Վանի բարբառ

Վանի բարբառ, հայերենի կը ճյուղի երկաստիճան ձայնեղազուրկ խմբին պատկանող բարբառ։

Խոսվել է Վանա լճի արևելյան կողմում. կենտրոնն է Վան քաղաքը։

Բաղաձայնական համակարգը՝ երկաստիճան ձայնեղազուրկ։ Ձայնավորներով հարուստ է, ունի ա, ä, է, ե, ի, ո, օ, ö, ու, ü։ Ը հոդը անգործածական է։ Ներկան կազմվում է կը մասնիկով (կը սիրեմ)։

Բաղաձայնական համակարգով Վանի բարբառը պատկանում է Արևելյան խմբին, այսինքն՝ ենթարկվում է առաջին տեղաշարժին. ձայնեղները վերածվում են խուլերի, որով և ստացվում է երկաստիճան ձայնեղազուրկ համակարգ։ Ձայնեղ հնչյուններ պատահում են կամ ռնգայինից հետո, կամ օտար բառերի մեջ, նույնիսկ բառամիջում շատ դեպքերում ձայնեղները վերածվում են ոչ թե շնչեղ խուլերի, ինչպես մյուս բարբառներում, այլ խուլերի. օրինակ՝ վäրտäպետ - վարդապետ, պէրան-բերան, պäն - բան, տäշտ - դաշտ, կընäց - գնաց և այլն։

Բաղաձայնների մասնակի փոփոխություններից կարելի է նշել հետևյալները.

• «Հ» հնչյունի փոխարեն Վանի բարբառն ունի «Խ», մի հատկություն, որ ունեն Վանի բարբառը և նրան մոտ գտնվող բարբառները։ Ըստ բարբառագետ Արարատ Ղարիբյանի՝ Վանի բարբառը պետք է որ ժառանգած լինի բիայնական լեզվից, օրինակներ՝ խաց - հաց, խօկ^յի - հոգի, խազալ - հազալ և այլն։
• «Ք» հնչյունը բաղաձայնից առաջ վերածվում է «հ^յ» հնչյունի, օրինակ՝ ահ^յլոր - աքլոր, կիհ^յտեր - կանայք, կ^յինիհ^յտեր - գինիներ և այլն։
• Վանի բարբառում ձ, ծ, ց և ջ, ճ, չ հնչյունները երբեմն ենթարկվում են անկման՝ կորցնելով իրենց պայթական մասը։

Ձևաբանություն

Վանի բարբառի հոգնակիներն են՝ եր, ներ, հ^յտեր, ստար, օրինակ՝ խուէտէր, առուներ, կ^յինիհ^յտեր, էկ^յեստար։

Այս բարբառը ներգոյական հոլով չունի։ Բացառականի վերջավորությունն է «ից» («Ում» ճյուղի բարբառների նման), հոգնակի սեռական, տրական և բացառական հոլովներն ունեն «աց» վերջավորություն։ Հոլովման ընդհանուր պատկերը հետևյալն է.

Եզակի                 Հոգնակի

• Ուղղ. խուէտ        խուէտեր            
• Սեռ. խուէտի        խուէտերաց
• Տր. խուէտին           խուէտերաց
• Հայց. խուէտ           խուէտեր 
• Բաց. խուէտից     խուէտերաց
• Գործ. խուէտօվ     խուէտերօվ

Վանի բարբառի դերանունները ունեն յուրօրինակ հոլովում. այսպես՝ առաջին դեմքի անձնական «ես» դերանունը տրականում լինում է «ձի», «ձիկ» կամ «զի», «զիկ», որովհետև սկզբի «ըն» կորցնում է, բացառականում լինում է «ձիզնից», գործիականում «ձիզնօվ» կամ «զիզնօվ»։ Տրական հոլովում անձնական դերանունների եզակիում և հոգնակիում վերջին «զ»-ն կորչում է, բայց վերականգնվում է բացառականում՝ տրական - մե, ք^յե, ձե, բացառական - մեզնից, ք^յեզնից, ձեզնից։

