«Բնիկ հայերեն բառեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

Հայերեն գրավոր հուշարձաններով ավանդված մոտ 11000 բառարմատներից, ըստ [[Հրաչյա Աճառյան]]ի տվյալների<ref name="ՀԱ1">Հ. Աճառյան, Հայոց լեզվի պատմություն, Ա մաս, Երևան, 1940, էջ 108-112:</ref>, հնդեվրոպական ծագում ունեն հայերեն մոտ 930 բառեր։ Բացի դրանցից`դրանցից՝ Հ. Աճառյանն<ref name="ՀԱ1" /> ու [[Գ. Ջահուկյան]]ը<ref>Գ. Ջահուկյան, Հայ բարբառագիտության ներածություն, Երևան, 1972, էջ 283-299:</ref> բնիկ հայերեն բառերին ավելացնում են նաև բարբառներում պահպանված գավառական մի շարք բառեր, որոնցից են`են՝ ''բոթել, բոռալ, լակ, կուլա, նան, շիվ, փիփերդ'' և այլն։ Այսպիսով, գրավոր հուշարձաններով վկայված ու բարբառներում պահպանված հնդեվրոպական ծագում ունեցող բառարմատների ընդհանուր թիվն անցնում է 1200-ից։

Բնիկ հայկական բառերը կարելի է բաժանել իմաստային հետևյալ խմբերի`խմբերի՝

#[[Բնություն|Բնությանը]], բնական երևույթներին վերաբերող բառեր`բառեր՝ ''ալիք, [[աղբյուր]], [[ամպ]], [[ամպրոպ]], [[անդունդ]], առու, [[աստղ]], արեգ, արեգակ, [[արև]], բալ, բլուր, բուք, [[գետ]], թոն (անձրև), լիկ (ճահիճ), [[լուսին]], [[լույս]], [[կարկուտ]], [[հեղեղ]], հողմ, հով, [[հուն]], [[ձյուն]], մեգ, մոր, մրրիկ, շլոփա (ձյունախառն անձրև), ողողել, պուտ (կաթիլ), սառն, [[սար]], [[տիղմ]], [[օդ]]'' և այլն։

#[[Մարդ]]ուն վերաբերող ու մարմնի մասեր նշանակող բառեր`բառեր՝ ''[[ազդր]], ալիք (մազերի), ակ (ակն), [[ականջ]], ամորձիք, [[այտ]], անձ(ն), [[աչք]], աջ, [[ատամ]], [[արգանդ]], [[արմունկ]], [[արյուն]], արտասուք, արտոսր, արու, ափ, [[բերան]], [[գեղձ]], [[եղունգ]], երաստան, երես, ընդերք, թիկն (թիկունք), թուք, լանջ, [[Լեզու (օրգան)|լեզու]], [[լինդ]], [[լյարդ]], [[ծնոտ]], ծունկ, ծունր, [[կոկորդ]], կող, կուլ, հետք, հոգի, հոդ, [[ձեռք]], մարմին, մեզ, մեջք, [[միս]], միտք, մորուք, մուկ(ն) (մկան), նյարդ, շեք, ոլոք, ող(ն), [[ոսկոր|ոսկր]], ոտ, որկոր, [[որովայն]], ջիլ, [[ռունգ]](ն), ստինք, [[սիրտ]], [[սրունք]], տող (տողիք), ուլն (վիզ), ունկն, [[ուս]], փամփուշտ, [[փայծաղ]], փին, քամակ, [[քիմք]], քրտինք (քիրտն)'' և այլն։

#[[Ընտանիք]], արյունակցական-ազգակցական, բարեկամական կապեր ցույց տվող բառեր`բառեր՝ ''ադե (մայրիկ), ամուսին, այր, ապի (հայրիկ, եղբայր), արբանյակ, ափու (հայր), գերդաստան, դուստր, եղբայր, երեց, ընկեր, ընտանիք, թոռ, կին, հայր, հանի, հավ, հարս, հորա (յօրայ), մամ (մայր, տատ), մայր, մանչ, մանուկ, մարդ, մորու (մօրու), նան, նանե, նանի (մայր, տատ), ներ, նու, որբ, որդի, սան, սկեսուր, տայգր (տեգր), տալ, ուստր, քենի, քույր։''

