Վանի բարբառ

Վանի բարբառ, հայերենի կը ճյուղի երկաստիճան ձայնեղազուրկ խմբին պատկանող բարբառ։

Խոսվել է Վանա լճի արևելյան կողմում. կենտրոնն է Վան քաղաքը։

Բաղաձայնական համակարգը՝ երկաստիճան ձայնեղազուրկ։ Ձայնավորներով հարուստ է, ունի ա, ä, է, ե, ի, ո, օ, ö, ու, ü։ Ը հոդը անգործածական է։ Ներկան կազմվում է կը մասնիկով (կը սիրեմ)։

Բաղաձայնական համակարգով Վանի բարբառը պատկանում է Արևելյան խմբին, այսինքն՝ ենթարկվում է առաջին տեղաշարժին. ձայնեղները վերածվում են խուլերի, որով և ստացվում է երկաստիճան ձայնեղազուրկ համակարգ: Ձայնեղ հնչյուններ պատահում են կամ ռնգայինից հետո, կամ օտար բառերի մեջ, նույնիսկ բառամիջում շատ դեպքերում ձայնեղները վերածվում են ոչ թե շնչեղ խուլերի, ինչպես մյուս բարբառներում, այլ խուլերի. օրինակ՝ վäրտäպետ - վարդապետ, պէրան-բերան, պäն - բան, տäշտ - դաշտ, կընäց - գնաց և այլն:

Բաղաձայնների մասնակի փոփոխություններից կարելի է նշել հետևյալները.

• «Հ» հնչյունի փոխարեն Վանի բարբառն ունի «Խ», մի հատկություն, որ ունեն Վանի բարբառը և նրան մոտ գտնվող բարբառները: Ըստ բարբառագետ Արարատ Ղարիբյանի՝ Վանի բարբառը պետք է որ ժառանգած լինի բիայնական լեզվից, օրինակներ՝ խաց - հաց, խօկ^յի - հոգի, խազալ - հազալ և այլն:
• «Ք» հնչյունը բաղաձայնից առաջ վերածվում է «հ^յ» հնչյունի, օրինակ՝ ահ^յլոր - աքլոր, կիհ^յտեր - կանայք, կ^յինիհ^յտեր - գինիներ և այլն:
• Վանի բարբառում ձ, ծ, ց և ջ, ճ, չ հնչյունները երբեմն ենթարկվում են անկման՝ կորցնելով իրենց պայթական մասը:

Ձևաբանություն

Վանի բարբառի հոգնակիներն են՝ եր, ներ, հ^յտեր, ստար, օրինակ՝ խուէտէր, առուներ, կ^յինիհ^յտեր, էկ^յեստար:

Այս բարբառը ներգոյական հոլով չունի: Բացառականի վերջավորությունն է «ից» («Ում» ճյուղի բարբառների նման), հոգնակի սեռական, տրական և բացառական հոլովներն ունեն «աց» վերջավորություն: Հոլովման ընդհանուր պատկերը հետևյալն է.

Եզակի                 Հոգնակի

• Ուղղ. խուէտ        խուէտեր            
• Սեռ. խուէտի        խուէտերաց
• Տր. խուէտին           խուէտերաց
• Հայց. խուէտ           խուէտեր 
• Բաց. խուէտից     խուէտերաց
• Գործ. խուէտօվ     խուէտերօվ

Վանի բարբառի դերանունները ունեն յուրօրինակ հոլովում. այսպես՝ առաջին դեմքի անձնական «ես» դերանունը տրականում լինում է «ձի», «ձիկ» կամ «զի», «զիկ», որովհետև սկզբի «ըն» կորցնում է, բացառականում լինում է «ձիզնից», գործիականում «ձիզնօվ» կամ «զիզնօվ»: Տրական հոլովում անձնական դերանունների եզակիում և հոգնակիում վերջին «զ»-ն կորչում է, բայց վերականգնվում է բացառականում՝ տրական - մե, ք^յե, ձե, բացառական - մեզնից, ք^յեզնից, ձեզնից:

