Պատերազմ Աբխազիայում (1998)
«Վեցօրյա պատերազմ» Աբխազիայում (1998 թ. մայիսի 20-26, վրաց.՝ აფხაზეთის ომი), Աբխազիայի ինքնահռչակ հանրապետության զինված ուժերի գործողությունը վրացական կիսապատերազմական (պարտիզանական) կազմավորումների ոչնչացման ուղղությամբ, որոնք փորձում էին վերահսկողություն հաստատել Աբխազիայի Գալիի շրջանի տարածքի նկատմամբ[1][2]։
| Վրաց-աբխազական | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Վրաց-աբխազական հակամարտություն | |||||||||
 | |||||||||
| |||||||||
Նախապատմություն խմբագրել
Ռազմական գործողությունների դադարեցումից հետո, որի ընթացքում աբխազական ուժերը վերահսկողություն հաստատեցին Աբխազիայի գրեթե ամբողջ տարածքի վրա (բացառությամբ Կոդորի կիրճի վերին մասի), 1994 թվականի մայիսի 14-ին Վրացական և աբխազական կողմերը Մոսկվայում ստորագրեցին հրադադարի և ուժերի տարանջատման մասին համաձայնագիր։ Այդ փաստաթղթի և ԱՊՀ պետությունների ղեկավարների խորհրդի հետագա որոշման հիման վրա հակամարտության գոտում 1994 թվականի հունիսից տեղակայվել են խաղաղության պահպանման ԱՊՀ Հավաքական ուժերը, որոնց խնդիրն էր կրակի չվերականգնման ռեժիմի պահպանումը։
1994-1997 թվականների ընթացքում մի քանի տասնյակ հազար էթնիկ վրացիներ (մեգրելներ), որոնք պատերազմի ընթացքում լքել են իրենց բնակության վայրերը Աբխազիայի Գալայի շրջանի տարածքում և չեն մասնակցել ռազմական գործողություններին, վերադարձել են իրենց հայրենի տները։ Աբխազական իշխանությունները համաձայնել են նրանց վերադարձին միջազգային հանրության ճնշման ներքո։ Բացի այդ, պատերազմից առաջ տեղի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը էթնիկ վրացիներ էին (մեգրելներ), և նրանց հեռանալուց հետո տեղական տնտեսությունը անկում ապրեց։ Վրաստանի փախստականների Աբխազիայի մյուս շրջաններ վերադառնալու հարցը մի քանի տարվա ընթացքում այդպես էլ պաշտոնապես չի լուծվել։
Աբխազիայի ՆԳՆ-ն, որտեղ գրեթե բոլոր աշխատակիցներն ունեցել են մարտական գործողությունների փորձ, բավարար ուժեր չի ունեցել, որպեսզի վերահսկի Գալիի շրջանի ողջ տարածքը, և ստիպված է եղել ուշադրությունը կենտրոնացնել Գալիի շրջկենտրոնի անվտանգության ապահովման վրա[2]։ Աբխազիայի զինված ուժերի ստորաբաժանումներ այստեղ գործնականում չեն եղել[3]։
Գալիի շրջանի տարածքից վրացական կանոնավոր զորքերի նահանջից հետո այստեղ տեղի բնակչության զգալի մասի ակտիվ աջակցությամբ աբխազական միլիցիայի դեմ ընդհատակյա և դիվերսիոն գործունեությունը շարունակել են վրացի նախկին աշխարհազորայինները և Աբխազիայի Ինքնավար Հանրապետության ՆԳՆ աշխատակիցները (Վրաստանի կազմում)[2] - Վրաստանի պաշտոնական մարմինները նրանց անվանել են «պարտիզաններ» և ընդգծել, որ նրանց գործողությունների հետ ոչ մի կապ չունեն։ Ժամանակի ընթացքում զգալով իրենց ուժը ՝ վրացական զինված խմբերը սկսեցին ճնշում գործադրել նաև խաղաղության պահպանման հավաքական ուժերի դիրքերի վրա ՝ փորձելով բարոյալքել նրանց և ստիպել հրաժարվել իրենց գործառույթների լիարժեք կատարումից[2][3]։ Չունենալով բավարար ուժեր Գալիի շրջանի տարածքի նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու համար, Այդ խմբերն, այնուամենայնիվ, իրենց գործողություններով ապակայունացրել են իրավիճակը և խաթարել խաղաղարար գործընթացը[4]։
