Վիքիպեդիա

«Հայկական մարզպանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Տող 6.
| Դրոշ_Հաջորդ1= 81ArabAbbasidPeriod750-885.gif
| Հիմնադրում = [[Արտաշես Գ]]ն գահընկեց է արվում
| Հիմնադրման տարեթիվ=[[428]]
| Իրադարձություն1= [[Վարդանանց պատերազմ]]
| Իրադարձության տարեթիվ1= 450-451
Տող 16.
| Իրադարձության տարեթիվ4= 591
| Ավարտ = [[Արաբական արշավանքներ]]
| Ավարտի տարեթիվ= [[646]]
| Դրոշ=[[Պատկեր:Marzbanate.svg|100px]]
| Դրոշի հոդված= Դրոշը
Տող 23.
| Քարտեզ=
| Քարտեզ2=
| Քարտեզի տարեթիվ=[[428]]-[[591]]
| Քարտեզի տարեթիվ2=
| Պետական կարգ= Մարզպանություն
Տող 45.
| Նշումներ=
}}
'''Հայկական մարզպանություն''', վարչական միավոր [[Սասանյան ԻրանՊարսկաստան]]ի գերիշխանության ենթակա առանձնահատուկ վարչական միավորկազմում ([[428]]-[[646]])։ Հիմնականում ընդգրկում էր [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]], [[Տուրուբերան]], [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիք]], [[Վասպուրական]], [[Մոկք]] և [[Տայք]], հաճախ նաև [[Արցախ]] աշխարհները։ [[Մեծ Հայք]]ի [[387]] թվականի բաժանմամբ հայոց ծայրամասային աշխարհները՝ [[Գուգարք]], [[Ուտիք]], [[Արցախ]], [[Փայտակարան]], [[Պարսկահայք]], [[Կորճայք]] նահանգներն ու [[Հայկական Միջագետք]]ը անցան հարևան պետություններին, իսկ [[Ծոփք]], [[Աղձնիք]] և [[Բարձր Հայք]] աշխարհները [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրությանը]]: Պարսկական հատվածում շարունակվեց թագավորական իշխանությունը մինչև [[428]] թվականը։
 
