Գործարքային վերլուծություն

Գործարքային վերլուծություն (կրճատ՝ ԳՎ), հոգեբանական մոդել, որը ծառայում է նկարագրելու և վերլուծելու մարդու վարքագիծը ինչպես անհատապես, այնպես էլ խմբերում։ Այս մոդելը ներառում է փիլիսոփայություն, տեսություն և մեթոդներ, որոնք թույլ են տալիս մարդկանց հասկանալ իրենց և ուրիշների հետ փոխգործակցության առանձնահատկությունները։

Գործարքային վերլուծության զարգացման հիմնական ելակետը հոգեվերլուծությունն է, սակայն որպես մոդել, ձեռք է բերել շատ ավելի ընդհանուր և մասշտաբային բնույթ։ Գործարքային վերլուծության առանձնահատկությունն այն է, որ ներկայացված է պարզ և մատչելի լեզվով, և դրա հիմնարար սկզբունքները չափազանց պարզ և հասանելի են բոլորին։

Գործարքային վերլուծության հիմնաքարն այն դրույթն է, որ նույն անձը, գտնվելով որոշակի իրավիճակում, կարող է գործել երեք էգո-վիճակներից մեկի հիման վրա, որոնք հստակորեն տարբերվում են միմյանցից։

Գործարքային վերլուծությունը վարքագծի ընկալման ռացիոնալ մեթոդ է, որը հիմնված է այն եզրակացության վրա, որ յուրաքանչյուր մարդ կարող է սովորել վստահել ինքն իրեն, մտածել իր համար, ինքնուրույն որոշումներ կայացնել և բացահայտ արտահայտել իր զգացմունքները։ Դրա սկզբունքները կարող են կիրառվել աշխատավայրում, տանը, դպրոցում, հարևանների հետ, այնտեղ՝ որտեղ մարդիկ գործ ունեն մարդկանց հետ։

Գործարքային վերլուծության տեսության հիմքերը նկարագրվել են Էրիկ Բերնի և մի շարք այլ հոգեթերապևտների, ինչպես նաև մի քանի ոչ հոգեթերապևտների կողմից։ Էրիկ Բերնը դեռևս 1960-ական թվականների սկզբին սկսել է հրապարակել մարդու գործունեության վերաբերյալ իր դիտարկումները, իսկ 1970-ական թվականներին գործարքային վերլուծության նկատմամբ հանրային հետաքրքրությունը հասավ գագաթնակետին։

Էգո-վիճակներ

Ըստ գործարքային վերլուծության՝ մեզանից յուրաքանչյուրն ունի երեք էգո-վիճակ՝ Ծնող, Մեծահասակ և Երեխա։

• Ծնողի էգո-վիճակը պարունակում է ծնողների կողմից ընդունված վերաբերմունք և վարքագիծ։ Արտաքինից նրանք հաճախ այլ մարդկանց նկատմամբ արտահայտվում են նախապաշարմունքներով, քննադատական և հոգատար վերաբերմունքով։ Ներքին առումով դրանք ընկալվում են որպես հին ծնողական խրատներ, որոնք շարունակում են ազդել մեր ներքին Երեխայի վրա։
• Մեծահասակի էգո-վիճակը կախված չէ անհատի տարիքից։ Այն կենտրոնացած է ներկա իրականության ընկալման և օբյեկտիվ տեղեկատվության ձեռքբերման վրա։ Այն կազմակերպված է, լավ հարմարեցված, հնարամիտ և գործում է՝ ուսումնասիրելով իրականությունը, գնահատելով նրա հնարավորությունները և հանգիստ հաշվարկելով։
• Երեխայի էգո-վիճակը պարունակում է բոլոր այն ազդակները, որոնք առաջանում են երեխայի մեջ։ Այն նաև պարունակում է վաղ մանկության փորձառությունների, արձագանքների և վերաբերմունքի գրառումներ սեփական անձի և ուրիշների նկատմամբ։ Այն արտահայտվում է որպես մանկության «հին» (արխայիկ) պահվածք։ Երեխայի էգո-վիճակը պատասխանատու է նաև անձի ստեղծագործական դրսևորումների համար։