Առավել խոշոր «պարտիզանական» կազմավորումը, որը նախապատրաստվել է Վրաստանի տարածքում գտնվող ուսումնամարզական ճամբարներում, դարձել է« Սպիտակ լեգիոնը» (հրամանատար Զուրաբ Սամուշիա, Գամսախուրդիայի հետևորդ)։ 1998 թվականի մայիսի իրադարձություններից քիչ առաջ ստեղծվեց ևս մեկ ջոկատ ՝ «Անտառային եղբայրներ» (հրամանատար Դաթո Շենգելիա, նախկինում «Մխեդրիոնիի» անդամ)։ 1998 թվականի ապրիլին վրացական «պարտիզանական» կազմավորումների ակտիվությունը զգալիորեն աճել է։ Ունենալով գործակալություններ և վերահսկողության կարգավորված համակարգ ամբողջ շրջանում ՝ Նրանք հետևում էին աբխազական իշխանությունների և KSP-ի ներկայացուցիչների բոլոր տեղաշարժերին և դարանակալումներ էին անում և ականապատ ֆուգասներ տեղադրում «սև ցուցակում» հայտնված կոնկրետ անձանց կամ զրահատեխնիկայի միավորների դեմ։ Վրացական «պարտիզանական» կազմավորումների գործողությունները Զուգդիդիից համակարգվում էին Վրաստանի պետանվտանգության նախարարության հետ սերտորեն կապված մարդկանց կողմից։ Գալսկի շրջանի ամբողջ տարածքը արդեն 1998 թվականի մարտին պայմանականորեն բաժանված էր առանձին դիվերսիոն խմբերի պատասխանատվության ութ գոտիների[2]։ Փաստացի Վրացական կազմավորումների վերահսկողության տակ է հայտնվել Գալիի շրջանի ողջ տարածքը[3]։
Մայիսի 6-ին աբխազական զինված ուժերը լիարժեք մարտական պատրաստության վիճակի են բերվել այն բանից հետո, երբ հայտնի է դարձել, որ Աբխազիայի Գերագույն Խորհուրդը Թբիլիսիից տեղափոխվել է Զուգդիդի շրջան և Զուգդիդի շրջանում ՝ Ինգուրի գետի երկայնքով (փաստացի վրաց-աբխազական սահման) տեղակայել է իր կիսապատերազմական կազմավորումները։ Աբխազական իշխանությունների հայտարարության համաձայն ՝ մոտ 300 վրացի գրոհայիններ (պարտիզաններ) ներխուժել են Գալիայի շրջան և սկսել լայնամասշտաբ դիվերսիոն գործողության նախապատրաստումը։ Աբխազական աղբյուրների տվյալներով ՝ նրանք աշխատանք են տարել տեղի վրաց բնակչության շրջանում (հատկապես կանանց և երեխաների) ՝ համոզելով նրանց ժամանակավորապես լքել իրենց տները և պատսպարվել ռազմական գործողությունների վերսկսման դեպքում[5]։
Մայիսի 18-ին հարձակում է տեղի ունեցել Գալիի շրջանի ռեպի գյուղում աբխազական ոստիկանական բաժանմունքի վրա, որի ընթացքում զոհվել է միլիցիայի 17 աշխատակից[1]։
Մարտական գործողություններ խմբագրել
Աբխազական աղբյուրների համաձայն ՝ մայիսի կեսերին հայտնի է դարձել, որ «Սպիտակ լեգեոնը» և« Անտառային եղբայրները» Վրաստանի ներքին զորքերի աջակցությամբ մտադիր են Վրաստանի անկախության օրը ՝ մայիսի 26-ին, մարտով տիրանալ Ղալիին, օտարել Գալիայի շրջանը Աբխազիայի Հանրապետությունից և Գալիում տեղակայել այսպես կոչված Աբխազիայի Ինքնավար Հանրապետության կառավարությունը ՝ Թամազ Նադարեիշվիլիի գլխավորությամբ։ Այս տեղեկությունը ստանալով ՝ Աբխազիայի ղեկավարությունը որոշում է ընդունել Գալիի շրջանում վրացական զինված կազմավորումների ոչնչացման գործողություն իրականացնել[2]։
