Ֆտորիդներ ֆտորի և այլ տարրի առաջացրած քիմիական միացություններ։ Ֆտորիդներ առաջացնում են բոլոր տարրերը, բացի հելիումից և նեոնից։ Ֆտորիդների թվին են պատկանում ինչպես երկտարր միացությունները՝ իոնային ֆտորիդները (ֆտորաջրածնական թթվի աղերը), կովալենտային ֆտորիդները (անցումային մետաղների բարձրագույն ՕԱ-ում առաջացրած ֆտորիդները) և ոչմետաղների ֆտորիդները, այնպես էլ բարդ անօրգանական միացությունները (թթուների ֆտորանհիդրիդները, կոմպլեքս ֆտորիդները, մետաղների հիդրոֆտորիդները, ֆտորացված գրաֆիտը)։

Ֆտորիդներ
Ընդհանուր տեղեկություններ
Դասական անվանակարգումՖտորիդներ
Քիմիական հատկություններ
Եթե հատուկ նշված չէ, ապա բոլոր արժեքները բերված են ստանդարտ պայմանների համար (25 °C, 100 կՊա)

Մետաղների ֆտորիդներ

խմբագրել

Ալկալիական, հողալկալիական և ցածր օքսիդացման աստիճանում անցումային մետաղների ֆտորդները (անցումային տարրերի և ակտինոիդների եռֆտորիդները, d-տարրերի մոնո-, երկ- և եռֆտորիդները) ունեն իոնային կառուցվածք և հանդիսանում են ֆտորաջրածնական (պլավիկյան) թթվի աղեր։ Այսպիսի իոնային ֆտորիդներին բնորոշ է խորանարդային բյուրեղացանցի բարձր էներգիական արժեք և համապատասխանաբար բարձր հալման ու եռման ջերմաստիճան, օր. CaF2 Tհալման = ~2530oC է։

Անցումային տարրերի օքսիդացման աստիճանի աճմանը զուգընթաց այս տարրերի առաջացրած ֆտորիդներում կապը վերածվում է կովալենտայինի և համապատասխանաբար փոխվում է ֆտորիդների հատկությունները, ինչպես օրինակ՝ ուրանի հեքսաֆտորիդը UF6 մթնոլորտային ճնշման տակ սուբլիմվում է 56,4 °C-ում և 1,44 ՄՊա ճնշման տակ հալվում է 64 °C ջերմաստիճանում։

Խորանարդային բյուրեղացանց ունեցող մետաղների ֆտորիդներում կոորդինացիոն թիվը կախված է կատիոնի չափերից՝ փոքր շառավղով կատիոնի դեպքում կոորդինացիոն թիվը 4 է (օրինակ, BeF2 ունի տետրաէդրիկ կառուցվածք), շառավղի մեծացման հետ կոորդինացիոն թիվը մեծանում է հասնելով 6-ի (օրինակ UF6 ունի օկտաէդրիկ կառուցվածք)։

Ոչմետաղների ֆտորիդներ

խմբագրել

Ոչմետաղների ֆտորիդները հեղուկներ կամ գազեր են։ Ստացվում են ֆտորի և ոչմետաղի փոխազդությունից, մետաղի և ֆտորաջրածնական թթվի փոխազդությունից և մի շարք այլ եղանակներով։

Ֆտորիդների ստացում

խմբագրել
  • Քիմիական տարրերի մեծ մասի ֆտորիդներ կարելի է ստանալ պարզ նյութերի փոխազդեցությունից
 
 
  • Մի շարք ֆտորիդներ կարելի է ստանալ փոխանակման ռեակցիաների միջոցով։
 
  • Փոփոխական ՕԱ ունեցող տարրերի բարձր ՕԱ-ով ֆտորիդները ստացվում են ցածր ՕԱ-ով ֆտորիդի և ֆտորի փոխազդեցությունից։
 

Կիրառություն, կիրառության անվտանգություն

խմբագրել
 
Ֆտորիդի բյուրեղներ

Ֆտորիդները լայն կիրառություն ունեն արդյունաբերությունում.

  • Ազատ ֆտորի ստացման գլխավոր աղբյուրներից մեկը կալցիումի ֆտորիդի (CaF2) էլեկտրոլիզն է.
  • Ոչմետաղների որոշ ֆտորիդներ օգտագործվում են որպես հրթիռային վառելիքի օքսիդիչներ (ClF3, ClF5):
  • Ֆտորիդները օգտագործվում են ուրանի իզոտոպային տարանջատման պրոցեսում (UF6):
  • Օպտիկական ապակու արտադրությունում (LiF, MgF2, CaF2 և այլն)։
  • Օրգանական և անօրգանական միացությունների ֆտորացման համար (CoF3, AgF, ClF5):
  • Ծծմբի հեքսաֆտորիդը (SF6) օգտագործվում է որպես գազային դիէլետկրիկ։
  • Ատամնաբուժության մեջ (օրինակ՝ ջրի ֆտորացման համար)։
  • Ջրում լուծելի բոլոր ֆտորիդները թունավոր են (բացի քիչ լուծելի ֆտորիդներից, օր. CaF2):

Գրականություն

խմբագրել
  • Химическая энциклопедия / Редкол.: Зефиров Н.С. и др.. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — Т. 5 (Три-Ятр). — 783 с. — ISBN 5-85270-310-9