== Պատմություն ==
Հայկական Մարզպանությունն իրենից ներկայացնում էր ինքնավար մի երկիր, որի փաստական տերն ու տնօրենը դարձան հայ նախարարները, պահպանվեցին նրանց գործակալական իշխանության բոլոր իրավունքները, հայկական զորաբանակը մնաց Հայոց սպարապետի տնօրինության ներքո: Սասանյան արքունիքին տրվում էին միայն արքունի այն հարկերն ու եկամուտները, որոնք գոյություն ունեին Արշակունի վերջին թագավորների ժամանակ: Սասանյանները Հայկական Մարզպանությունում իրենց քաղաքական տիրապետությունը հաստատեցին հայ նախարարների ու եկեղեցու հնավանդ իրավունքներն ու արտոնությունները ճանաչելու գնով: Պետական կառավարման ապարատը ենթարկվեց մասնակի փոփոխությունների: Հայ Արշակունիների անկումով վերացան նրանց ժառանգական իրավունքները: Նրանց բոլոր հարստությունները, որոնք մնացել էին Հայաստանի պարսկական մասում, հայտարարվեցին Սասանյան արքայից արքայի սեփականություն, Արարատյան ոստանից դուրս գտնվող արքունի տիրույթները բաժանվեցին հայ նախարարների միջև: Մարդպետական նախարարական տոհմը վերացավ, իսկ նրա ընդարձակ կալվածքներն անցան Արծրունիներին: Կոգովիտ գավառը՝ Դարույնք ամրոցով դարձավ Բագրատունիների ժառանգական սեփականությունը: Արշակունի կրտսեր զարմերի գավառներում (Հաշտեանք, Աղիովիտ, Առբերանի) առաջ եկան նոր նախարարական տներ (Կամինական, Գնունի և այլն): Գրիգոր Լուսավորիչի տան միակ ժառանգի՝ Մամիկոնյանների հարս Սահակդուխտի ընդարձակ հողային տիրույթները (Բագրևանդ գավառը և այլն) անցան Մամիկոնյաններին: Աղբիանոսյան տոհմի կալվածքները (Տարոն և Հարք գավառներում) դարձան նրանց աշխարհիկ տոհմակիցների՝ Վահունի կամ Վահնունի նախարարական տան ժառանգական սեփականությունը: Գողթան գավառի Եպիսկոպոսական տան ներկայացուցիչները ևս թողեցին հոգևորական սքեմը և դարձան աշխարհիկ իշխաններ:▼
{{Հիմնական|Հայաստանի առաջին բաժանում}}
▲ՀայկականՄեծ ՄարզպանություննՀայքի իրենից387 ներկայացնումթվականի էր[[Հայաստանի ինքնավարառաջին միբաժանում|բաժանմամբ]] երկիր,հայոց որիծայրամասային փաստականաշխարհները՝ տերն[[Գուգարք ունահանգ|Գուգարք]], տնօրենը[[Ուտիք]], դարձան[[Արցախ հայնահանգ|Արցախ]], նախարարները[[Փայտակարան]], պահպանվեցին նրանց գործակալական իշխանության բոլոր իրավունքները[[Պարսկահայք]], հայկական[[Կորճայք]] զորաբանակընահանգներն մնացու Հայոց[[Հայկական սպարապետիՄիջագետք]]ը տնօրինությանանցան ներքո:հարևան Սասանյանքաղաքական արքունիքինմիավորներին, տրվումիսկ էին[[Ծոփք]], միայն[[Աղձնիք]] արքունիև այն[[Բարձր հարկերնՀայք]] ուաշխարհները եկամուտները, որոնք գոյություն ունեին Արշակունի վերջին[[Բյուզանդական թագավորներիկայսրություն|Բյուզանդական ժամանակկայսրությանը]]: ՍասանյաններըՊարսկական Հայկականհատվածում Մարզպանությունումշարունակվեց իրենցթագավորական քաղաքականիշխանությունը տիրապետությունըմինչև հաստատեցին428 հայթվականը, նախարարների ու եկեղեցու հնավանդ իրավունքներն ու արտոնությունները ճանաչելու գնով:երբ Պետականպետական կառավարման ապարատը ենթարկվեց մասնակի փոփոխությունների: Հայ Արշակունիների անկումով վերացան նրանց ժառանգական իրավունքները: Նրանց բոլոր հարստությունները, որոնք մնացել էին Հայաստանի պարսկական մասում, հայտարարվեցին Սասանյան արքայից արքայի սեփականություն, Արարատյան ոստանից դուրս գտնվող արքունի տիրույթները բաժանվեցին հայ նախարարների միջև: [[Մարդպետունիներ|Մարդպետական]] նախարարական տոհմը վերացավ, իսկ նրա ընդարձակ կալվածքներն անցան Արծրունիներին[[Արծրունիներ]]ին: Կոգովիտ գավառը՝ Դարույնք ամրոցով դարձավ Բագրատունիների[[Բագրատունիներ]]ի ժառանգական սեփականությունը: Արշակունի կրտսեր զարմերի գավառներում ([[Հաշտեանք]], [[Աղիովիտ]], [[Առբերանի]]) առաջ եկան նոր նախարարական տներ (Կամինական, Գնունի և այլն): [[Գրիգոր ԼուսավորիչիԼուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] տան միակ ժառանգի՝ Մամիկոնյանների[[Մամիկոնյաններ]]ի հարս Սահակդուխտի ընդարձակ հողային տիրույթները ([[Բագրևանդ]] գավառը և այլն) անցան Մամիկոնյաններին: [[Աղբիանոսյաններ|Աղբիանոսյան]] տոհմի կալվածքները ([[Տարոն (գավառ)|Տարոն]] և [[Հարք]] գավառներում) դարձան նրանց աշխարհիկ տոհմակիցների՝ Վահունի կամ Վահնունի նախարարական տան ժառանգական սեփականությունը: [[Գողթան]] գավառի Եպիսկոպոսականեպիսկոպոսական տան ներկայացուցիչները ևս թողեցին հոգևորական սքեմը և դարձան աշխարհիկ իշխաններ:
[[Պատկեր:Հայաստանը 527-591-թթ.jpg|մինի|աջից|330px|Հայաստանը 527-591 թթթվականներին]]▼
Մինչև 5-րդ դարի կեսը հայոց մարզպանի նստավայրը [[Արտաշատ (մայրաքաղաք)|Արտաշատն]] էր, ապա՝ [[Դվին (քաղաքատեղի)|Դվինը]]: Սասանյան պետության մյուս մարզպանների համեմատությամբ Հայաստանը գտնվում էր արտոնյալ վիճակում՝ որպես մեծ և փոքր նախարարական տիրույթների համակարգ։ Դրանց
գլուխ էր կանգնած նախարարը, որը համարվում էր տանուտեր։ Այդ իշխանություններն իրենց հերթին բաժանվում էին գավառների, որոնք ղեկավարվում էին մայր տոհմից ճյուղավորված ավատատիրական նոր տները (սեպուհներ): Նրանց իրավասության ներքո գտնվող տարածքները կոչվում էին «սեպհականություն»<ref>[[Սուրեն Երեմյան|Ս. Տ. Երեմյան]], [[Բաբկեն Առաքելյան|Բ. Ն. Առաքելյան]], [http://serials.flib.sci.am/openreader/Hay%20joxovrdi%20patmutyun_%20h.2/book/Binder1.pdf Հայաստանը վաղ ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանում, էջ 168]</ref>:
 
Երկրի կառավարման պաշտոնները՝ մարզպանը պարտավոր էր հանձնել հայ նախարարներին, չխախտել նրանց դարավոր ժառանգական իրավունքի սկզբունքը: Դա ինքնավար մի երկիր էր, որի փաստական տերն ու տնօրենը հայ նախարարներն էին, իսկ հայկական բանակը հայոց սպարապետի տնօրինության տակ էր, որը նախկինի պես վարում էին Մամիկոնյանները: Պահպանվում էին գրեթե բոլոր, այդ թվում՝ մեծ դատավարության գործակալությունը, որը գլխավորում էր հայոց կաթողիկոսը: Ինքնավարության բարձր կարգավիճակ ունեին նաև [[Վրաց մարզպանություն|վրաց]] և [[Աղվանից մարզպանություն|աղվանից]] մարզպանությունները: Սասանյան արքունիքին տրվում էին միայն արքունի այն հարկերն ու եկամուտները, որոնք գոյություն ունեին Արշակունի վերջին թագավորների ժամանակ: Ավելին, առաջին մարզպան Վեհմիհրշապուհից (428-441) հետո [[Հազկերտ II]]-ը (439-457) հայոց մարզպան նշանակեց ազդեցիկ իշխան [[Վասակ Սյունի (մարզպան)|Վասակ Սյունուն]] (441-451)<ref>Հ. Ա. Խաչատրյան, [http://lraber.asj-oa.am/6636/1/48.pdf Հայոց մարզպանների կառավարման հարցի շուրջ]</ref>:
Մինչև 5-րդ դարի կեսը Հայոց մարզպանը նստում էր Արտաշատում, այնուհետև՝ Դվինում: Սասանյան պետության մյուս մարզպանների համեմատությամբ Հայաստանը գտնվում էր արտոնյալ վիճակում: Երկրի կառավարման պաշտոնները՝ մարզպանը պարտավոր էր հանձնել հայ նախարարներին, չխախտել նրանց դարավոր ժառանգական իրավունքի սկզբունքը: Սպարապետության գործակալությունը նախկինի պես վարում էին Մամիկոնյանները, հազարապետությունը՝ Ամատունիները, մաղխազությունը՝ Խոռխոռունիները (նոր պայմաններում Խոռխոռունի նահապետը հանդիսանում էր մարզպանի թիկնապահների գնդի պետը): Պահպանվում էր Մեծ դատավարության գործակալությունը, որը գլխավորում էր Հայոց Կաթողիկոսը:
 
== Պայքար պարսից տիրապետության դեմ ==
{{Հիմնական|Վարդանանց պատերազմ|Վահանանց պատերազմ}}
Հայաստանի ինքնավարությունից դժգոհ պարսից արքունիքը երբեմն անցել է վճռական քայլերի: 442 թվականին հայկական զորաբանակը սպարապետ [[Վարդան Մամիկոնյան]]ի գլխավորությամբ ուղարկվել է Միջին Ասիա՝ [[քուշաններ]]ի դեմ պատերազմելու<ref>Ժասմեն Էլչիբեկյան, [http://lraber.asj-oa.am/5702/1/1976-8(85).pdf Հայ միջնադարյան սկզբնաղբյուրները քուշանների մասին]</ref>։
 
