ
parno garbi parnó (սպիտակ, լուսավոր) մաքուր
telian behean téla տակ
tiñu[16], tiñua[18] txiki cignó, tikno փոքր
upre gain(ean), gora opré վերև

Անձնական ու ցուցական դերանուններ խմբագրել

Դերանուններն ունեն ինչպես գնչուական, այնպես էլ բասկյան ծագում։

Էրոմինչելա Բասկերեն Հյուսիս-կենտրոնական գնչուական լեզու[17] Թարգմանություն էրոմինչելայից
aimenge ni от mánge «ինձ», possibly aménge «մեզ» ես
ene ene (բասկերեն արմատ) իմ (քնքշալից)
harekin harekin (բասկերեն արմատ) դրանով
hari hari (բասկերեն արմատ) քեզ մոտ
hartan hartan (բասկերեն արմատ) դրա մեջ
heure heure (բասկերեն արմատ) քո
hi hi (բասկերեն արմատ) դու
hire hire (բասկերեն արմատ) քո
hiretzat hiretzat (բասկերեն արմատ) քեզ համար
mindroa nirea miró իմ
neure neure (բասկերեն արմատ) իմ
ni ni (բասկերեն արմատ) ես (անանցողական)

Բոդրիմոնի նյութեր խմբագրել

Բոդրիմոնի նյութերի մեծ մասը հեշտությամբ հաստատվում է էրոմինչելայի այլ սկզբնաղբյուրներով, սակայն որոշ բառեր` հիմնականում բայեր, առավել ուշադրության կարիք ունեն։

Գոյականներ խմբագրել

Բոդրիմոնի նյութերը պարունակում են մեծ թվով բառեր, որոնք ծագում են բասկերենից։

Էրոմինչելա[15] Բասկերեն Հյուսիս-կենտրոնական գնչուական լեզու[17] Թարգմանություն (էրոմինչելայից)
aitza (aitça) aritz կաղնի
aizia (aicia) haize (diha) օդ
egala hegal (phak) թև
itxasoa (itshasoa) itsaso (derjáv) ծով
keia (kéïa) ke (thuv) ծուխ
muxkera (mȣshkera) musker (gusturica) մողես
orratza (orratça) orratz (suv) խրճիթ (բասկ.` orratz — «կուզ»)
sudura (sȣdȣra) sudur (nakh) քիթ
ulia (ȣlia) euli (mačhin) ճանճ
xuria (shȣria) (t)xori (čiriklí) թռչուն

Բոդրիմոնի գրանցած որոշ բառեր կասկածի տեղիք են տալի, հատկապես գյուղատնտեսությանը վերաբերող բառերը։

Խոնարհման համակարգ և դերանուններ խմբագրել

Բայի և գոյականի համակարգերը Բոդրիմոնի գրառումներում ունեն մի շարք առանձնահատկություններ։ Բացի այն, որ նա բերում է բայի խոնարհման ձևեր` հակադրլով դրանք դերբայական ձևերին, նա թվարկում է դերանուններ, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, ունեն գնչուական արմատներ և խոնարհման մասնիկներ։

Ajin` «ունենալ» բայը վկայակոչված է և այլ աղբյուրներում, սակայն բասկերենից առաջացած տարբերակներն ավելի լայն կիրառություն ունեն։ Գնչուական լեզվում ունենալ բայի փոխարեն հաճախ գործածվում են «ինձ, քեզ, նրան + լինել» կառույցը։