Երբ մենք գործում ենք, զգում, մտածում այնպես, ինչպես դա արել են մեր ծնողները, մենք գտնվում ենք Ծնողի Էգո-վիճակում։ Երբ գործ ունենք ներկա իրականության, փաստերի կուտակման, դրանց օբյեկտիվ գնահատման հետ, մենք գտնվում ենք Մեծահասակների էգո-վիճակում։ Երբ մենք զգում և վարվում ենք այնպես, ինչպես մանուկ ժամանակ, մենք գտնվում ենք Երեխայի էգո-վիճակում։

Ցանկացած ժամանակ մեզանից յուրաքանչյուրը գտնվում է այս երեք էգո-վիճակներից մեկում։

Գործարքներ

Գործարք, հաղորդակցման միավոր, որը բաղկացած է խթանից և արձագանքից։ Օրինակ՝ խթան՝ «Բարև», արձագանք՝ «Բարև։ Ինչպե՞ս ես»։ Հաղորդակցության ժամանակ (գործարքների փոխանակման) մեր էգո-վիճակները փոխազդում են մեր հաղորդակցման գործընկերոջ էգո-վիճակների հետ։ Գոյություն ունի գործարքների երեք տեսակ.

1. Լրացնող, կամ զուգահեռ (անգլ.՝ reciprocal/complementary), գործարք, որում մի անձի կողմից եկող խթանն ուղղակիորեն լրացվում է մյուսի արձագանքով։ Օրինակ՝ խթան՝ «Ժամը քանի՞սն է», արձագանք՝ «Վեց քառորդ»։ Այս դեպքում փոխազդեցությունը տեղի է ունենում նույն էգո-վիճակներում գտնվող մարդկանց միջև (Մեծահասակ)։
2. Հատվող (անգլ.՝ crossed), խթանման և ռեակցիայի ուղղությունները հատվում են, այդ գործարքները սկանդալների հիմք են հանդիսանում։ Այս դեպքում խթանն ուղղված է Մեծահասակ ամուսնուց Մեծահասակ կնոջը, իսկ արձագանքը տեղի է ունենում Երեխայից Ծնողին։
3. Թաքնված (անգլ.՝ duplex/covert) գործարքը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ մարդը մի բան է ասում, բայց դա նշանակում է բոլորովին այլ բան։ Այս դեպքում արտասանված խոսքերը, ձայնի տոնը, դեմքի արտահայտությունը, ժեստերը և վերաբերմունքը հաճախ անհամատեղելի են միմյանց հետ։ Թաքնված գործարքները հիմք են հոգեբանական խաղերի զարգացման համար։ Խաղերի հոգեբանական տեսությունը նկարագրել է Էրիկ Բերնը «Խաղեր, որոնք խաղում են մարդիկ» գրքում։ Խաղի վերլուծությունը գործարքային վերլուծաբանների կողմից կիրառվող մեթոդներից մեկն է։

Սցենարների տեսություն

Գործարքային վերլուծության մեկ այլ հիմնաքարը սցենարների տեսությունն է։ Այս տեսությունն առաջին անգամ մշակվել է Էրիկ Բեռնի կողմից և կատարելագործվել Կլոդ Շտայների կողմից։

Սցենարը «կյանքի ծրագիր է, որը կազմվել է մանկության տարիներին»։ Սցենարը ընտրվում է երեխայի կողմից՝ հիմնվելով ծնողների կամ հասարակության առաջարկած սցենարների վրա։ Սցենարի ընտրության վրա ազդում են ինչպես արտաքին գործոնները, այնպես էլ երեխայի կամքը։ Բերնը մեջբերում է երկու եղբայրների դեպքը, որոնց մայրն ասել է. «Դուք երկուսդ էլ կհայտնվեք հոգեբուժարանում»։ Հետագայում եղբայրներից մեկը դարձել է քրոնիկ հոգեկան հիվանդ, իսկ մյուսը հոգեբույժ։ Ըստ սցենարի տեսության՝ մեզանից յուրաքանչյուրն արդեն գիտի մանկության տարիներին սցենարի համար կարևոր կետերը։ Օրինակ՝ ապագա երեխաների թիվը։

Կոնտրսցենարն այն գործողությունների հաջորդականությունն է, որը տանում է դեպի «ազատվել» սցենարը։ Կոնտրսցենարը դրվում է մեկ այլ էգո-վիճակում։ Օրինակ, «Դու պետք է տառապես» սցենարի համար հակասցենարը կարող է լինել «Քո կյանքը կբարելավվի, եթե հաջողությամբ ամուսնանաս»։ Այս դեպքում Էրիկ Բերնը գծել է հակասցենարի համանմանություն «չար կախարդի անեծքը հանելու» հետ («Քնած գեղեցկուհին» հեքիաթից)։