Եզակի                 Հոգնակի

• Ուղղ. ես        տü մենք^յ տüք^յ   
• Սեռ. իմ        ք^յո մեր ծեր
• Տր. ձի, ձիկ, զի, զիկ        ք^յե մե ծե
• Հայց. » » » »
• Բաց. ձիզնից, զիզնից    ք^յեզնից մեզնից ծեզնից
• Գործ. ձիզնօվ, զիզնօվ    ք^յեզնօվ մեզնօվ ծեզնօվ

Ցուցական դերանունները լինում են էս, էսի, էսա, էտ, էտի, էտա, էն, էնի, էնա ձևերով. բացակայում են սա, դա, նա ցուցական դերանունները: Հոլովման ժամանակ «է» ձայնավորը, հետևելով հայերենի ընդահանուր օրենքին, վերածվում է ի-ի, իսկ սեռականը ստանում է «որ» վերջավորություն, որն առկա է գրաբարյան սորա, դորա, նորա, այսորիկ, այդորիկ, այնորիկ ձևերի մեջ: Այդ «որ» մասնիկը Վանի բարբառում արտասանվում է ուէր

Եզակի

• Ուղղ. էս, էսի, էսա | էտ, էտի, էտա | էն, էնի, էնա|
• Սեռ. իսոր, իտոր, ինոր
• Տր. », », »
• Հայց. էս, իսոր, էտ, իտոր, էն, ինոր
• Բաց. իսորմից, իտորմից, ինորմից
• Գործ. իսորմօվ, իտորմօվ, ինորմօվ

Հոգնակի

• Ուղղ. իսոնք^յ իտոնք^յ ինոնք^յ
• Սեռ. իսոնց իտոնց ինոնց
• Տր. ^{» » »}
• Հայց. » » »
• Բաց. իսոնցից իտոնցից ինոնցից
• Գործ. իսոնցօվ իտոնցօվ ինոնցօվ

Հարցական և հարաբերական դերանունները Վանի բարբառում կլինեն վով և վոր ձևով, այսինքն՝ բառասկզբի ո-ն (ով), որ մենք արտասանում ենք «օ», Վանի բարբառը, հավատարիմ մնալով գրաբարին և իրեն, արտասանում է «վո», այսինքն՝ «ո» հնչյունի շրթնային էլեմենտը ուժեղացնում է և արտասանում «վ», իսկ «ո»-ն շարունակում է երկբարբառային ձևով արտասանելը: Նույն հիմնավորմամբ էլ «ով» դերանվան գրաբարյան «ոյր» ձևը արտասանում է «վիր»:

Եզակի Հոգնակի

• Ուղղ. վուէվ վուէր վուրոնք^յ
• Սեռ. վիր վուրու վուրոնց
• Տր. վիր վուրու վուրոնց
• Հայց. վիր վուէր վուրոնք^յ
• Բաց. վիրնից վուրուց վուրոնցից

վիրմից

• Գործ. վիրնօվ վուրնօվ վուրոնցով

վիրմօվ

Խոնարհում

Վանի բարբառի ներկան կազմվում է «կը» մասնիկով, որն ավելանում է ըղձական ձևի վրա, այսինքն՝ Վանի բարբառի ներկայի ձևը նույնանում է մեր գրական լեզվի պայմանական ձևի հետ: Այդ պատճառով Վանի բարբառի ներկան, անցյալի անկատարը և պայմանականի ձևերը նույնն են: Քանի որ Վանի բարբառը ապառնի դերբայ չունի, հետևաբար ներկայի և անցյալ անկատարի ձևերը նաև ապառնի ժամանակներ են ցույց տալիս: Վաղակատարն ունենում է «ր» վերջավորություն, որին նախորդում է «է», եթե օժանդակ բայն ունի «ե» ձայնավոր, և «ի», եթե օժանդակ բայն ունի «ի» ձայնավոր: Հարակատար դերբայն ունենում է և «ած», և «ուկ» վերջավորություն: Բարբառագետ Արարատ Ղարիբյանի կարծիքով այս վերջին վերջավորությունը Մշո բարբառից յուրացրած ձև է:

Ներկա - կը սըրեմ, կը սըրես, կը սըրի, կը սըրենք^յ, կը սըրէք^յ, կը սըրեն

Անցյալ անկատար - կը սըրի, կը սըրիր, կը սըրէր, կը սըրինք^յ, կը սըրիք, կը սըրին

Վաղակատար - սըրէր եմ, սըրէր ես, սըրէր ի, սըրէր ենք^յ, սըրէր էք^յ, սըրէր են

Անցյալ վաղակատար - սըրիր ի, սըրիր իր, , սըրեր էր, սըրիր ինք^յ, սըրիր իք^յ, սըրիր ին

Անցյալ կատարյալ - սըրիցի, սըրիցիր, սըրեց, սըրիցինք^յ, սըրիցինք^յ, սըրեցին

Հրամայական - սըրի, մի սըրե, սըրէք^յ, մէք^յ, սըրե

Ուսումնասիրություններ Վանի բարբառի մասին

Վանի բարբառը հայերենի բարբառների գանձարանի ամենահետաքրքիր, ամենահարուստ, և ցավոք, արդեն կորուսյալ շերտերից մեկն է, որը դեռեւս առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրման կարիք ունի: Հայտնի են ականավոր լեզվաբան Հրաչյա Աճառյանի «Քննություն Վանի բարբառի» հիմնարար աշխատանքը, բարբառագետներ Մարո Մուրադյանի, Ժաննա Միքայելյանի, Հայկանուշ Մեսրոպյանի և այլոց գիտական աշխատանքները։ Վանի բարբառին անդրադարձ է կատարում նաև Արարատ Ղարիբյանը «Հայ բարբառագիտություն» գրքում (1948 թ.):

Հայ բարբառագիտության մեջ կարևոր իրադարձություն էր տոհմիկ վանեցի, պատմաբան Հարություն Թուրշյանի «Բառարան Վանի բարբառի» գրքի հրատարակումը, որը լրացնում է հայերենի ամենագեղեցիկ բարբառներից մեկին նվիրված գիտական ուսումնասիրությունների շարքը։ Գիտական մեծ արժեք ունի Հարություն Թուրշյանի նշված աշխատանքը, որտեղ ոչ միայն վստահելի աղբյուրից ներկայացված է Վանի բարբառի ողջ բառամթերքը, այլև գլխաբառերին կից ներկայացված են Վանի և վանեցու առօրյան ներկայացնող օրինակներ, բանահյուսական եզակի նմուշներ։

Գիրքը ամենայն բարեխղճությամբ եւ խնամքով տպագրության է պատրաստել Հայաստանի Հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Հայկանուշ Մեսրոպյանը՝ բառարանը համալրելով Վանի բարբառի վերաբերյալ ձեռագիր այլ աշխատանքներից քաղված նյութերով և աշխատանքը դարձնելով առավել գիտական:

Բառարանն օգտակար կարող է լինել ինչպես մասնագետներին, այնպես էլ Վան-Վասպուրականով և Վանի բարբառով հետաքրքրվողներին։

Գրականություն

• Հրաչյա Աճառյան, Քննություն Վանի բարբառի, Երևան, 1952, 300 էջ:
• Մարօ ջան:Ժողովրդական սիրերգ Վանի բարբառով(Դաշնակի խմբերգի կամ մեներգի համար)Բանաստեղծ.`Յար. Տապաղեանի,[Նոտա]/ Ա. Պարթեւեան, Փարիզ, 1956, 15 էջ: