Վիքիպեդիա

Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանց

Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանց (անգլ.՝ Atacama Large Millimeter Array , համառոտ ALMA), Չիլիի Ատակամա անապատում տեղակայված ռադիոաստղադիտակների համալիր, որը դիտում է էլեկտրամագնիսական ճառագայթումը միլիմետրային և ենթամիլիմետրային ալիքի երկարություններով։ Համալիրը կառուցվել է 5000 մ բարձրության վրա՝ Չախնանտոր սարահարթում, Լյանո դե Չախնանտոր աստղադիտարանից և Ատակամայի հետախուզական փորձից (Atacama Pathfinder Experiment) ոչ հեռու։ Այս տեղանքն ընտրվել է դիրքի բարձրության և ցածր խոնավության պատճառով, որոնք չափազանց կարևոր են Երկրի մթնոլորտի աղմուկը նվազեցնելու և ազդանշանի թուլացումը նվազեցնելու համար[3]

Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանց
ՏեսակՌադիոինտերֆերոմետր
Կազմված էռադիոաստղադիտարան
Մասն էԼյանո դե Չախնանտոր աստղադիտարան և Event Horizon Telescope?
ԿառավարողԵվրոպական հարավային աստղադիտարան[1], Ազգային գիտական հիմնադրամ[1] և National Institutes of Natural Sciences, Japan?[1]
Երկիր Չիլի
ՏարածքաշրջանԱտակամա անապատ
ՎայրԱնտոֆագաստա[2]
ԲԾՄ5058,7 մետր
Կայքalmaobservatory.org​(անգլ.)​(իսպ.)
 Atacama Large Millimeter Array Վիքիպահեստում

Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանցը սկսեց գիտական դիտարկումները 2011 թվականի երկրորդ կեսին, առաջին նկարները հրապարակվել են մամուլում 2011 թվականի հոկտեմբերի 3-ին։ Համալիրն ամբողջությամբ գործում է 2013 թվականի մարտից[4][5]։

Շինարարություն

խմբագրել

Առաջին աստղադիտակը առաքվել է 2008 թվականին[6]։ 2011 թվականի հուլիսի 27-ին առաքվել է 16-րդ ալեհավաքը և ավարտվել է հետազոտության մեկնարկի համար նվազագույն կոնֆիգուրացիայի հավաքումը[7][8]։ 2011 թվականի երկրորդ կեսին կատարվել են առաջին դիտարկումները, մասնավորապես՝ Ֆոմալհաուտի աստղերը[9]։

2013 թվականի մարտի 13-ին կայացել աստղադիտարանի բացման պաշտոնական արարողությունը՝ տեղադրված 59 ռադիոալեհավաքներով[10]։ 2013 թվականի հոկտեմբերի 1-ին հայտարարվել է վերջին՝ 66-րդ ալեհավաքի առաքումը Չախնանտորի բարձրավանդակ, որից հետո բոլոր ալեհավաքները միավորվեցին մեկ աստղադիտակի մեջ, որից առաջին պատկերները ստացվել են 2013 թվականի վերջին[11]։

Համալիրն ունի 66 ալեհավաք (54 ալեհավաք՝ 12 մ տրամագծով և 12 ալեհավաք՝ 7 մ տրամագծով[12]), միավորված մեկ աստղագիտական ռադիոինտերֆերոմետրի մեջ[13]։ Բոլոր ալեհավաքներից տվյալների մաթեմատիկական մշակման համար կայանի վրա տեղադրված է մասնագիտացված սուպերհամակարգիչ[14]՝ հարաբերակցիչ[15], որն ունակ է վայրկյանում կատարել 17 կվադրիլիոն գործողություն[10][16]։ .

Խնդիրներ

խմբագրել

Աստղադիտակը նախատեսված է ուսումնասիրելու այն գործընթացները, որոնք տեղի են ունեցել Մեծ պայթյունից հետո առաջին հարյուր միլիոնավոր տարիների ընթացքում, երբ ձևավորվել է աստղերի առաջին սերունդը։ Նրա օգնությամբ նախատեսվում է ստանալ Տիեզերքի էվոլյուցիայի մեխանիզմները բացատրող նոր տվյալներ։

Ֆինանսավորում

խմբագրել

Սկզբում Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանցը Եվրոպական հարավային աստղադիտարանի և Ազգային ռադիոաստղագիտական աստղադիտարանի (ԱՄՆ) համատեղ նախագիծն էր։ Համալիրն ընդլայնվել է Ճապոնիայի, Թայվանի և Չիլիի գործընկերների օգնությամբ[17]։ Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանցը Երկրի վրա հիմնված ամենամեծ և ամենաթանկ աստղագիտական նախագիծն է։ Ծրագրի արժեքը գնահատվում է 1,5 միլիարդ դոլար[18]։