Հակասցենար, «հակադարձ սցենար», կարող է ձևավորվել, երբ հնարավոր չէ գործել ըստ սցենարի։ Մարդը, ով գործում է ուղիղ հակառակ իր սցենարին, այնուամենայնիվ, դեռևս ենթակա է դրա ազդեցությանը։ Սցենարը շարունակում է ղեկավարել մարդուն, բայց այն, ինչ սցենարում պետք է լավ արվեր, մարդը վատ է անում, և հակառակը։ Օրինակ, մի երիտասարդ, ով պետք է իր ծերության ժամանակ միայնակ մոր կողքին լիներ, հետևաբար հոգ տանի իր մասին և նվազագույնը շփվի աղջիկների հետ, սկսում է ամեն շաբաթ փոխել ընկերուհուն, օգտագործել թմրանյութեր և զբաղվել էքստրեմալ սպորտով։ Այս օրինակում մարդկային վարքագիծը դեռևս կախված է ծնողների վերաբերմունքից և, հետևաբար, կանխատեսելի է։

Այսպիսով, հակասցենարը որոշում է մարդու ապրելակերպը, մինչդեռ սցենարը նրա ճակատագիրն է։

Պնդվում է, որ ծնողը երեխային չափահաս է համարում միայն այն ժամանակ, երբ երեխան սկսում է ամբողջությամբ կատարել ծնողական սցենարը։

Սցենարի տեսությունը մանրամասնում է Բերնը իր «What Do You Say After You Say Hello?» գրքում («Ի՞նչ եք ասում «Բարև» ասելուց հետո»)։

Օգտագործման ոլորտներ

Գործարքային վերլուծությունն օգտագործվում է հոգեթերապիայի, հոգեբանական խորհրդատվության, բիզնես խորհրդատվության, կրթության և այնտեղ, որտեղ մարդիկ պետք է շփվեն միմյանց հետ։

Տես նաև

• Կարպմանի եռանկյունի

Գրականություն

Գրքեր

• Берн, Э. Трансакционный анализ в психотерапии / пер. с англ. А. Грузберга. — М.: Эксмо, 2009. — 416 с. — (Психологический бестселлер). — ISBN 978-5-699-31579-6.
• Берн, Э. Игры, в которые играют люди. Люди, которые играют в игры / пер. с англ. А. Грузберга. — М.: Эксмо, 2014. — 576 с. (Психология общения). — ISBN 978-5-699-27303-4, ISBN 978-5-699-18299-2.
• Стюарт, Ян; Джойнс, Вэнн. Современный транзактный анализ / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Социально-психологический центр, 1996. — 332 с. — ISBN 5-89121-002-9.
• Стюарт, И.; Джоинс В. Современный транзактный анализ - 2 издание / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2017. — 444 с. с ил. ISBN 978-5-901724-24-8
• Кристиансен К., Билунд П. Транзактный анализ в бизнесе. - 2 издание / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2016. — 290 с. с ил. ISBN 978-5-91542-308-3
• Карпман С. Жизнь, свободная от игр / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2014. — 342 с. с ил. ISBN 978-5-91542-310-6
• Вагнер Э. Говорите прямо и открыто, или - пипец / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2016. — 146 с. с ил. ISBN 978-5-91542-294-9
• де Грааф, Аннэ, Кунст, Клаас. Эйнштейн и искусство ходить под парусами / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2018. - 254 с. с ил. ISBN 978-5-901724-57-6
• Джоинс В., Стюарт И. Личностные адаптации / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2016. — 146 с. с ил. ISBN 978-5-944375-30-8
• Левин П. Циклы силы - Стадии развития ребенка и человека / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2017. — 319 с. с ил. ISBN 978-5-901724-39-2
• Хей Дж. Транзактный анализ для тренеров / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2020. — 366 стр. с ил. ISBN 9785944363664

Հոդված

• Летова, И. Современный транзактный анализ. Արխիվացված 2022-08-05 Wayback Machine

Արտաքին հղումներ

• Էրիկ Բերն, գործարքային վերլուծության ստեղծող (անգլ.)
• Գործարքային վերլուծության միջազգային ասոցիացիա (ITAA)(անգլ.)