== Հայաստանի մարզպանների ցուցակը ==
▲[[Պատկեր:Հայաստանը 527-591-թթ.jpg|մինի|Հայաստանը 527-591 թթ]]
{| class="wikitable"
! Մարզպան
Տող 58 ⟶ 66՝
! Նշումներ
|-
| [[Վեհմիհր ՇապուհՎեհմիհրշապուհ]]
| [[428]] - [[442]]441
| նշանակվել է [[Վահրամ Ե]] շահի կողմից
|-
| [[Վասակ Սյունի]]
| [[442]] - [[451]]
| նշանակվել է [[Հազկերտ Բ]] շահի կողմից
|-
| [[Ատրորմիզդ]]
| [[451]] - [[465]]
| նշանակվել է [[Հազկերտ Բ]] շահի կողմից
|-
| [[Ատրվշնասպ]]
| [[465]] - [[481]]
| նշանակվել է [[Պերոզ Ա]] շահի կողմից
|-
| [[Սահակ Բագրատունի (Հայոց մարզպան)|Սահակ Բագրատունի]]
| [[481]] - [[482]]
| նշանակվել է հայ ավագանու կողմից
|-
| [[Շապուհ Միհրան]]
| [[482]] - [[482]]
| պարսկական բռնակալության դրածո
|-
| [[Վահան Մամիկոնյան (ռազմական գործիչ)|Վահան Մամիկոնյան]]
| [[482]] - [[483]]
| պարսկական բռնակալության դրածո
|-
| [[Զարմիհր Կարեն]]
| [[483]] - [[483]]
| պարսկական բռնակալության դրածո
|-
| [[Շապուհ, Ռեյի իշխան]]
| [[483]] - [[484]]
| նշանակվել է [[Պերոզ Ա]] շահի կողմից
|-
| [[Վահան Մամիկոնյան (ռազմական գործիչ)|Վահան Մամիկոնյան]]
| [[484]] - [[505]]
| 2-րդ շրջան, նշանակվել է [[Պերոզ Ա]] շահի կողմից
|-
| [[Վարդ Մամիկոնյան]]
| [[505]] - [[509]]
| Վահանի եղբայրը, նշանակվել է [[Քավազ Ա]] շահի կողմից
|-
| [[Մժեժ Գնունի (մարզպան)|Մժեժ Գնունի]]
| [[518]] - [[548]]
|
|-
| [[Վշնասպ Բահրամ]]
| [[548]] - [[552]]
|
|-
| [[Թան-Շապուհ]]
| [[552]] - [[560]]
|
|-
| [[Վարազդատ մարզպան|Վարազդատ]]
| [[560]] - [[564]]
|
|-
| [[Սուրեն մարզպան|Սուրեն]]
| [[564]] - [[572]]
|
|-
| [[Վարդան Մամիկոնյան (Կարմիր Վարդան)]]
| [[572]] - [[577]]
| բարձրացվել է հայ ավագանու կողմից
|-
| [[Թամ Խոսրով]]
| [[577]] - [[580]]
| բարձրացվել է [[Խոսրով Անուշիրվան]] շահի կողմից
|-
| [[Վարազ-Վզուր]]
| [[580]] - [[581]]
| բարձրացվել է [[Որմիզդ Դ]] շահի կողմից
|-
| [[Փահլավ]]
| [[581]] - [[586]]
| բարձրացվել է [[Որմիզդ Դ]] շահի կողմից
|-
| [[Հրահատ մարզպան|Հրահատ]]
| [[586]] - [[589]]
| բարձրացվել է [[Որմիզդ Դ]] շահի կողմից
|-
| [[Հրատին մարզպան|Հրատին]]
| [[589]] - [[590]]
| բարձրացվել է [[Որմիզդ Դ]] շահի կողմից
|-
| [[Մուշեղ Բ Մամիկոնյան|Մուշեղ Մամիկոնյան]]
| [[590]] - [[591]]
| բարձրացվել է [[Մորիկ]] կայսեր կողմից
|-
| 5 պարսիկ մարզպաններ
| [[592]] - [[605]]
| Վինդատական, Նախվեֆաղան, Մերաքբութ, Յազդեն, Բութմա
|-
| [[Սմբատ Դ Բագրատունի|Սմբատ Բագրատունի]]
| [[604]] - [[611]] / [[616]]
|
|-
| [[Շահրեենապետ]]
| [[611]] - [[613]]
|
|-
| [[Փարշենազդատ]]
| [[613]] - [[613]]
| բարձրացվել է [[Խոսրով Փարվեզ]] շահի կողմից
|-
| [[Նամդար-Գուշնասպ]]
| [[616]] - [[619]]
| բարձրացվել է [[Խոսրով Փարվեզ]] շահի կողմից
|-
| [[Շահրապլական]]
| [[619]] - [[624]]
| բարձրացվել է [[Խոսրով Փարվեզ]] շահի կողմից
|-
| [[Ռոտշվեհան]]
| [[624]] - [[627]]
| բարձրացվել է [[Խոսրով Փարվեզ]] շահի կողմից
|-
| [[Վարազտիրոց Բ Բագրատունի]]
| [[628]] - [[634]]
|
|-
| [[Մժեժ Բ Գնունի]]
| [[630]] - [[635]]
| բյուզանդական մասի կառավարիչ
|-
| [[Դավիթ Սահառունի]]
| [[635]] - [[638]]
| բյուզանդական մասի կառավարիչ
|-
| [[Թեոդորոս Ռշտունի]]
| [[643]] - [[645]]
| բյուզանդական մասի կառավարիչ
|-
| [[Վարազտիրոց Բ Բագրատունի]]
| [[645]] - [[646]]
|
|}
 
== Տես նաև ==
 
* [[Բյուզանդական Հայաստան]]
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հայկական_մարզպանություն» էջից