Արդյունքներ

խմբագրել

2015 թվականի դեկտեմբերին հայտարարվել է, որ Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանցը Արեգակնային համակարգում հայտնաբերել է նոր օբյեկտ, որը, ենթադրաբար, Արեգակից ամենահեռավորն է հայտնաբերման պահին[19][20]։

2017 թվականի մարտին հրապարակում հայտնվեց, որ օգտագործելով ALMA համալիրը՝ աստղագետները A2744_YD4 գալակտիկայում գրանցել են լուսավոր միջաստղային փոշու հսկա զանգվածներ՝ կարմիր տեղաշարժով, որը համապատասխանում է Տիեզերքի ներկայիս տարիքի միայն չորս տոկոսին (z = 8,38)[21]։

2017 թվականի հունիսի 19-ին ALMA համալիրին հաջողվել է ստանալ Արեգակից տարբեր, կարմիր գերհսկա Բեթելգեյզեի մակերեսի մինչ օրս ստացված առավել մանրամասն պատկերը[22][23]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 http://www.almaobservatory.org/en/about-alma/global-collaboration
  2. ↑ http://www.almaobservatory.org/en/about-alma-at-first-glance/privileged-location/
  3. ↑ Bustos, R.; Rubio, M.; Otárola, A.; Nagar, N. Parque Astronómico de Atacama: An Ideal Site for Millimeter, Submillimeter, and Mid-Infrared Astronomy(իսպ.) // Publications of the Astronomical Society of the Pacific : diario. — 2014. — Т. 126. — № 946. — С. 1126. — doi:10.1086/679330 — Bibcode: 2014PASP..126.1126B — 1410.2451
  4. ↑ Hernandez, Vladimir (2013 թ․ մարտի 13). «Alma telescope: Ribbon cut on astronomical giant». BBC News. BBC. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 13-ին.
  5. ↑ Spie Pierre Cox plenary: ALMA Update // SPIE Newsroom. — 2014. — doi:10.1117/2.3201407.14
  6. ↑ ALMA Timeline Արխիվացված 2012-12-21 Wayback Machine(անգլ.)
  7. ↑ «Lenta.ru: Астрономы завершили сборку минимальной конфигурации ALMA». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 23-ին.
  8. ↑ European ALMA antenna brings total on Chajnantor to 16 Արխիվացված 2019-03-08 Wayback Machine(անգլ.)
  9. ↑ ALMA Reveals Workings of Nearby Planetary System(չաշխատող հղում)
  10. ↑ 10,0 10,1 «В Чили открыта крупнейшая в мире обсерватория» (ռուսերեն). Lenta.ru. 2013 թ․ մարտի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 14-ին.
  11. ↑ «Телескоп ALMA получил последнюю антенну и готов к полной сборке». РИА Новости. 2013 թ․ հոկտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  12. ↑ ALMA - Antennas Արխիվացված 2015-12-22 Wayback Machine(անգլ.)
  13. ↑ «Астрономы сфотографировали галактики Антенны». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 23-ին.
  14. ↑ «ALMA — Interferometry». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  15. ↑ «ALMA — Back End and Correlator». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  16. ↑ «ALMA Press Releases — Supercomputer Ready to make ALMA a Powerful Telescope». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
  17. ↑ «ALMA - Global Collaboration». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  18. ↑ «Chile's ALMA probes for origins of universe». The Associated Press. 2012 թ․ հոկտեմբերի 26. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  19. ↑ [«A new submm source within a few arcseconds of α Centauri: ALMA discovers the most distant object of the solar system». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 23-ին. A new submm source within a few arcseconds of α Centauri: ALMA discovers the most distant object of the solar system]
  20. ↑ «В Солнечной системе замечен новый объект». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
  21. ↑ «Ancient Stardust Sheds Light on the First Stars - Most distant object ever observed by ALMA» (անգլերեն). ESO.org. 2017 թ․ մարտի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 14-ին.
  22. ↑ E. O’Gorman, P. Kervella, G. M. Harper, A. M. S. Richards, L. Decin, M. Montargès, and I. McDonald The inhomogeneous sub-millimeter atmosphere of Betelgeuse(անգլ.) // arxiv.org : pdf. — 2017. Архивировано из первоисточника 12 Սեպտեմբերի 2017.
  23. ↑ ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)/E. O’Gorman/P. Kervella — Этот оранжевый пузырь – соседняя с нами звезда Бетельгейзе, снятая телескопом ALMA (Atacama Large Millimeter/submillimeter Array). Это первые наблюдения поверхности звезды, выполненные на ALMA, и при первой же попытке достигнуто более высокое разрешение, чем во всех предыдущих наблюдениях Бетельгейзе. (2017 թ․ հունիսի 26). «На ALMA получено изображение поверхности Бетельгейзе». www.eso.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 30-ին.
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ատակամայի միլիմետրային միջակայքի ալեհավաքների մեծ ցանց» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ատակամայի_միլիմետրային_միջակայքի_ալեհավաքների_մեծ_ցանց&oldid=9455103» էջից