Եզակի                 Հոգնակի

• Ուղղ. ես        տü մենք^յ տüք^յ   
• Սեռ. իմ        ք^յո մեր ծեր
• Տր. ձի, ձիկ, զի, զիկ        ք^յե մե ծե
• Հայց. »  »  »  »
• Բաց. ձիզնից, զիզնից    ք^յեզնից մեզնից ծեզնից
• Գործ. ձիզնօվ, զիզնօվ    ք^յեզնօվ մեզնօվ ծեզնօվ

Ցուցական դերանունները լինում են էս, էսի, էսա, էտ, էտի, էտա, էն, էնի, էնա ձևերով. բացակայում են սա, դա, նա ցուցական դերանունները։ Հոլովման ժամանակ «է» ձայնավորը, հետևելով հայերենի ընդահանուր օրենքին, վերածվում է ի-ի, իսկ սեռականը ստանում է «որ» վերջավորություն, որն առկա է գրաբարյան սորա, դորա, նորա, այսորիկ, այդորիկ, այնորիկ ձևերի մեջ։ Այդ «որ» մասնիկը Վանի բարբառում արտասանվում է ուէր

Եզակի

• Ուղղ. էս, էսի, էսա | էտ, էտի, էտա | էն, էնի, էնա|
• Սեռ. իսոր, իտոր, ինոր
• Տր. », », »
• Հայց. էս, իսոր, էտ, իտոր, էն, ինոր
• Բաց. իսորմից, իտորմից, ինորմից
• Գործ. իսորմօվ, իտորմօվ, ինորմօվ

Հոգնակի

• Ուղղ. իսոնք^յ իտոնք^յ ինոնք^յ
• Սեռ. իսոնց իտոնց ինոնց
• Տր. ^{»  »  »}
• Հայց. »  »  »
• Բաց. իսոնցից իտոնցից ինոնցից
• Գործ. իսոնցօվ իտոնցօվ ինոնցօվ

Հարցական և հարաբերական դերանունները Վանի բարբառում կլինեն վով և վոր ձևով, այսինքն՝ բառասկզբի ո-ն (ով), որ մենք արտասանում ենք «օ», Վանի բարբառը, հավատարիմ մնալով գրաբարին և իրեն, արտասանում է «վո», այսինքն՝ «ո» հնչյունի շրթնային էլեմենտը ուժեղացնում է և արտասանում «վ», իսկ «ո»-ն շարունակում է երկբարբառային ձևով արտասանելը։ Նույն հիմնավորմամբ էլ «ով» դերանվան գրաբարյան «ոյր» ձևը արտասանում է «վիր»։

Եզակի Հոգնակի

• Ուղղ. վուէվ վուէր վուրոնք^յ
• Սեռ. վիր վուրու վուրոնց
• Տր. վիր վուրու վուրոնց
• Հայց. վիր վուէր վուրոնք^յ
• Բաց. վիրնից վուրուց վուրոնցից

վիրմից

• Գործ. վիրնօվ վուրնօվ վուրոնցով

վիրմօվ

Խոնարհում

Վանի բարբառի ներկան կազմվում է «կը» մասնիկով, որն ավելանում է ըղձական ձևի վրա, այսինքն՝ Վանի բարբառի ներկայի ձևը նույնանում է մեր գրական լեզվի պայմանական ձևի հետ։ Այդ պատճառով Վանի բարբառի ներկան, անցյալի անկատարը և պայմանականի ձևերը նույնն են։ Քանի որ Վանի բարբառը ապառնի դերբայ չունի, հետևաբար ներկայի և անցյալ անկատարի ձևերը նաև ապառնի ժամանակներ են ցույց տալիս։ Վաղակատարն ունենում է «ր» վերջավորություն, որին նախորդում է «է», եթե օժանդակ բայն ունի «ե» ձայնավոր, և «ի», եթե օժանդակ բայն ունի «ի» ձայնավոր։ Հարակատար դերբայն ունենում է և «ած», և «ուկ» վերջավորություն։ Բարբառագետ Արարատ Ղարիբյանի կարծիքով այս վերջին վերջավորությունը Մշո բարբառից յուրացրած ձև է։