Վրացական ԶԼՄ-ների տեղեկատվության համաձայն, մայիսի 20-ին Ղալիի շրջան մտած աբխազական ուժերը կազմում էին մոտ 1500 մարդ ՝ Տ-55 և Տ-72 տանկերով, զրահափոխադրիչներով և հրետանային զենքերով։ Վրացի գրոհայինները, զինված նռնականետերով և հրաձգային զենքերով, պաշտպանությունը պահել են նախապես պատրաստված դիրքերում ՝ Վրաստանի ՆԳՆ հրետանու և զրահատեխնիկայի ակտիվ աջակցությամբ։ Առավել կատաղի մարտերը մղվեցին Խումուշկուրի (Հումուշկուր), Զեմո-Բարգեբի (վերին Բարգյապ), Սիդա և Սաբերիո գյուղերի համար (այն բնակավայրը, որտեղ գտնվում է Ինգուրի ՀԷԿ-ի դիսպետչերական գրասենյակը)։ Մարտական գործողությունները տևել են վեց օր[5]։
Մայիսի 20-ի վաղ առավոտյան Արևելյան զորախմբի պահեստազորայինները պաշտպանության նախարարության, անվտանգության ծառայության և ՆԳՆ հատուկ ստորաբաժանումների հետ համատեղ հարձակում են սկսել Հումուշկուր և Սիդա գյուղերի վրա։ Գործողությունն իրականացվել է պաշտպանության նախարարի տեղակալ, զորքերի Արևելյան խմբի հրամանատար, գնդապետ Վ.Անուայի ընդհանուր հրամանատարության ներքո։ Հումուշկուր գյուղի մատույցներում հարձակվողները բախվեցին խորը էշելոնացված պաշտպանության և կատաղի մարտից հետո ստիպված եղան հեռանալ։ Երկրորդ խումբը, ոչնչացնելով թշնամու խմբավորումը Սիդի մատույցներում, գրավեց գյուղը[2]։
Այս գործողության և դրան հաջորդած հետախուզության արդյունքում պարզվել է, որ Գալիի շրջանի բոլոր բնակավայրերում (բացառությամբ Գալի քաղաքի և Չուբուրխինջի գյուղի) ստեղծվել են ինժեներական կառույցներով ամրակայաններ։ Պաշտպանվողների ընդհանուր թիվը, հետախուզության գնահատմամբ, հասել է 2000-ի։ Այս կապակցությամբ մեծածավալ ռազմական գործողություն իրականացնելու անհրաժեշտություն է առաջացել։ Պաշտպանության նախարարությունում (Սուխումի) կազմավորվեց հրամանատարական կետ ՝ պաշտպանության նախարար Վ. Միկանբայի ղեկավարությամբ, զորքերի Արևելյան խմբի շտաբում (Օչամչիրի) ՝ պահեստային հրամանատարական կետ, Գալիում ՝ առաջնային կառավարման կետ ՝ գեներալ — մայոր Գ. Ագրբա — պաշտպանության նախարարի առաջին տեղակալ, գեներալ-մայոր Վ. Արշբա — գլխավոր շտաբի պետ, գեներալ-մայոր Մ. Քիշմարիա — զինվորական կոմիսար, գնդապետ Ա. Տարբա-անվտանգության խորհրդի նախագահ, գնդապետ Վ. Լագվիլավա — ներքին գործերի նախարարի տեղակալ, գնդապետ Վ. Անուա — պաշտպանության նախարարի տեղակալ, ՀԲ հրամանատար[2]։
Մայիսի 21-ին սկսված մարտական գործողությունների կապակցությամբ Վրաստանի պաշտպանության նախարար Դավիթ Թևզաձեն Զուգդիդիում բանակցություններ է վարել ԱՊՀ ՀՄՄ հրամանատար, գեներալ Ս.Կորոբկոյի հետ։ Մինչդեռ Վրաստանի զինված ուժերը, ՆԳՆ-ն և սահմանապահ ծառայությունը բերվել են լիարժեք մարտական պատրաստության։ Նույն օրը աբխազական պատվիրակությունը ժամանել Է Թբիլիսի ՝ բանակցելու վրացական ղեկավարության հետ[5]։
Մայիսի 22 - ին համակարգող խորհրդի արտակարգ նիստում (ստեղծվել է 1997 թվականին Ժնևի բանակցային գործընթացի շրջանակներում) կողմերը հավանություն են տվել համատեղ արձանագրության նախագծին, որը Աբխազիային պարտավորեցնում է զորքերը դուրս բերել Գալիի շրջանից, իսկ Վրաստանին ՝ դադարեցնել շրջանի տարածքում «պարտիզանական» ջոկատների գործողությունները։ Փորձագետների կարծիքով, դա անուղղակի խոստովանություն էր այն բանի, որ վրացական իշխանությունները որոշակիորեն վերահսկում են կիսապատերազմական կազմավորումների գործողությունները[5]։
