Պեսիմիզմ

աշխարհայացք, աշխարհի նկատմամբ վատ, բացասական կարծիք

Պեսիմիզմ (գերմ.՝ Pessimismus լատ.՝ pessimus՝ ամենավատ բառից), հոռետեսություն, աշխարհայացք, աշխարհի նկատմամբ վատ, բացասական կարծիք։

Ըստ լավատեսի (օպտիմիստ) բաժակը կիսով չափ լիքն է, ըստ վատատեսի (պեսիմիստ)` կիսով չափ դատարկ:

Պեսիմիզմի գնահատման ամենատարածված, տարրական ձևը հստակ բացահայտվում է համեմատական-պատմական ուսումնասիրությունների ընթացքում՝ Հեսիոդից մինչև այժմ, ցանկացած դարաշրջան իրեն համարում է ամենավատը։ Պարզ է, որ մարդիկ սուբյեկտիվ զգայուն են իրենց դարաշրջանում տեղի ունեցող անհաջողությունների նկատմամբ և պեսիմիզմի այդ տեսակը բնական և գործնականում անխուսափելի պատրանք է։ Տեսականորեն մենք կազատվենք դրանից միայն այն ժամանակ, երբ իմանանք պատմական ողբերգությունների կրկնելիության փաստի մասին։

Պատմության նկատմամբ պեսիմիստական հայացքին հակադրվում է մարդկային բարեկեցության անընդհատ աճման գաղափարը[1]։

Գիտակցությունը, որ աշխարհում կա չար հասկացությունը և այն չի լուծարվում սոցիալական պայմանների առաջընթացին զուգահեռ, առաջացնում է գոյությանը վերաբերող սկզբունքային հարց, ընդ որում բացասական պատասխաներից մեկը անվերապահ պեսիմիզմն է, որն առաջացել է բուդդայականության մեջ և նոր փիլիսոփայական իմաստ է ստացել Արթուր Շոպենհաուերի և Էդուարդ Ֆոն Հարթմանի շնորհիվ։

Չորս ազնիվ ճշմարտությունները

խմբագրել

Ռուս փիլիսոփա Վլադիմիր Սոլովյովը անվերապահ պեսիմիզմի ամբողջական գաղափարը փորձում էր գտնել բուդդիստական վարդապետության «Չորս ազնիվ ճշմարտությունների» մեջ՝

  1. Ճշմարտություն տառապանքների մասին (դուկխա կամ դուկկխա, սանսկրիտ՝ հիվանդություն և տառապանք)՝«Իմ տառապանքը իմ անառողջ մտածելակերպի և վատ կարմայի արդյունքն է»։ Աշխարհը լի է տառապանքներով։ Ծնվելը տառապանք է, հիվանդությունը՝ տառապանք, մահը՝ տառապանք։ Տհաճության հանդիպելը տառապանք է, հաճելիից բաժանվելը՝ տառապանք։ Նույնիսկ չեզոք զգայական վիճակները զերծ չեն պատճառների և հանգամանքների ազդեցությունից, որոնք մարդը չի կարող վերահսկել։ Մարդը ներգրավված է տառապանք ենթադրող գործընթացի մեջ։
  2. Ճշմարտություն տառապանքների առաջացման և պատճառների մասին (կարմա կամ սամուդայա՝ դուկխիի աղբյուր)` «Իմ անառողջ մտածելակերպը և վատ կարման իմ և շրջապատի տառապանքների պատճառն են»։ Տառապանքների պատճառը ցանկություններն ու կրքերն (տանխա) են, որոնք հանգեցնում են ծնունդի և մահվան շրջապտույտին (սանսարե)։ Տառապանքների աղբյուրը կապվածությունն ու ատելությունն են։ Մնացած կործանարար զգացողությունները, որպես կանոն, առաջանում են այդ երկուսից։ Դրանք հանգեցնում են տառապանքի։ Կապվածության և ատելության արմատը անտեղյակությունն է, բնության բոլոր էկաների և անշունչ առարկաների մասին ոչինչ չիմանալը։ Դա ոչ միայն ոչ բավարար տեղեկացվածությունն է, այլ նաև սխալ աշխարհայացքը, իրերի, առարկաների մասին ոչ իրական, կեղծ ու սխալ պատկերացումները, իրականության սխալ ըմբռնումը։
  3. Ճշմարտություն տառապանքների դադարեցման և պատճառների վերացման մասին (ճշմարտություն նիրվանայի կամ նիրոդխայի մասին, դուկկխիի վերացումը)` «Իմ երջանկությունը իմ առողջ մտածելակերպի և իմ լավ կարմայի արդյունքն է»։ Այն վիճակը, որտեղ տառապանքներ չկան, հասանելի է։ Աղտոտված մտքերի վերացումը (կապվածություն, ատելություն, նախանձ, անհամբերություն) հենց այն վիճակի նախապյմանն է, որտեղ չկան տառապանքներ։
  4. Ճշմարտություն տառապաների վերացման ճանապարհների մասին (մարգա կամ մագգա՝ ճանապարհ, ոչը տանում է դուկկխիի վերացման)՝ «Իմ առողջ մտածելակերպը իմ և իմ շրջապատի երջանկության պատճառն է»։ Առաջարկվել է այսպես կոչված միջին կամ Ազնիվ Ութակի ճանապարհը Նիրվանայի հասնելու համար։ Այս ճանապարհը ուղղակիորեն կապված է 3 կարևոր արժանիքների հետ՝ բարոյականություն, կենտրոնացում և իմաստություն։ Այս ճանապարհով հոգևոր գործելակերպը բերում է տառապանքների դադարեցման և նիրվանայի բարձրագույն վիճակի է հանգեցնում։