Ներկա - կը սըրեմ, կը սըրես, կը սըրի, կը սըրենք^յ, կը սըրէք^յ, կը սըրեն

Անցյալ անկատար - կը սըրի, կը սըրիր, կը սըրէր, կը սըրինք^յ, կը սըրիք, կը սըրին

Վաղակատար - սըրէր եմ, սըրէր ես, սըրէր ի, սըրէր ենք^յ, սըրէր էք^յ, սըրէր են

Անցյալ վաղակատար - սըրիր ի, սըրիր իր, , սըրեր էր, սըրիր ինք^յ, սըրիր իք^յ, սըրիր ին

Անցյալ կատարյալ - սըրիցի, սըրիցիր, սըրեց, սըրիցինք^յ, սըրիցինք^յ, սըրեցին

Հրամայական - սըրի, մի սըրե, սըրէք^յ, մէք^յ, սըրե

Ուսումնասիրություններ Վանի բարբառի մասին

Վանի բարբառը հայերենի բարբառների գանձարանի ամենահետաքրքիր, ամենահարուստ, և ցավոք, արդեն կորուսյալ շերտերից մեկն է, որը դեռևս առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրման կարիք ունի։ Հայտնի են ականավոր լեզվաբան Հրաչյա Աճառյանի «Քննություն Վանի բարբառի» հիմնարար աշխատանքը, բարբառագետներ Մարո Մուրադյանի, Ժաննա Միքայելյանի, Հայկանուշ Մեսրոպյանի և այլոց գիտական աշխատանքները։ Վանի բարբառին անդրադարձ է կատարում նաև Արարատ Ղարիբյանը «Հայ բարբառագիտություն» գրքում (1948 թ.):

Հայ բարբառագիտության մեջ կարևոր իրադարձություն էր տոհմիկ վանեցի, պատմաբան Հարություն Թուրշյանի «Բառարան Վանի բարբառի» գրքի հրատարակումը, որը լրացնում է հայերենի ամենագեղեցիկ բարբառներից մեկին նվիրված գիտական ուսումնասիրությունների շարքը։ Գիտական մեծ արժեք ունի Հարություն Թուրշյանի նշված աշխատանքը, որտեղ ոչ միայն վստահելի աղբյուրից ներկայացված է Վանի բարբառի ողջ բառամթերքը, այլև գլխաբառերին կից ներկայացված են Վանի և վանեցու առօրյան ներկայացնող օրինակներ, բանահյուսական եզակի նմուշներ։

Գիրքը ամենայն բարեխղճությամբ և խնամքով տպագրության է պատրաստել Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հրաչյա Աճառյանի անվան լեզվի ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Հայկանուշ Մեսրոպյանը՝ բառարանը համալրելով Վանի բարբառի վերաբերյալ ձեռագիր այլ աշխատանքներից քաղված նյութերով և աշխատանքը դարձնելով առավել գիտական։

Բառարանն օգտակար կարող է լինել ինչպես մասնագետներին, այնպես էլ Վան-Վասպուրականով և Վանի բարբառով հետաքրքրվողներին։

Գրականություն

• Հրաչյա Աճառյան, Քննություն Վանի բարբառի, Երևան, 1952, 300 էջ։
• Մարօ ջան:Ժողովրդական սիրերգ Վանի բարբառով(Դաշնակի խմբերգի կամ մեներգի համար)Բանաստեղծ.`Յար. Տապաղեանի,[Նոտա]/ Ա. Պարթևեան, Փարիզ, 1956, 15 էջ։