Մինչդեռ մայիսի 22-ի առավոտյան աբխազական ուժերի հարձակումը շարունակվել է միանգամից մի քանի ուղղություններով։ Գործողության առաջին փուլի ընթացքում ճնշվել է դիմադրությունը Ցխիր, Հումուշկուր, Սաշամուգիո, Զեմո-Բարգեբի (վերին Բարգյապ) և Տագլան (Տագիլոնի) բնակավայրերում՝ Սալխինո երկաթուղային կայարան — Թագլան-1 — Սիդա-2 (նախկին բանտային գոտի) — վերին Բարգյապ։ 1990-ի մայիսի 24-ին՝ Սալխինո-Տագլան-1-Սիդա-2 երկաթուղային կայարան (նախկին բանտային գոտի) - վերին Բարգյապ, Սաբուտբայո քաղաք։ Աբխազական ուժերի լայնածավալ գործողության սկսվելուց հետո վրացական ուժերի հրամանատարությունը դիմել է նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեին ՝ կոչ անելով զրահատեխնիկա մտցնել Գալիի շրջան և լայնամասշտաբ պատերազմ սկսել Աբխազիայի դեմ։ Վրաստանի նախագահն ու ԱԳ նախարարը հրաժարվել են գնալ այդ քայլին[2]։ Նախագահ Շևարդնաձեի հրատապ խնդրանքով Ռուսաստանի պաշտպանության նախարար Իգոր Սերգեևը հրահանգել է ԿՀՄ հրամանատարին պաշտպանություն տրամադրել վրաց խաղաղ բնակչությանը[5]։
Մինչ աբխազական ուժերը շարունակում էին գրոհը, Գագրայում ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարի հատուկ ներկայացուցիչ Լ. Բոտայի և ԱՊՀ ՀՄՄ հրամանատար Ս. Կորոբկոյի միջնորդությամբ ընթանում էին կրակի դադարեցման շուրջ բանակցություններ[2]։
Մայիսի 24-ին Վրաստանի ուժային նախարարները Զուգդիդիում փակ խորհրդակցության ժամանակ քննարկել են ստեղծված իրավիճակը։ Միաժամանակ Վրաստանի գլխավոր դատախազությունը պաշտոնապես հայտարարել է, որ Գալիի շրջանի տարածքում ռազմական գործողություններին չեն մասնակցում Վրաստանի կանոնավոր բանակի որևէ զինծառայող[5]։ Մայիսի 23-26-ն ընկած ժամանակահատվածում Գալիի շրջանի տարածք են ուղարկվել Վրաստանի ներքին զորքերի 1-ին բրիգադի ստորաբաժանումներ, ավելի ուշ պաշտպանության նախարար Դավիթ Թևզաձեն պարզաբանել է, որ խոսքը խաղաղ փախստականների համար "անվտանգության միջանցքի" պահպանման մասին է[5]։
Մայիսի 25 - ին Վրաստանն ու Աբխազիան ստորագրել են «կրակի դադարեցման, զինված կազմավորումների բուծման և ուժային գործողություններ թույլ չտալու երաշխիքների մասին արձանագրություն» («Գագրայի արձանագրություն»), որով Վրաստանը պարտավորվել է արդյունավետ միջոցներ ձեռնարկել Աբխազիա ահաբեկչական եւ դիվերսիոն խմբերի, զինված կազմավորումների եւ անձանց ներթափանցումը կասեցնելու համար, իսկ Աբխազիան ՝ «թույլ չտալ հակաիրավական ուժային գործողություններ Գալիի շրջանի խաղաղ բնակչության նկատմամբ»[6][7]։ Ստորագրված փաստաթղթի համաձայն ՝ հրադադարը պետք է ուժի մեջ մտներ մայիսի 26-ի առավոտյան ժամը 06:00-ից, սակայն աբխազական ուժերը գործողությունը շարունակել են մինչև մայիսի 26-ի ժամը 15:00-ն ՝ իրենց վերահսկողության տակ վերցնելով Գալիի շրջանի գրեթե ողջ տարածքը։ Մոտ երեսուն հազար խաղաղ բնակիչներ կրկին լքել են իրենց տները և փախել Զուգդիդի ՝ Վրաստանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածք[5]։