Էրոմինչելա[15] Բասկերեն Հյուսիս-կենտրոնական գնչուական լեզու[17] Թարգմանություն էրոմինչելայից
mek ajin (mec aχin)
tuk ajin (tȣc aχin)
ojuak ajin (oχuac aχin)
buter ajin (bȣter aχin)
tuk ajin (tȣc aχin)
but ajin (bȣt aχin) 		(nik) di(n)at
(hik) duk1/dun
(hark) dik/din
(guk) di(n)agu
(zuek) duzue
(haiek) ditek/diten 		si mande (բառացի` «ինձ մոտ կա»)
si tute (բառացի` «քեզմոտ կա»)
si leste/late
si aménde
si tuménde
si lende 		Ինձ մոտ կա
Քեզ մոտ կա
Նրա մոտ կա
Մեզ մոտ կա
Ձեզ մոտ կա
Նրանց մոտ կա
mek najin (mec naχin)
tuk najin (tȣc naχin)
ojuak najin (oχuac naχin)
buter najin (bȣter naχin)
tuk najin (tȣc naχin)
but najin (bȣt naχin) 		(nik) ez di(n)at
(hik) ez duk/dun
(hark) ez dik/din
(guk) ez di(n)agu
(zuek) ez duzue
(haiek) ez ditek/diten 		naj/nané mande
naj/nané tute
naj/nané leste/late
naj/nané aménde
naj/nané tuménde
naj/nané lende 		Ինձ մոտ չկա
Քեզ մոտ չկա
Նրա մոտ չկա
Մեզ մոտ չկա
Ձեզ մոտ չկա
Նրանց մոտ չկա
mek naxano (mec nashano)
tuk naxano (tȣc nashano)
ojuak naxano (oχuac nashano)
buter naxano (bȣter nashano)
tuk naxano (tȣc nashano)
but naxano (bȣt nashano) 		(nik) izanen di(n)at
(hik) izanen duk/dun
(hark) izanen dik/din
(guk) izanen di(n)agu
(zuek) izanen duzue
(haiek) izanen ditek/diten 		ka si mande
ka si tute
ka si leste/late
ka si aménde
ka si tuménde
ka si lende 		Ես կունենամ
Դու կունենաս
Նա կունենա
Մենք կունենանք
Դուք կունենաք
Նրանք կունենան

1Հարկ է նշել, որ բասկերեն ձևերը, օրինակ` duk (բառացի` «քեզ մոտ կա նա») համարվում են բայի մաս, մինչդեռ էրոմինչելայում tuk ձևը դերանուն է։


Բերված ձևերում կիրառվում է ժխտական na մասնիկը, որ գնչուական ծագում ունի։ Ինչպես նշում է Բոդրիմոնը, buter բառը նշանակում է «շատ» և չի համարվում դերանուն։ Կելդերարի բարբառում պատկանելության կառույցներում կիրառվում է տրական հոլովը, մինչդեռ էրոմինչելայում` հայցական։ «Լինել» բայի ձևը նույնպես տարբերվում է կելդերարի բարբառից։

Օրինակներ խմբագրել

Օրինակներ ձևաբանական վերլուծությամբ. 

1. khereko   ogaxoa
2. khere-ko   ogaxo-a
4. տուն+տեր բառի սեռական
5. "տան տեր"

1. hiretzat goli kherautzen dinat
2. hire-tzat goli kerau-tzen d-i-na-t
3. դու` որպես երգ կատարող+սեռական հոլով` բայը օբյեկտի ցուցիչով
4. "Ես երգում եմ քեզ համար:"

Այլ օրինակներ[6][16][19][22]։ 

Էրոմինչելա։ txuria txiautu
Թարգմանություն։ Մտցրու' դանակը։

Էրոմինչելա։ kuti zarrak upre!
Բասկերեն։ gora begira ezak!
Թարգմանություն։ Նայի'ր վերև։

Էրոմինչելա։ xaua, goli keau zak, mol buterrago ajinen duk
Բասկերեն։ mutila, kanta ezak, ardo gehiago izanen duk
Թարգմանություն:Երգի'ր, տղա', դու էլի գինի կաստանաս։

Էրոմինչելա։ txaia, brastando keau zak!
Բասկերեն։ mutila, azkar korrika egizak!
Թարգմանություն։ Տղա', արա'գ փախիր։

