Ֆալանգ

Ֆալանգներ (հուն․՝ φάλαγξ), կարճ խողովակավոր ոսկրեր, որոնք ձևավորում են ողնաշարավոր կենդանիների, այդ թվում նաև մարդու վերջույթների մատերի կմախքը:

Կառուցվածք խմբագրել

Ֆալանգները խողովակաձև ոսկրեր են, որոնց միջին մասը ստացել է մարմին (կորպուս), պրոքսիմալ (մերձադիր) ծայրը՝ հիմք (basis), դիստալ ծայր՝ բլոկ (trochlea) անվանումները: Եղնգային ֆալանգների դիստալ ծայրը կրում է եղնգային թմբիկներ:

Մարդ խմբագրել

Տեսքը վերևից (հետին մակերես)

Տեսքը ներքևից (ներբանային մակերես)

Մարդկանց յուրաքանչյուր մատը, բացի բութ մատից, բաղկացած է երեք ֆալանգերից, իսկ բութը բաղկացած է երկու ֆալանգից (կան մարդիկ, ովքեր երկու ֆալանգ ունեն ճկույթի վրա նույնպես, և դա նորմալ է)^[1]: Այս երեք ֆալանգները կոչվում են հիմնական, միջին և եղնգային: Հիմնական ֆալանգը ամրանում է նախադաստակի ոսկրերին: Ստորին վերջույթների ֆալանգները տարբերվում են վերին վերջույթի ֆալանգներից ավելի փոքր երկարությամբ: Ձեռքի վրա ամենաերկար ֆալանգը՝ երրորդ մատը, հիմնական ֆալանգն է, իսկ ամենահաստը` բութ մատի հիմնական ֆալանգը: Յուրաքանչյուր ֆալանգ իրենից ներկայացնում է միջին (դիաֆիզ) հատվածում կիսագլանի տեսք ունեցող երկարացած ոսկրիկ, որի տափակ կողմն ուղղված է դեպի ափը, իսկ ուռուցիկ կողմը՝ դեպի ձեռքի երեսը: Ֆալանգների ծայրային հատվածները (էպիֆիզ) կրում են հոդային մակերեսներ:

Բժշկության մեջ ձեռքի և ոտքի ֆալանգների համար օգտագործվում են հետևյալ տերմինները.

պրոքսիմալ (հիմնական) ֆալանգ (phalanx proximalis),
միջին ֆալանգ (phalanx media),
դիստալ (եղնգային) ֆալանգ (phalanx distalis):

Այլ կենդանիներ խմբագրել

Կենդանիների մոտ (օրանգուտան, շուն, այծ, խոզ, գետակինճ, ձի)

Կետանմաններ խմբագրել

Կետանմանների մոտ ֆալանգների թիվը բավականին շատ է: Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ նրանց մոտ դիաֆիզային և էպիֆիզային ֆալանգները ոսկրանում են առանձին և ասես ձևավորում են առանձին ֆալանգներ:

Թռչուններ խմբագրել

Թռչունների հետին վերջույթները կարող են կրել երկուսից չորս մատեր: Չորսմատանիների մոտ համապատասխանաբար ներքին մատից դեպի արտաքին հաշվելիս ֆալանգների թիվը 2—3—4—5 է, իսկ երեքմատանիների մոտ՝ 3—4—5: Հայտնի են մի շարք բացառություններ. մրրկահավերի մոտ 1—3—4—5, այծկիթների մոտ 2—3—4—4, ջրածիծառների մոտ 2—3—3—3^[2]:

Երկսեռ աֆրիկյան ջայլամները, որոնց մոտ պահպանել են երրորդ և չորրորդ մատները, համապատասխանաբար 4 և 5 ֆալանգներ ունեն:

Թևի վրա, առաջին և երրորդ մատները սովորաբար մեկ ֆալանգից են բաղկացած, իսկ երկրորդը՝ երկուսից, բայց այստեղ նույնպես կան բացառություններ: Այսպես, ցերեկային գիշատիչների, հավազգիների և ամերիկյան ջայլամների մոտ համապատասխանաբար ներքին մատից դեպի արտաքին հաշվելիս ֆալանգների թիվը 2—2—1 է, բադերի, մեծ արոսի և այլոց մոտ՝ 2—3—1, աֆրիկյան ջայլամի մոտ՝ 2—3—2, կազուարների և կիվիների մոտ՝ միայն մեկ մատ՝ կազմված երեք ֆալանգներից:

Սողուններ խմբագրել

Սողունների մոտ ֆալանգների քանակը փոքր է, բայց փոփոխական: Բրածո գազանակերպների (Theromorpha) խմբի՝ որոնք համարվում էր կաթնասունների նախահայր, ետևի վերջույթների ֆալանգների քանակը նույնն է, ինչ կաթնասուններինը: Զաուրոպտերիգների (Sauropterygia) և իխտիոպտերիգների (Ichtyopterygia) ջրային հանածոների մոտ, որոնք ունեն լողաթիակավոր կառուցվածք՝ հիշեցնելով կետանմանների, շատ մեծ նշանակություն ուներ ֆալանգների քանակը, ինչպես կետանմանների մոտ: Այս հանգամանքը ցույց է տալիս, որ մեծ թվով ֆալանգներ ծառայում են որպես վերջույթների՝ ջրային միջավայրին հարմարվելու միջոց:

Երկկենցաղներ խմբագրել

Ֆալանգների քանակի փոփոխություն դիտվում է նաև երկկենցաղների մոտ: Շատ դեպքերում պոչավոր երկկենցաղների (Urodela) մոտ մատներն ունեն երկու ֆալանգներ՝ բացառությամբ չորրորդ մատի, որն ունի երեք ֆալանգ, իսկ անպոչ երկկենցաղների մոտ (Anura) հինգերորդ մատը ունի նաև երեք ֆալանգ: Լրացուցիչ մատները սովորաբար բաղկացած են մեկ ֆալանգից, չնայած երբեմն երկուսից:

Pedetes այսպես կոչված praepollex (prae — ռուդիմենտային, pollex — դաստակի մեծ մատ) բաղկացած է երկու ֆալանգներից և կրում է ճանկեր: Եթե վերցնում եք երկկենցաղների առաջին մատը որպես Praepollex և praehallux (hallux -ոտքի մեծ մատ), ապա պարզվում է, որ այն նույնպես կազմված է երկու ֆալանգներից:

Այլ կաթնասուններ խմբագրել

Սմբակավորների մոտ առջևի վերջույթները հարմարված են արագությանը և դիմացկուն են՝ ելնելով քայլի երկարության և արագության սերտ համադրությունից: Առջևի վերջույթների պրոքսիմալ հատվածները կարճ են և ունեն ընդարձակ մկաններ, մինչդեռ դիստալ հատվածներն ավելի երկարավուն են և ունեն համեմատաբար քիչ մկաններ:

Սմբակավորների երկու հիմնական խմբերի ներկայացուցիչների՝ միասմբակավորների և զույգ սմբակավորների մոտ այն, ինչ մնացել և պահպանվել է որպես ձեռք, իրենից ներկայացնում է գարշապարի և ֆալանգի բավականին բարակած, երկարաձգված ոսկոր, որը տեղաշարժման գործոնից բացի այլ նպատակներով շատ չնչին է օգտագործվում կամ գրեթե չի օգտագործվում:

Ընձուղտը՝ որպես ամենամեծ զույգ սմբակավորների ներկայացուցիչ, ունի ֆալանգի երկար հատվածներ և սերտաճած գարշապարի ոսկորներ, որի շնորհիվ նա կարողանում է դիմանալ և հաղթահարել վազքի սթրեսը^[3]:

Համրուկը իր ողջ կյանքն անց է կացնում ոտքերով ծառերից կախված վիճակում և հենց այդ նպատակով ձեռք է բերել հատուկ հարմարվողականություն՝ ֆալանգի երրորդ և չորրորդ հատվածներ: Նրանք ունեն կարճ պրոքսիմալ ֆալանգներ՝ համեմատաբար երկար տերմինալ ֆալանգներ: Համրուկները ունեն նաև ռուդիմենտալ երկրորդային և երրորդային ինտերֆալանգներ, իսկ նրանց ափը բաժանվում է դիստալ միջֆալանգային հոդերի^[3]:

Դիստալ ֆալանգը Մասայի ընձուղտի մոտ

Եռամատ համրուկ

Տերմինալ(ծայրային) ֆալանգը Scelidotherium հսկա համրուկի մետ

Եզրակացություններ խմբագրել

Տրված թվերը կարելի է համախմբել աղյուսակում.

Կենդանիների խմբեր		Ֆալանգների թիվը մատերում, սկսած ներքին մատից
		հետևի վերջույթների վրա					առջևի վերջույթների վրա
		I	II	III	IV	V	I	II	III	IV	V
Կաթնասուններ	տեսակների մեծամասնություն	2	3	3	3	3	2	3	3	3	3
Կաթնասուններ	Մարդ	2	3	3	3	3	2	3	3	3	3
Թռչուններ
	Բազեանմաններ						—	2	2	1	—
	Հավազգիներ						—	2	2	1	—
	Բադեր						—	2	2	1	—
	Մեծ արոս						—	2	2	1	—
	Կազուարներ						—	—	3	—	—
Չորսմատանի թռչուններ	տեսակների մեծամասնություն	2, 3, 4, 5					—	1	2	1	—
	Մրրկահավեր	1, 3, 4, 5
	Այծկիթներ	2, 3, 4, 4
	Կիվիներ						—	—	3	—	—
	որոշ ջրածիծառներ	2, 3, 3, 3
Եռամատ թռչուններ	տեսակների մեծամասնություն	3, 4, 5					—	1	2	1	—
Երկմատ թռչուններ	տեսակների մեծամասնություն	4, 5
	Ամերիկյան ջայլամ	4, 5					—	2	2	1	—
	Աֆրիկյան ջայլամ	4, 5					—	2	3	2	—
Սողուններ		2	3	4	5	3(4)	2	3	4	5	3(4)
Երկկենցաղներ
	պոչավոր երկկենցաղներ	2(1)	2	3	3	2	2, 2, 3, 2
	անպոչ երկկենցաղներ	2	2	3	4	3	2, 2, 3, 3