#[[Հիվանդություն]]ներ և այլ երևույթներ նշանակող բառեր`բառեր՝ ''դալուկ, դեղ, ելունդ, երկունք, թանչ, թարախ, թոթով, լորցք, լուս(ն), խեղ, խիթ, խոթ, խույլ (խուլեր), կեղ, հինինալ, հղի, հևալ, մաժել (շփել, տրորել), մռմուռ (ցավ), շիլ, ործ(կ)ալ, պալար (բշտիկ), ջերմ''։

#[[Կրոն]]ին, դավանանքին վերաբերող բառեր`բառեր՝ ''անեծք, դիք ([[Հեթանոսություն|հեթանոսական]] աստվածներ), երդում, թովել, ձոն (մատաղ, նվեր), մաղթել, մեղք, ստեղծել, սուրբ, տոն, քավել''։

#[[Կենդանական աշխարհ]]ին վերաբերող բառեր`բառեր՝

##[[Ընտանի կենդանիներ]]ի անուններ և բայեր`բայեր՝ ''ամիկ (մեկ տարեկան այծ), [[այծ]], [[աքաղաղ]], բուծ (գառ), [[գառ]], եզ, [[էշ]], [[թռչուն]], խլշել, խլշացնել (ականջները ցցել), խլվլալ, խլպտալ (շարժվել, թռվռալ, թպրտալ), [[կով]], [[հավ]], ձագ, [[ձի]], [[ձուկ]], մաքի, մարի (էգ), [[մեղու]], մկկալ, մոզի, [[շուն]], որթ, [[սագ]], սկունդ, տավար, ցուլ, ուլ, քոթոթ''։

##Վայրի կենդանիների ու թռչունների անուններ`անուններ՝ ''[[աղվես]], [[առյուծ]], [[արծիվ]], [[արջ]], [[բորենի]], [[գայլ]], [[Եղնիկ|եղն]](իկ), ինձ, [[լուսան]], [[Ծիծեռնակ (այլ կիրառումներ)|ծիծառ]] (ծիծեռնակ), կալանչել, կռավել, [[կռունկ]], [[ոզնի]], ոռնալ, ցին, ուրուր''։

##[[Սողուն]]ների, [[միջատներ]]ի և վնասատու այլ կենդանիների անուններ`անուններ՝ ''անիծ, բոռ, բրետ, [[գորտ]], [[թիթեռ]], [[թրթուր]], [[իժ]], լու, կետ (անասնաճանճ), մլակ, մլուկ, մուն, [[մրջյուն]], մղմեղ, մղմող (ցեց), [[մուկ]], [[սարդ]], [[տիզ]], քարբ, [[օձ]]''։

#[[Երկիր (տարածք)|Երկիր]], [[պետություն]], [[զենք]] նշանակող բառեր`բառեր՝ ''աղմուկ (կռիվ), ատյան, գերի, [[թուր]], կումբ, մարտ, [[նետ]], սլաք''։

#[[Մետաղ]]ներ, [[հանք]]եր նշանակող բառեր`բառեր՝ ''[[աղ]], [[ավազ]], [[արծաթ]], պալ, [[քար]]''։

#[[Գյուղատնտեսություն|Գյուղատնտեսության]]ը, [[Երկրագործություն|երկրագործությանը]], [[Անասնապահություն|անասնապահությանը]] վերաբերող բառեր`բառեր՝

##[[Բույսեր]]ի անուններ`անուններ՝ ''բող, բողիկ, [[բողկ]], բոքի (պոքի), [[բույս]], [[գաղձ]], [[գարի]], [[գինձ]], գեղձ, [[դաղձ]], [[Եղևնի|եղևին]] (եղևնի), [[թեղի]], [[կաղին]], [[հացի]], [[մայրի]], [[մորենի]], որթ, [[սիսեռ]], [[սխտոր]] (խստոր), տատասկ, ցախ, [[փիփերթ]]''։

##Բուսաբանական ընդհանուր բառեր`բառեր՝ ''ած, արմ, [[Արմատ (բուսաբանություն)|արմատ]], [[բողբոջ]], թերթ, ծառ, կողր, մոլ, շիվ, ողոր, ոստ, պտուկ, ջով (ծիլ), [[սերմ]], ստեղ''։

