Ալիմ Այդամակ
Ալիմ Ազամաթ-օղլու Այդամակ կամ Ալիմ Այդամակ ( Ղրիմի թաթարերեն՝ Alim Azamat oğlu, 1816, Չերեմիսովկա, Q4406114?, Թեոդոսիայի գավառ, Տավրիկյան նահանգ, Ռուսական կայսրություն - ոչ վաղ քան 1849), Ղրիմի թաթարների ժողովրդական հերոս։ Գրականության մեջ հայտնի է որպես բարեգութ ավազակ, ով իր ավարը տվել է աղքատներին։
| Ալիմ Այդամակ | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | 1816 |
| Ծննդավայր | Չերեմիսովկա, Q4406114?, Թեոդոսիայի գավառ, Տավրիկյան նահանգ, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | ոչ վաղ քան 1849 |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն |
| Մասնագիտություն | robber |
Կենսագրություն
խմբագրելԱլիմ Այդամակը ծնվել է 1816 թվականին Կոպիրլիկյոյ գյուղում, գյուղացիական ընտանիքում։ Ապրել է Կարասուբազար քաղաքում[1]։
Ալիմի կերպարը ձեռք է բերել ռոմանտիկ երանգ, և նրա կենսագրությունը լեգենդներով լի է։ Գրականության մեջ նա ստացել է բարեգութ ավազակի կերպար, ով ավարը տվել է աղքատներին։ Ղրիմի պետական արխիվը պարունակում է ոստիկանության կողմից հավաքված 127 թերթ, որը բաղկացած է դատական բողոքներից, զեկույցներից, որոնցում ասվում է Ալիմին բռնելու միջնորդություններից՝ ուղղված Տաուրիդի նահանգապետ Վլադիմիր Պեստելին[1][2]։
1847 թվականին նկարիչ Լեոնի Լելորեյնը նկարել է Ալիմի սև ու սպիտակ դիմանկարը։ Ներկա պահին նկարը պահվում է Թեոդոսիայի տեղական պատմության թանգարանում[3]։
Տարբեր աղբյուրներ որպես Այդամակի մահվան տարեթիվ նշում են 1849 թվականը[4]։
Մշակույթում
խմբագրելԱլիմ Այդամակին նվիրված մի շարք գրական ստեղծագործություններ են գրվել. Ն. Ա. Պոպովի «Ալիմ` Ղրիմի ավազակ» վեպը (1895), Ալեքսեյ Կոզլովի «Ալիմ` Ղրիմի ավազակ» պիեսը (1897 թ.), Վլադիմիր Կարպով-Կրիմսկու «Թաթար ջիգիտ Ալիմ Այդամակ- օղլու» պիեսը (1910 թ.), Միխայիլ Շևլյակովի «Ղրիմի հպարտությունը. ավազակ Ալիմ» ստեղծագործությունը (1912), Սպիրիդոն Կաչիոնիի «Բռնել ավազակին» պատմվածքը (1914), Ումեր Իպչիի «Ալիմ» պիեսը (1925 թ.), Թեոդոսիուս Ֆերենց-Սոկոլովսկու «Արձագանքի հովիտ. Ղրիմի լեգենդը» պոեմը (1928 թ.), Յուսուֆ Բոլատի «Ալիմ» և «Ալիմը ձի նստեց» վեպերը (1940 և 1980 թթ.), Ռիզա Ֆազիլի «Ալիմ - Ղրիմի ջիգիթ» վեպը (2005)[3][5][6][7]։
Ալիմին նվիրված են մի շարք ժողովրդական երգեր են գրվել, այդ թվում` «Мен Къарасувгъа тойгъа да бардым», «Алим», «Эй агъалар, мен Алимнинъ…»[2]:
Այդամակի մասին լեգենդի առաջին կինոադապտացիան՝ «Ալիմ-Ղրիմի ավազակը», նկարահանվել է 1916 թվականին ռեժիսոր Վյաչեսլավ Վիսկովսկու կողմից։ Ալիմի դերը կատարել է Սերգեյ Ցենինը։ Տասը տարի անց « Ալիմ » ֆիլմը նկարահանել է Գեորգի Տասինը, որտեղ գլխավոր դերը խաղացել է Խայրի Էմիր-Զադեն[8]։
2015 թվականին բանասիրական գիտությունների թեկնածու Թամիլա Սեյթյաևան պաշտպանել է իր ատենախոսությունը Ղրիմի թաթարական գրականության մեջ Ալիմի կերպարի վերաբերյալ[9]։
Հիշատակ
խմբագրելԻ պատիվ 19-րդ դարի լեգենդար թաթար ավազակ Ալիմի` Ալիմի բալկա է կոչվում Բաշտանովկա գյուղի մոտ գտնվող կիրճը, որը գտնվում է Կաչինի կիրճի հարավային լանջին, Կաչի-Կալյոն վանքի դիմաց[10]։
Ալիմ Այդամակի անունով են կոչվել փողոցներ Եվպատորիա քաղաքի Իսմայիլ-բեյի միկրոշրջանում և Թեպլովկա գյուղում[8]։
Բելոգորսկի շրջանի Չերեմիսովկա (նախկին Կոպիրլիկյոյ) գյուղում, որտեղ ծնվել է Ալիմը, 2005 թվականի հունվարի 22-ին կանգնեցվել է Այդամակի հուշարձանը[8]։
Ծանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ 1,0 1,1 Сеитягьяева Т.Р. Предварительный анализ архивных документов, связанных с деятельностью Алима Азамат оглу в Крыму // Ученые записки Крымского федерального университета имени В. И. Вернадского. Филологические науки. — 2012. — № 2—2. Архивировано из первоисточника 25 Ապրիլի 2021.
- ↑ 2,0 2,1 Усеинова Гульнара (2015 թ․ հունվարի 23). «Алим Азамат-оглу – благородный защитник обездоленных». Голос Крыма. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ 3,0 3,1 В. О. Грушецька КІНОФІЛЬМ «АЛІМ» – ДЖЕРЕЛО ВИВЧЕННЯ ТРАДИЦІЙНОГО КОСТЮМУ КРИМСЬКИХ ТАТАР І КРИМСЬКИХ КАРАЇМІВ СЕРЕДИНИ XIX СТ. (ДО 200-РІЧЧЯ ВІД ДНЯ НАРОДЖЕННЯ АЛІМА АЗАМАТ ОГЛУ)(ուկր.) // Записки історичного факультету. — 2016. — В. 27. — Т. 0. — ISSN 2312-6825. — Архивировано из первоисточника 25 Ապրիլի 2021.
- ↑ Іваневич Тетяна (2019 թ․ մարտի 25). «Він грабував багатих, роздавав гроші бідним, з'являвся в кількох місцях одночасно та, можливо, прожив 110 років. Українською переклали книгу про розбійника Аліма». QHA media (ուկրաիներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ Волошенюк О. Перший кримськотатарський фільм: постколоніальні студії // Студії мистецтвознавчі. — 2017. — С. 51—64. Архивировано из первоисточника 7 Հունիսի 2020.
- ↑ Военный Ибраим (2016 թ․ օգոստոսի 22). «Сквозь время по следам человека-легенды». avdet.org. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ «Просмотр кинокартины «Алим»». Республиканская крымскотатарская библиотека им. И. Гаспринского. 2016 թ․ մարտի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Военный Ибраим (2016 թ․ օգոստոսի 22). «Сквозь время по следам человека-легенды». avdet.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ Усеинова Гульнара (2015 թ․ հունվարի 23). «Алим Азамат-оглу – благородный защитник обездоленных». Голос Крыма. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 9-ին.
- ↑ «Большой топонимический словарь Крыма: Алимова балка». web.archive.org. 2014 թ․ հուլիսի 14. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 31-ին.
Գրականություն
խմբագրել- Колли Л. Подлинный портрет Алима: портрет Алима Азамат оглу, нарисованный с натуры и «маленькая заметка» // ИТУАК. — Симферополь, 1905. — № 38. — С. 48-57
- Сеитягьяева Т.Р. Предварительный анализ архивных документов, связанных с деятельностью Алима Азамат оглу в Крыму // Ученые записки Крымского федерального университета имени В. И. Вернадского. Филологические науки. — 2012. — № 2—2.
- Сеитягьяева Т.Р. Штрихи к литературному образу Алима — героя крымскотатарских преданий // Ученые записки Крымского федерального университета имени В. И. Вернадского. Филологические науки. — 2012. — № 3—1.
- Сеитягьяева Т.Р. Романтический образ Алима в предании в романе Н. А. Попова «Алим — крымский разбойник» // Ученые записки Крымского федерального университета имени В. И. Вернадского. Филологические науки. — 2013. — № 2.
- Сеитягьяева Т.Р. Алим Азамат оглу в романе Ю. Болата «Алим» и в романе Н. А. Попова «Алим — крымский разбойник» // Ученые записки Крымского федерального университета имени В. И. Вернадского. Филологические науки. — 2014. — № 3.
- Сеитягьяева Т.Р. Предание об Алиме Азамат оглу как один из источников романа // Вопросы русской литературы. — 2014. — № 28 (85).
- Сеитягьяева Т.Р. Архивные материалы, связанные с деятельностью Алима Азамат оглу в Крыму // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. — 2016. — № 3.
- Сеитягьяева Т.Р. Вариации трансформирования образа Алима в произведениях русской литературы // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. — 2016. — № 2.