Էրոմինչելա։ txipa nola duzu?
Բասկերեն։ izena nola duzu
Թարգմանություն։ Ի՞նչ է քո անունը։

Էրոմինչելա։ masak eta barkitxuak panguan daoz
Բասկերեն։ ardiak eta arkumeak larrean daude
Թարգմանություն։ Այծերն ու գառները մարգագետնում են։

Էրոմինչելա։ nire kera zurearen palian dao, hemendik obetoao dikatuko duzu 
Բասկերեն։ nire etxea zurearen ondoan dago, hemendik hobeto ikusiko duzu
Թարգմանություն։ Իմ տունը քո տան մոտ է, դու այստեղից ավելի լավ կարող ես տեսնել այն։

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ ScriptSource - France
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Agirrezabal, Lore Erromintxela, euskal ijitoen hizkera Argia, San Sebastián (09-2003)
  3. ↑ Ethnologue Languages of Spain Retrieved 3 July 2009.
  4. ↑ Langues d’Europe et de la Méditerranée (LEM) La langue rromani en Europe Retrieved 3 July 2009.
  5. ↑ Lougarot, Nicole Bohémiens Gatuzain Argitaletxea: 2009 ISBN 2-913842-50-X
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 Brea, Unai Hiretzat goli kherautzen dinat, erromeetako gazi mindroa Argia, San Sebastián (03-2008)
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 Argüello, Xabier Ijito euskaldunen arrastoan El País (2008)
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Macritchie, D. (1886) Accounts Of The Gypsies Of India New Society Publications, New Delhi; 2007 Reprint ISBN 978-1-4067-5005-8
  9. ↑ Languefrancaise.net : definition of romamichel Retrieved 09 August 2009(չաշխատող հղում)
  10. ↑ Dubois, J. et al (2001) Larousse Dictionnaire d' Étymologie Larousse, Paris ISBN 2-03-571246-7
  11. ↑ Wood, M. (1973) In the Life of a Romany Gypsy Routledge ISBN 978-0-7100-7595-6
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Auñamendi Entziklopedia «Diccionario Auñamendi — Gitano» Retrieved 29 July 2009.
  13. ↑ 13,0 13,1 Plan Vasco para la promoción integral y participación social del pueblo gitano Basque Government (2005)
  14. ↑ Vizarraga, Óscar Erromintxela: notas para una investigación sociolingüística in I Tchatchipen, Vol 33, Instituto Romanó, Barcelona (2001)
  15. ↑ 15,00 15,01 15,02 15,03 15,04 15,05 15,06 15,07 15,08 15,09 15,10 15,11 15,12 15,13 15,14 15,15 15,16 15,17 15,18 15,19 15,20 15,21 15,22 15,23 15,24 15,25 15,26 15,27 15,28 15,29 15,30 15,31 15,32 15,33 15,34 15,35 15,36 15,37 15,38 Baudrimont, A. (1862) Vocabulaire de la langue des Bohémiens habitant les pays basques français Academie Impériale des Sciences, Bordeaux
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 16,10 16,11 16,12 16,13 16,14 16,15 16,16 16,17 16,18 16,19 16,20 16,21 16,22 16,23 16,24 16,25 16,26 16,27 16,28 16,29 16,30 16,31 16,32 16,33 16,34 16,35 16,36 16,37 16,38 16,39 16,40 16,41 16,42 16,43 16,44 16,45 16,46 16,47 16,48 16,49 16,50 16,51 Azkue, Resurrección María de (1905) Diccionario Vasco Español Frances repr. Bilbao 1984
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 Heinschink, Mozes & Krasa, Daniel Romani Wort für Wort Kauderwelsch 2004