##Գյուղատնտեսական գործիքների անուններ`անուններ՝ ''[[արոր]], բահ, բիր, եղան, թի, լուծ, սամի, սամետի''։

##Երկրագործական-անասնապահական բառեր`բառեր՝ ''ածու, ածել, աղալ, անդ, [[այգի]], արածել, արդյունք, [[արտ]], ատև, բերրի, [[բերք]], բրել, բտել, բուծել, բույս, բուսնել, բուտ, գեղմ, գոմ, դալար, դեղ (խոտ), դեզ, դիել, դիզել, երի, երբուծ, թառ (թառել), թրիք, թուփ, լակ, լափ, լափել, խաչ, խեչ, խոչ, ծանծ, կավառ (նեղ առու), կոյ, հերկել, հղի, հող, հովիվ, հոտ, հորան (այծի հոտ), ձետ, մալել, մածնել (մածնուլ), ոստին, որձ, որոճալ, պեղել, ստերջ, ստինք, տավար, տարթ (աթար), տիկ, տուտ, փթիր, քակոր, քաղել''։

#Շինարարությանը, արհեստներին, առևտրին վերաբերող բառեր`բառեր՝

#[[Արվեստ]]ին, [[կրթություն|կրթությանը]] վերաբերող բառեր`բառեր՝ ''[[առած]], [[առակ]], [[առասպել]], գեղգեղել, գիր, գրել, [[երգ]], երգել, ընթերցել (ընթեռնուլ), [[թիվ]], ուսանել''։

#Հագուստեղենին և զարդեղենին վերաբերող բառեր`բառեր՝ ''անկողին, արդ, բարձ, բոկ (բոկոտն), գինդ, զարդ, զգեստ, հագնել (ագանիլ), մերկ, օթոց, օծել''։

#[[Ուտելիք]] և [[ըմպելիք]] նշանակող բառեր`բառեր՝ ''[[ալյուր]], աղանձ, արբ (արբենալ), բոկեղ, դալ, դոն (հացի տեսակ), [[թան]], կաթ, կեր, կերակուր, կոգի (կարագ), կորկոտ, կուտ, [[մածուն]], [[մեղր]], [[չիր]], [[ջուր]], ուտել''։

#Առտնին տնտեսությանը, կենցաղին վերաբերող բառեր`բառեր՝ ''աղորիք, աղալ, աճյուն (մոխիր), աման, այրել, ասր (բուրդ), ավել, արծարծել, բովել, բորբոքել, բոց, բուլ (խմորի գունդ), բուրդ, գդալ (դրգալ), գեղմ, եռալ, եփել, զեղել, թաթավել, լոգանալ, լսել, լվանալ, լուցանել, խայծել, խանձել, խաշել (խարշել), խարել (դաղել), խորովել, կայծ, հալել, հեղել, հինել, հում, մուխ, մրոտ, մրկել, մուր (մուրճ), նայ, նքույր (մաղի տեսակ), շաղել, շաղաղել, պղպջակ, ջեռուցել, սղկել (մանրել), քամել, քերել''։

#[[Գույն]]երի անուններ`անուններ՝ ''[[դեղին]], դեղձան, մուգ։''

#[[Թիվ]], չափ նշանակող բառեր`բառեր՝ ''[[1 (թիվ)|մի]], [[2 (թիվ)|երկու]], [[3 (թիվ)|երեք]].... [[99 (թիվ)|ինսունինը]], ամբողջ, ամենայն, ավելի, ատեպ, երկայն, երկար, լայն, թիվ, կրկին, հաղ (հեղ), հոլով, մեն, միայն, քան(ակ)։''

#Կյանքի սովորական բառեր`բառեր՝ ''ազազել (լղարել), աղավաղել, աղկաղկ, աղտ, աղքատ, այլ, այց, անձուկ, անուն, անուրջ, առնել (առնուլ), առնել (շինել), ատել, ասել, արգահատել, արգել, արդար, արթուն, արի, արծարծել, արմանալ (զարմանալ), բամբասել, բան, [[բառ]], բառնալ, բարձր, բեկել, բեռ, բերել, բերձ (բարձրաբերձ), բլբլալ, բոթել, բոլոր, բոլոր (կլոր), բոռալ (գոռալ), բութ, գալ, գալարել, գաղտ, գաղել, գաղջ, գան (զզվանք), գանել (զզվել), գարշ, [[Գեղեցիկը (փիլիսոփայություն)|գեղեցիկ]], գեջ, գերփել, գիտենալ, գլել, գլորել, գող, գոյ, գործել, գռփել, գտնել, դադարել, դամբան, դամբարան, դառնալ, դեդևել, դի, դիակ, դնել, դնքսել (ծեծել), դուզ, եզր, ելնել, ելուզակ, եկ, եղնել (լինել), եղուկ, երգիծել, երեց, երերալ, երթալ, երկնչել, երևալ, զայրանալ, զանգիտել, զարկ, զգալ, զեղել, զերծ, զմրել, ընթանալ, ընծա, ընկղմել, ընկնել (անկանել), ընտիր, թաթավել, թակել, թանձր, թառամ, թարմ, թարշամ, թավ, թաքնվել (թաքչիլ), թեր, թերի, թմրել, թոնթորալ, թոպել, թնդալ, թնկթնկալ (հեկեկալ), թռչել, իր, իրավ, լալ, լավ, լերկ, լի, լիզել, լիրբ, լլկել, լկել (սառույցը սկսել հալչել), լկստած, լողալ, լոք (տալ ցատկել), լպիրծ, լպիրշ, լսել, լցնել (լնուլ), լուծել (լուծանել), լուռ, լուտալ, լքել, խածել, խայթել, խայտ, խանդ, խնդալ, ծաղր, ծամել, ծեծել, ծեր, ծիծաղ, ծնել, ծպտուն, ծուլ, կալնել (կալուլ), կաղաղ (որջ), կենդանի, կլանել, կլոր, կմշել, կմշտոց, կնդել (խուզել), կողմ, [[Կորիզ|կողինձ]] (կորիզ), կրծել, կրկիտ (պինդ, ամուր), հագենալ (յագենալ), հայցել, հանգ (յանգ), հառնել (յառնել), հասնել, հաստ, հաստատ, հավելել (յաւելուլ), հարել (յարիլ), հարթել, հարկ, հարմար (յարմար), հարցնել, հեծնել, հեղգ, հեղել (յեղուլ), հեռ, հերթ (կարգ), հին, [[հյութ]] (նյութ), հոգ, հոլանի, հոլովել, հոտ, հոտոտել, հուպ (սեղմ), ձաղել, ձիր, ձրի, ճանաչել, ճառագել, մանր, մաշել, [[մատաղ]], մատղաշ, մարել, մգլել (բորբոսնել), մեծ, մեղկ, մեղմ, մեռնել, մլալ, մլմլալ (ծխալ), մնալ, մոգոնել (հորինել), մոլար, մոլի, մոլոր, մոռանալ, մույն, մունջ, ներքև, նստել, նոր, նսեմ, նուրբ, շեղ, ողբալ, ողողել, ողորկ, ողորմել, ողոքել, ողջ, չոր, պապանձվել (պապանձիլ), պինդ, պլոկել, պլպլալ, ջանալ, ջերմ, ջին, ջինջ, ջնել, ջնջել, սաստ, սաստիկ, սեգ, [[սեռ]], սերել, սերունդ, սին, սիրել, սխալ, սկել (ընկղմվել), սնել, սպառնալ, ստանալ, ստեպ, ստիպել, ստույգ, սուտ, սուր, սուրբ, տամուկ, տատանել, տարտամ, տարտղնել (ցրել, ցիրուցան անել), տեսնել, տզկել (թացանալ), տնտղել, տնքալ, տոկալ, տևել, ցայտել ցեղ, ցելել (ցելուլ), ցտել, ցրել, ցուցանել (ցույց տալ), ուծանալ, ունայն, ուտել, ուրանալ, փայլ, փայլել, փանաք(ի) (վատ), փարվել (փարիլ), փեռեկել, փերթ, փլչել (փլանիլ), փողփողել, փորձել, փոքր, փչել, փռալ, փռթկալ, փռթկացնել (հանկարծակի ծիծաղել), փռփռալ (ֆռֆռալ, ծածանվել), փստալ (վրիպել), փրփուր, փութալ, փուստ, փուք, քաղց, քեն, քորել, քսել, [[քուն]], օգնել, օգուտ''։