«Պանթյուրքիզմ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
→top: նոր ենթավերնագիր |
|||
Տող 14.
[[Պատկեր:PanTurkishRally.JPG|alt=Demonstration with flags|մինի|Պանթուրքական հանրահավաքը Ստամբուլում, 2009թ Մարտ]]
1804-ին թաթար աստվածաբան Ղաբդենազիր Քուրսավին գրել է տրակտատ, որը կոչ է անում [[Իսլամ|իսլամի]] արդիականացումը: Քուրսավին ջադիդ էր (արաբերեն ջադիդ ՝ «նոր»): [[Ջադիդականություն|Ջադիդները]] խրախուսում էին քննադատական մտածողությունը, աջակցելով կրթությանը և սեռերի հավասարությանը և պահպանում հանդուրժողականություն այլ հավատքների, թյուրքական մշակութային միասնության և Եվրոպայի մշակութային ժառանգության բաց լինելու համար:<ref name="Khakimov">Rafael Khakimov, "[http://eng.globalaffairs.ru/region-ecology/numbers/5/504.html Taklid and Ijtihad] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210221350/http://eng.globalaffairs.ru/region-ecology/numbers/5/504.html|date=2007-02-10}}", ''Russia in Global Affairs'', Dec. 2003.</ref> Ջադիդական շարժումը հիմնադրվել է 1843 թվականին [[Կազան|Կազանում]]: Դրա նպատակը կիսաշրջանային աշխարհայնացումն ու կրթական բարեփոխումն էր, թուրքերի ազգային (ոչ կրոնական) ինքնության հետ մեկտեղ: Դրանից առաջ նրանք Ռուսաստանի կայսրության մուսուլմանական հպատակներ էին, ինչը պահպանվեց մինչև վերջինիս կործանումը<ref name="NN">N.N., "[http://www.panorama.ru/gazeta/p35_turk.html Полтора Века Пантюрκизма в Турции]", magazine "Панорама".</ref>։
1907-ից հետո թյուրքական միասնության շատ կողմնակիցներ գաղթեցին Օսմանյան կայսրություն:
[[Կահիրե|Կահիրեում]] գտնվող Türk թերթը հրատարակվել է Օսմանյան կայսրության աքսորյալների կողմից 1876 թվականի սահմանադրության դադարեցումից և լիբերալ մտավորականների հետապնդումից հետո: Առաջին հրատարակությունն էր, որ օգտագործեց էթնիկական նշանակումը որպես վերնագիր<ref name="Modernism: The Creation of Nation States">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=8j-Uemo6SfoC&lpg=PA111&dq=Turkification-Islamization-Modernization&pg=PA218#v=onepage&q=yurdu&f=false|title=Modernism: The Creation of Nation States|page=218|accessdate=13 August 2014}}</ref>: Յուսուֆ Աքչուրան 1904 թ.-ին անանուն հրատարակեց «Քաղաքականության երեք տեսակ»-ը (Üç tarz-ı siyaset) ՝ պանթուրքական ազգայնամոլության ամենավաղ դրսևորումը.<ref name="Modernism: The Creation of Nation States" /> Աքչուրան պնդում էր, որ օսմանցիների կողմից հովանավորվող գերխորհրդարանական միությունը անիրատեսական էր: Համաիսլամական մոդելը առավելություններ ուներ, բայց մահմեդական բնակչությունը գտնվում էր գաղութային տիրապետության տակ, որը դեմ էր միավորմանը: Նա եզրակացրեց, որ էթնիկ թուրք ժողովուրդը կպահանջի ազգային ինքնության զարգացում; պանթուրքական կայսրությունը կհեռանա Բալկաններից և Արևելյան Եվրոպայից դեպի Կենտրոնական Ասիա: «Քաղաքականության երեք տեսակ» առաջին հրատարակությունը բացասական արձագանք ունեցավ, բայց այն ավելի ազդեցիկ դարձավ 1911 թվականին [[Ստամբուլ|Ստամբուլում]] իր երրորդ հրապարակմամբ: Օսմանյան կայսրությունը զիջել էր իր աֆրիկյան տարածքը [[Իտալիա|Իտալիային]] և շուտով կկորցներ [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանները]], իսկ պանթուրքական ազգայնականությունը դարձավ առավել իրագործելի (և հանրաճանաչ) քաղաքական ռազմավարություն:
1908-ին Օսմանյան Թուրքիայում իշխանության եկավ Միություն և առաջընթաց կուսակցությունը, և կայսրությունն ընդունեց ազգայնական գաղափարախոսություն: Սա հակադրվում է 16-րդ դարում իր հիմնականում մահմեդական գաղափարախոսությանը, է , երբ սուլթանը իր մուսուլմանական հողերի խալիֆն էր: Պանթուրքիզմին հարող առաջնորդները փախան Ռուսաստանից Ստամբուլ, որտեղ առաջացավ ուժեղ պանթուրքական շարժում. թուրքական պանթուրքական շարժումը վերածվեց խալիֆայության ազգայնական, էթնիկ ուղղվածությամբ պետության փոխարինման: Օսմանյան կայսրության անկումից հետո իր բազմամշակութային և բազմազգ բնակչությամբ, երիտթուրքերի ազգայնամոլության ազդեցության տակ, ոմանք փորձեցին կայսրությունը փոխարինել թուրքական հանրապետության: Այնպիսի առաջնորդներ, ինչպիսիք են [[Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը]], խոստովանեցին, որ նման նպատակը անհնար է ՝ պանթուրքական իդեալիզմը փոխարինելով ազգայնականությամբ, որը միտված էր անատոլիական կորիզը պահպանելուն:
Türk Yurdu Dergisi-ը (Թուրքական հայրենիքի ամսագիր) հիմնադրվել է 1911 թվականին Աքչուրայի կողմից: Սա ժամանակի ամենակարևոր թյուրքական հրատարակությունն էր, «որում Ռուսաստանում թուրքերի այլ աքսորյալների հետ միասին [Աքչուրան] փորձեց գիտակցություն ներշնչել աշխարհի բոլոր թյուրքական ժողովուրդների մշակութային միասնության մասին»<ref name="Modernism: The Creation of Nation States" />:
Պանթուրքիզմի զգալի վաղ դրսևորողն էր [[Էնվեր փաշա|Էնվեր փաշան]] (1881–1922), Օսմանյան պատերազմի նախարար և [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին աշխարհամարտ]]<nowiki/>ի ժամանակ գլխավոր հրամանատարի պաշտոնակատար: Նա հետագայում դարձավ «Բասմաչի» շարժման (1916–1934) առաջնորդ ՝ ընդդեմ Ռուսաստանի և Խորհրդային իշխանությունը Կենտրոնական Ասիայում: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստները կազմակերպեցին Թուրքեստանի լեգեոն, որը բաղկացած էր հիմնականում զինվորներից, որոնք պատերազմից հետո հույս ունեին զարգացնել Կենտրոնական Ասիայի անկախ պետություն: Գերմանական ինտրիգը պտուղ չտվեց<ref name="Gilyazov" />
Պանթուրքիզմի նկատմամբ հետաքրքրությունը նվազեց, 1923 թվականին Թուրքիայի հանրապետության հիմնադրմամբ `Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի ղեկավարությամբ, իսկ Աթաթուրքը, ընդհանուր առմամբ, Զիա Գյուքալպին գերադասեց Էնվեր փաշայից<ref>[https://www.britannica.com/topic/Pan-Turkism Pan Turkism], Encyclopedia Britannica.</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=6eFzRgxCkhQC&pg=PA41|title=The Mobilization of Political Islam in Turkey|last=Eligur|first=Banu|date=2010|page=41}}</ref>: Պանթուրքիստական շարժումները որոշակի թափ ստացան 1940-ական թվականներին ՝ շնորհիվ նացիստական Գերմանիայի աջակցության, որը պատերազմի ընթացքում փորձում էր լծել պանթուրքիզմը ՝ ռուսական ազդեցությունը խարխլելու և Կենտրոնական Ասիայի ռեսուրսներին հասնելու համար<ref name="LandauN">Jacob M. Landau. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. India University Press, 1995. 2nd Edition. pp 112–114.</ref>: Այս ժամանակահատվածում որոշ շրջանակներում նացիստական քարոզչությունը ազդել էր Պանթուրքական և հակասովետական գաղափարախոսության զարգացման վրա <ref>Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974. pg 194: "In the course of the [[World War II|Second World War]], various circles in Turkey absorbed Nazi propaganda; these were pro-German and admired Nazism, which they grasped as a doctrine of warlike dynamism and a source of national inspiration, on which they could base their pan-Turkic and anti-Soviet ideology'''"'''</ref><ref>John M. VanderLippe , "The politics of Turkish democracy", SUNY Press, 2005. "A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and mustache, and advocated racist Nazi doctrines"</ref>:Որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ Նիհալ Ացըզը պաշտպանել է նացիստական ուսմունքը և ընդունել [[Ադոլֆ Հիտլեր|Հիտլերի]] ոճի սանրվածք և բեղեր:<ref>John M. VanderLippe, ''The Politics of Turkish Democracy: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950'', (State University of New York Press, 2005), 108;"A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and moustache, and advocated Nazi racist doctrines."</ref> Ալփարսլան Թյուրկեսը ՝ առաջատար պանթուրքիստ, պատերազմի ժամանակ զբաղեցրեց պրոհիտլերական դիրք<ref>Peter Davies, Derek Lynch, "The Routledge Companion to Fascism and the Far Right", Routledge, 2002. pg 244: "Alparslan Türkeş: Leader of a Turkish neo-fascist movement, Nationalist Action Party(MHP). During the war he took a pro-Hitler position and was imprisoned after a 1960 coup attempt against his country's ruler.</ref> և զարգացրեց սերտ կապեր Գերմանիայում նացիստական առաջնորդների հետ<ref>Berch Berberoglu, " Turkey in crisis: from state capitalism to neocolonialism", Zed, 1982. 2nd edition. pg 125: "Turkes established close ties with Nazi leaders in Germany in 1945 "</ref>: Եվրոպայում մի քանի պանթուրքական խմբավորումներ, ըստ երևույթին, կապեր էին ունեցել նացիստական Գերմանիայի (կամ նրա կողմնակիցների) հետ պատերազմի սկզբում, եթե ոչ ավելի շուտ<ref name="LandauN" />: Ռումինիայում գտնվող թուրք-թաթարները համագործակցում էին ռումինական ֆաշիստական կազմակերպության երկաթե պահակախմբի հետ<ref name="LandauN" />: Թեև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Թուրքիայի կառավարության արխիվները չեն հրապարակվել, սակայն կապի մակարդակը կարելի է պարզել գերմանական արխիվներից<ref name="LandauN" />: 1941-ի հունվարի 18-ին [[Անկարա|Անկարայում]] ստորագրվեց տասնամյա թուրք-գերմանական բարեկամության պայմանագիր:<ref name="LandauN" /> 1941-ի երկրորդ կեսին և 1942-ի առաջին ամիսներին պաշտոնական և կիսապաշտոնական հանդիպումներ են տեղի ունեցել Գերմանիայի դեսպան Ֆրանց ֆոն Պապենի և գերմանացի այլ պաշտոնյաների և թուրք պաշտոնյաների, այդ թվում ՝ գեներալ Հ. Էրկիլտի (թաթարական ծագմամբ և պանթուրքական լրագրերի աջակից) <ref name="LandauN" /> ,գեներալ Ալի Ֆուադ Էրդեմի և Էնվեր փաշայի եղբայր `Նուրի փաշայի միջև<ref name="LandauN" />:
Այս ընթացքում կառավարությունը պանթուրիստներին չի աջակցել և 1944 թ. Մայիսի 19-ին Իսմեթ Աննինին ելույթ է ունեցել ՝ դատապարտելով պանթուրքիզմը, համարելով «վերջին ժամանակների վտանգավոր և հիվանդագին դրսևորում»,շարունակելով , որ Թուրքիայի հանրապետությունը «թշնամական ջանքերի է բախվում» հանրապետության գոյությունը պահելու համար «և այս գաղափարների կողմնակիցները « կբերեն միայն դժվարություն և աղետ »: Նիհալ Ացիզը և պանթուրքիստական մյուս նշանավոր առաջնորդները դատապարտվել և բանտարկվել են կառավարության դեմ դավադրություն կատարելու համար: Զեքի Վելիդի Տողանը դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկության և 4 տարվա ներքին աքսորի, Ռեհա Օյուզ Թյուրքանը ստացել է 2 տարի, իսկ Նիհալ Ացիզը ստացել է չորս տարվա ազատազրկում և 3 տարի աքսորյալ պատիժ: Մյուսները դատապարտված էին մի քանի ամսից մինչև մեկ տարվա ավելի մեղմ պատիժների<ref>{{Cite book|url=|title=Politics of Turkish Democracy, The: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950|last=VanderLippe|first=John M.|date=2012-02-01|publisher=SUNY Press|year=|isbn=9780791483374|location=|pages=109|language=en}}</ref>: Բայց ամբաստանյալները բողոքարկել են դատապարտումները, և 1945-ի հոկտեմբերին վճռաբեկ զինվորական դատարանը վերացրել է բոլոր դատապարտյալների պատժամիջոցները<ref>{{Cite book|url=|title=Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation|last=Landau|first=Jacob M.|last2=Landau|first2=Gersten Professor of Political Science Jacob M.|last3=Landau|first3=Yaʻaqov M.|date=1995|publisher=Indiana University Press|year=|isbn=978-0-253-32869-4|location=|pages=117–118|language=en}}</ref>:
Մինչ Էրկիլը քննարկում էր ռազմական պայմանագրերը, Նուրի փաշան գերմանացիներին պատմեց անկախ պետություններ ստեղծելու իր ծրագրի մասին, որոնք կլինեն Թուրքիայի դաշնակիցներ (ոչ թե արբանյակներ) : Այս պետությունները կազմավորվելու են [[Ղրիմ|Ղրիմի]], Ադրբեջանի, [[Կենտրոնական Ասիա|Կենտրոնական Ասիայի]], [[Իրան|Իրանի]] հյուսիս-արևմուտքում և [[Իրաք|Իրաքի]] հյուսիս-արևելքում գտնվող թյուրքալեզու բնակչությունից: Նուրի փաշան առաջարկել է օժանդակել քարոզչական գործողություններին այս նպատակով: Այնուամենայնիվ, Թուրքիան վախենում էր նաև [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]]-ում գտնվող թյուրքական փոքրամասնությունների համար և ֆոն Պապենին ասաց, որ չի կարող միանալ Գերմանիային, քանի դեռ [[ԽՍՀՄ փլուզում|ԽՍՀՄ-ը չի փլուզվել]]: Հնարավոր է, որ Թուրքիայի կառավարությունը վրդովված էր խորհրդային ուժի պատճառով, որը երկիրը զերծ էր պահում պատերազմից: Ավելի քիչ պաշտոնական մակարդակի վրա Խորհրդային Միությունից թյուրքգաղթականները վճռորոշ դեր խաղացին Թուրքիայի և Գերմանիայի միջև բանակցությունների և շփումների մեջ. նրանց թվում էին այնպիսի պանթուրքական նշանավոր ակտիվիստներ, ինչպիսիք են Զեքի Վելիդի Թողանը, Մամմեդ Ամին Ռասուլզադեն, Միրզա Բալան, Ահմեթ Կաֆերօղլուն, Սայիդ Շամիլը և Այազ Իշաքին: Թուրք-թաթարական և կովկասյան շրջաններում գտնվող թյուրքախոսների մի քանի թաթարական զորամասեր, որոնք ռազմագերիներ էին, միացել էին ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմին, ընդհանուր առմամբ պայքարում էին որպես պարտիզաններ `անկախության և պան-թուրքական միության հույսով: Այն ստորաբաժանումները, որոնք ամրապնդվել էին, կազմում էին մի քանի հարյուր հազար: Կառավարության մակարդակով զգուշավոր մոտեցում ցուցաբերվեց, բայց պանթուրքիստական խմբերը վրդովվեցին թուրքական անգործությունից և նրանց կարծիքով դա պանթուրքիզմի նպատակներին հասնելու ոսկե հնարավորության վատնում էր:<ref name="LandauN" />
20-րդ դարի վերջին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո թյուրքական ժողովուրդներն ավելի անկախ էին բիզնեսի և քաղաքականության մեջ.
{{quote|Բոլոր թուրքերի նպատակը միավորվելն է թյուրքական սահմանների ներքո: Պատմությունն այսօր մեզ տալիս է վերջին հնարավորությունը: Որպեսզի իսլամական աշխարհը չդատապարտվի հավերժ մասնատման, անհրաժեշտ է, որ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ արշավը թույլ չտալ,որ տապալվի: Իրականում առաջ ենք տանում այն կետը, որը վերաբերում է ադրբեջանական շրջանակներին, որ քարոզարշավը պետք է ընթանա ավելի վճռական և խստորեն.<ref>[[Kâzım Karabekir|Karabekir]], Istiklâl Harbimiz/n.2/, p. 631</ref>}}
Պանթուրքական շարժումները և կազմակերպությունները կենտրոնանում են ինքնիշխան թյուրքական պետությունների տնտեսական ինտեգրման վրա և հույս ունեն ստեղծել [[Եվրոպական միություն|Եվրամիության]] նման տնտեսական և քաղաքական միություն:
== Ծանոթագրություններ ==
| |||