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 18,12 18,13 18,14 18,15 18,16 18,17 18,18 18,19 18,20 18,21 18,22 18,23 18,24 18,25 18,26 18,27 18,28 18,29 18,30 18,31 18,32 18,33 18,34 18,35 18,36 18,37 18,38 18,39 18,40 18,41 18,42 18,43 18,44 18,45 18,46 18,47 18,48 18,49 18,50 18,51 18,52 18,53 18,54 18,55 18,56 18,57 18,58 18,59 18,60 18,61 18,62 18,63 18,64 18,65 18,66 18,67 18,68 18,69 18,70 18,71 18,72 18,73 18,74 18,75 18,76 18,77 18,78 18,79 Daranatz, Jean-Baptiste Les Bohémiens du Pays Basque Eskualdun Ona #38 (September 1906)
  19. ↑ 19,000 19,001 19,002 19,003 19,004 19,005 19,006 19,007 19,008 19,009 19,010 19,011 19,012 19,013 19,014 19,015 19,016 19,017 19,018 19,019 19,020 19,021 19,022 19,023 19,024 19,025 19,026 19,027 19,028 19,029 19,030 19,031 19,032 19,033 19,034 19,035 19,036 19,037 19,038 19,039 19,040 19,041 19,042 19,043 19,044 19,045 19,046 19,047 19,048 19,049 19,050 19,051 19,052 19,053 19,054 19,055 19,056 19,057 19,058 19,059 19,060 19,061 19,062 19,063 19,064 19,065 19,066 19,067 19,068 19,069 19,070 19,071 19,072 19,073 19,074 19,075 19,076 19,077 19,078 19,079 19,080 19,081 19,082 19,083 19,084 19,085 19,086 19,087 19,088 19,089 19,090 19,091 19,092 19,093 19,094 19,095 19,096 19,097 19,098 19,099 19,100 19,101 19,102 19,103 19,104 19,105 19,106 19,107 19,108 19,109 19,110 19,111 19,112 19,113 19,114 19,115 19,116 19,117 19,118 19,119 19,120 19,121 19,122 19,123 19,124 19,125 19,126 19,127 19,128 19,129 19,130 19,131 19,132 19,133 19,134 19,135 19,136 19,137 19,138 19,139 19,140 19,141 19,142 Lhande, Pierre Dictionnaire Basque-Français et Français-Basque Paris 1926
  20. ↑ Ср. սանսկրիտ kama, например, в названии «Кама-Сутра».
  21. ↑ Laffitte, Pierre Grammaire Basque Pour Tous Haize Garbia, Hendaye 1981
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Saizar, Joxemi & Asurmendi, Mikel Argota: Hitz-jario ezezagun hori Argia Nr 1704, San Sebastián (1999)
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Izagirre, Koldo Agirre Zaharraren Kartzelaldi Berriak Elkar (1999) ISBN 978-84-83331-439-5
  24. ↑ Mitxelena, Luis Diccionario General Vasco — Orotariko Euskal Hiztegia VI Dag-Erd Euskaltzaindia, Bilbao (1992)
  25. ↑ Mitxelena, Luis Diccionario General Vasco — Orotariko Euskal Hiztegia VII Ere-Fa Euskaltzaindia, Bilbao (1992)
  26. ↑ Mitxelena, Luis Diccionario General Vasco — Orotariko Euskal Hiztegia VIII Fe-Gub Euskaltzaindia, Bilbao (1995)
  27. ↑ 27,0 27,1 Mitxelena, Luis Diccionario General Vasco — Orotariko Euskal Hiztegia X Jad-Kop Euskaltzaindia, Bilbao (1997)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

  • Baudrimont, A. (1862) Vocabulaire de la langue des Bohémiens habitant les Pays Basque Français Academie Impérial des Sciences, Bordeaux
  • Berraondo, R. (1921) La euskera de los gitanos in Euskalerriaren Alde — Revista de Cultura Vasca
  • Macritchie, D. (1886) Accounts Of The Gypsies Of India New Society Publications, New Delhi; 2007 Reprint ISBN 978-1-4067-5005-8
  • Michel, F. (1857) Le Pays Basque Paris
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էրոմինչելա&oldid=8934209» էջից