Նիրվանան տառապանքներից զերծ վիճակը բնութագրող հասկացություն է։ Ընդհանուր իմաստով նիրվանան առանց տառապանքների, կրքերի վիճակ է։ Դա ներդաշնակության և «բարձրագույն երջանկության» վիճակն է։ Իր էությամբ նիրվանան անխախտ հանգստի և բավարարվածության տրասցենդենտալ վիճակն է։

Սանսարայից (անվերջ տառապանքներից) կարելի է ազատվել միայն Ազնիվ Ութակի ճանապարհով։

Փիլիսոփան ուշադրություն է դարձնում հենց այն ուղղությանը, որը ցույց է տալիս հենց բուդդիստական ավանդությունը։

Հնդկական արքայազնը, որ իր առաջին երիտասարդությունը անց է կացրել հաճույքների մեջ, 30 տարեկանում հանդիպելով աղքատ, հիվանդ, մահամերձ ծերուկի նա սկսում է մտածել աշխարհիկ կյանքի անցողիկության մասին և լքում է իր պաարանքը, որպեսզի մենակության մեջ մտածի կյանքի իմաստի մասին։

Ինչպիսին էլ լինի պատմական հավաստիության աստիճանը, այս պատմության մեջ վառ արտահայտվում է այն պարզ ճշմարտությունը, որ նյութապաշտական կյանքը, որքան էլ այն բարենմաստ և հարմար լինի, գոհացնող չէ։ Բոլոր աշխարհիկ տանջանքները, հիվանդությունը, կիրքը, մահը կենդանի էակների ճակատագրի անխուսափելի մասն են կազմում։ Այսպիսին է արարածների պեսիմիզմը, որը հիմնված է իրենց սահմանափակ գոյության վրա։

Սակայն արքայազնին հնարավոր է լինում գտնել միջին ճանապարհը։ Բուդդայի դխարման հավասարապես քննադատում է նիհիլիզմը (գոյության ժխտում) և էթերնալիզմը (գոյությունից անկախություն, ինքնուրույնություն)։

Նիրվանայի անվերջության գաղափարի մասին մանրամասն տեղեկություն տալիս է Սուտրա Պրաջնյապարամիտին՝ «Չկա անտեղյակություն, չկա նրանից ազատում, չկա ծերացում, չկա մահ, չկա նրանցից ազատում։ Չկա տառապանք, հետևաբար չկա նաև նրա պատճառը, տառապանքների դադարեցում չկա, ճանապարհ չկա, չկա և գիտակցում։ Չկան ձեռքբերումներ, չի կարելի ինչ-որ բանի հասնել, որովհետև չկա որևէ բան ինչին կարելի է հասնել»։

Սեփական գոյության սահմանափակության գիտակցումը հանգեցնում է սեփական «եսի» ցանկացած տարբերակի դատարկության, ոչնչության գիտակցմանը։ Հետևաբար առաջանում է գոյության առանձին ձևերի՝ քո մարմնով, քո մտքերով, առաջացման և վերացման գաղափար։

Բայց սա միանշանակ կարծիք չէ, քանի որ նիրվանան սանսարական գոյության դադարեցումն է, քանի որ սանսարական գոյությունը հենց տառապանքն է։

Վառվող մոմի հետ համեմատելիս մեր կյանքը մոմն է, իսկ տառապանքը՝ կրակը։

Շոպենհաուեր և Էդուարդ Ֆոն Հարթման

խմբագրել

Բացարձակ պեսիմիզմի նորագույն ձևը (Շոպենհաուեր և Հարթման) նույնպես չի ներկայացնում որևէ հիմք չարը կյանքի որևէ տրասցենդենտալ հատկանիշի վերածելու տարբերակ։ Չարը այստեղ ևս ուղեկցում է տառապանքին, իսկ տառապանք իրոք կա, որովհետև այն զգում են, իսկ զգալ կարող են միայն նյարդային համակարգ ունեցող էակները։ Մարդը տառապում է, երբ զգայական նյարդերը լարվում են։ Հետևաբար, ցանկացած արարածի տառապանքը սահմանափակվում է իրա տվյալ մարմնի գոյությամբ և դադարում է օրգանիզմի մահվան հետ։

Տես նաև

խմբագրել

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 492