Կորուստներ խմբագրել
Վրաստանի Գլխավոր դատախազության տվյալներով ՝ վրացական կողմը կորցրել է սպանված 17 զինծառայող և 35 խաղաղ բնակիչ, 6 մարդ անհետ կորել է, 24-ը վիրավորվել են, 56-ը գերեվարվել են։ Աբխազական կորուստները գնահատվել են 600 սպանված և հարյուրավոր վիրավորներ[5]։ ԻՏԱՌ-ՏԱՍՍ-ի տվյալներով, որոնք ստացվել են Վրաստանի Զուգդիդի շրջանից,« հրադադարի մասին համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելուց հետո աբխազական զինված կազմավորումները սկսել են այրել Օթբայա, Տագիլոնի, Զեմո Բարգեբի, Նաբակեվի, Դիխազուրգա, Սաբերիո գյուղերում դատարկված բնակելի տները»[8]։ Վրաստանի Գլխավոր դատախազության տվյալներով ՝ ընդհանուր առմամբ այրվել է 1695 տուն[5][9]։
Աբխազական տվյալներով ՝ Աբխազիայի ուժային կառույցները կազմել են 8 սպանված և 20 վիրավոր, մինչդեռ վրացական կորուստները կազմել են մոտ 150 սպանված և վիրավոր[2]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 «Ethnic conflict in Georgia, by Vicken Cheterian». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2009 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 «Пачулия В., Май 1998 года: агрессору был дан решительный отпор // «Республика Абхазия», 29.05.2013». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 3-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 25-ին.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 «Okopka.ru: Татарченков Олег Николаевич. Рикошет (записки военного корреспондента)». okopka.ru.
- ↑ Проблемы суверенитета: Грузино-абхазский процесс мирного урегулирования, под ред. Джонатана Коэна // Conciliation Resources, 1999(չաշխատող հղում)
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 Military Chronicle. Abkhazia: The Six-Day War. Georgian press reports // «The Army and Society in Georgia», May 1998. Center for Civil-Military Relations and Security Studies; Caucasian Institute for Peace, Democracy and Development
- ↑ Шеварднадзе призвал к войне против Абхазии Արխիվացված 2015-05-25 Wayback Machine // Война и мир, 15.05.2008.
- ↑ «Протокол о прекращении огня, разведении вооружённых формирований и гарантиях по недопущению силовых действий. Гагра, 25 мая 1998 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 26-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 129 (օգնություն) - ↑ ««Независимая газета», электронная версия. Номер 093 (1664) от 27 мая 1998 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ մարտի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 26-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 74 (օգնություն) - ↑ «ABKHAZIA TODAY. Europe Report N°176 // International Crisis Group, 15 September 2006» (PDF). Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 23. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 8-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link)