Մոնոգամիա
Մոնոգամիա (հունարեն՝ /məˈnɒɡəmi/ mə-nog-ə-mee), միամուսնություն, ընտանիքի և ամուսնության ձև, որի ժամանակ անձն իր կյանքի ընթացքում կամ ժամանակի ցանկացած հատվածում ունի միայն մեկ զուգընկեր, հակադարձում է բազմակնությանը, բազմամուսնությանը, պոլիգամիային[1]։ Մոնոգամիա եզրույթն օգտագործվում է նաև որպես սոցիալական վարքագիծ որոշ կենդանիների դեպքում։
Ակնարկ խմբագրել
Շատ կարևոր է հստակ պատկերացում ունենալ մոնոգամիայի անվանացանկի մասին, քանի որ գիտնականները տվյալ տերմինն օգտագործում են տարբեր հարաբերություններ նկարագրելիս։ Կենսաբանները, մարդաբանները և վարքագծային բնապահպանները հաճախ են օգտագործում այդ տերմինը որպես սեռական, ինչու չէ նաև գենետիկական հարաբերությունների տեսակ[2]։ Ներկայիս հետազոտողները, օգտագործելով էվոլյուցիայի տեսությունը՝ դիտարկում են միակնությունը ինչպես մարդկանց, այնպես էլ կենդանիների վարքագծում։ Նրանք առաջ են քաշում մոնոգամիայի չորս հիմնական ասպեկտներ.
- Ամուսնական (կամ ընտանեկան) մոնոգամիան վերաբերվում է ամուսնական միությանը, որը բաղկացած է միայն երկու անձից։
- Սոցիալական մոնոգամիան դիտարկում է միմյանց հետ ապրող երկու զուգընկերոջ, որոնք սեռական հարաբերություն են ունենում միմյանց հետ և համագործակցում են հիմնական ռեսուրսների՝ բնակարանի, սննդի և գումարի ձեռքբերման հարցում։
- Սեքսուալ մոնոգամիան վերաբերվում է երկու զուգընկերոջ, որոնք միմյանց հետ գտնվում են բացառիկ սեռական հարաբերության մեջ և չունեն ոչ մի այլ սեռական զուգընկեր[3]։
- Գենետիկ մոնոգամիան վերաբերվում է սեքսուալ մոնոգամիային՝ հայրության գենետիկ ապացույցով[3]։
Երբ մշակութային կամ սոցիալական մարդաբանները և հասարակական գիտության այլ ներկայացուցիչներն օգտագործում են «մոնոգամիա» եզրույթը, նրանք նկատի են ունենում սոցիալական կամ ամուսնական մոնոգամիան[2][3]։ Ամուսնական մոնեգամիան կարելի է բաժանել երկու խմբի․
- Ամուսնություն կյանքի ընթացքում միայն մեկ անգամ,
- Ամուսնութուն միաժամանակ միայն մեկ մարդու հետ, ի տարբերություն բազմամուսնությանը։
Մոնոգամիայի իրավական ասպեկտները մարդկանց ուսուցանում է իրավագիտությունը։ Մոնոգամիայի փիլիսոփայական ասպետկներն ուսումնասիրում է փիլիսոփայական մարդաբանությունը և կրոնների փիլիսոփայությունը, ինչպես նաև աստվածաբանական առարկաները։
Մոնոգամիան մարդկանց մոտ խմբագրել
Սոցիալական մոնոգամիա խմբագրել
Համաձայն մարդկային հարաբերությունների տարածքային քարտեզագրմանը, ամբողջ աշխարհում հետազոտված 1231 մարդկային մշակութային համայնքներից 186-ում եղել է մոնոգամիա, 453-ը ունեցել են բազմակնություն կյանքի որոշակի շրջանում, 588-ը ունեցել են բավական հաճախ բազմակնություն, և 4-ը ունեցել է բազմամուսնություն։
Կենդանիների մոնոգամիա խմբագրել
Կենդանիների մոնոգամիան հարաբերություն է տարբեր սեռերի միջև, որը բնութագրվում է արուի կողմից առավել երկար կամ պակաս շարունակական ժամանակահատվածում հարաբերություն միայն մեկ էգի հետ և սովորաբար միասին հոգ են տանում իրենց ժառանգների մասին։ Մոնոգամիան առավել տարածված է թռչունների մոտ, հատկապես՝ կարապների, արագիլների, արծիվների, անգղների մոտ, որոնց միությունը տևում է մի քանի տարի, որոշ դեպքերում ձգվում է ողջ կյանքի ընթացքում, մյուսների մոտ՝ միայն մեկ սեզոնի համար։
Կաթնասունների մոտ մոնոգամ են աղվեսները, գայլերը, փորսուղները, սպիտակ կզաքիսները, կուղբերը։ Մոնոգամիան նկատվել է նաև միջատների որոշ տեսակների մոտ։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Cf. "Monogamy" in Britannica World Language Dictionary, R.C. Preble (ed.), Oxford-London 1962, p. 1275:1. The practice or principle of marrying only once. opp. to digamy now rare 2. The condition, rule or custom of being married to only one person at a time (opp. to polygamy or bigamy) 1708. 3. Zool. The habit of living in pairs, or having only one mate; The same text repeats The Shorter Oxford English Dictionary, W. Little, H.W. Fowler, J. Coulson (ed.), C.T. Onions (rev. & ed.,) Oxford 1969, 3rd edition, vol.1, p.1275; OED Online. March 2010. Oxford University Press. 23 Jun. 2010 Cf. Monogamy in Merriam-Webster Dictionary
- ↑ 2,0 2,1 Low B.S. (2003) Ecological and social complexities in human monogamy. Monogamy: Mating Strategies and Partnerships in Birds, Humans and Other Mammals:161–176.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Reichard, Ulrich H. (2003). «Monogamy: past and present». In Reichard, Ulrich H.; Boesch, Christophe (eds.). Monogamy: Mating Strategies and Partnerships in Birds, Humans and Other Mammals. Cambridge University Press. էջեր 3–25. ISBN 978-0-521-52577-0.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
Misattributed paternity rates and non-paternity rates Արխիվացված 2016-05-30 Wayback Machine (անգլ.)