Մասնակից:Պողոս Պողոսյան 111/Ավազարկղ
| Պողոս Պողոսյան 111/Ավազարկղ | |
|---|---|
 | |
| Ամսաթիվ | 22 նոյեմբեր 2004 թվական — 23 հունվար 2005 թվական |
| Վայր | Ուկրաինա |
Նարնջագույն հեղափոխությունը (ուկրաիներեն՝ Помаранчева революція) խաղաղ ցույցերի, հանրահավաքների, պիկետների, գործադուլների լայն արշավ է, որը տեղի է ունեցել Ուկրաինայի մի շարք քաղաքներում` 2004 թվականի նոյեմբերի 22-ից մինչև 2005-ի հունվարի 23-ը[1]:
Նարնջագույն հեղափոխությունը սկսվել է այն բանից հետո, երբ 2004 թվականի նոյեմբերի 21-ին Ուկրաինայի Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը հայտարարեց նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլի նախնական արդյունքները, ըստ որի 3% առավելությամբ հաղթեց Վ. Ֆ. Յանուկովիչը՝ այդ պահին արդեն նախկին վարչապետը։ Ընտրություններում Յանուկովիչի հիմնական մրցակցի՝ Վ. Ա. Յուշչենկոյի աջակիցները, և արտասահմանյան դիտորդների մեծ մասը համարում էին, որ Յանուկովիչի առավելության հասնելը, եղել է ընտրությունների կեղծմամբ։ Բողոքի զանգվածային ակցիայի հիմք հանդիսացան համընդանուր գիտակցության մեջ ժողովրդի կամարտահայտման կեղծման արձանագրումը Ուկրաինայի նախագահական ընտրությունների 2-րդ փուլում 2004 թվականի նոյեմբերի 21-ին[2]։
Միավորված ընդդիմության հիմնական բազան դարձան երկրի արևմտյան և կենտրոնական շրջանները (այդ թվում Կիևը), իսկ Վ. Յանուկովիչի համար արևելյան և հարավային շրջանները[3]։ Ռուսաստանի հանրային կարծիքը Յանուկովիչի կողմում էր, իսկ արևմտյան երկրներինը ընդդիմության կողմում[4]։ Եվրոպական մի շարք երկրների պետական գործիչներ հանդես եկան որպես միջնորդ ՝ հակառակորդ ուժերի միջև. Առավել ակտիվ էին Լեհաստանի նախագահ Ա. Կվասնևսկին, ԵՄ հանձնակատարը (ՆԱՏՕ-ի նախկին գլխավոր քարտուղար) Հ. Սոլանան, Լիտվայի նախագահ Վ. Ադամկուսը և Լեհաստանի նախկին նախագահ Լ. Վալենսան:
2004 թվականի դեկտեմբերի 3-ին Ուկրաինայի Գերագույն դատարանը ընդունեց, որ հնարավոր չէ որոշել հաղթողին, քանի որ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը խախտել է ԿԸՀ օրենքի վեց հոդվածներ և նախագահական ընտրությունների մասին օրենքի 8-ը: Ըստ դատարանի, նախագահական քարոզարշավի մասնակիցները չունեին հավասար հասանելիություն լրատվամիջոցներին, իսկ գործադիր իշխանության և տեղական ինքնակառավարման մարմինների պաշտոնատար անձինք չեն համապատասխանել նախընտրական քարոզչության արգելքին: Արդյունքում, դատարանը անհնար համարեց «սահմանել ընտրողների իրական կամարտահայտման արդյունքները» և նշանակեց կրկին քվեարկություն երկրորդ փուլի համար 2004 թվականի դեկտեմբերի 26-ին:
Քվեարկության կրկնությունը արձանագրեց Վ. Յուշչենկոյի հաղթանակը 8% տարբերությամբ։
Նարնջագույն հեղափոխության կենտրոն դարձավ Կիևի կենտրոնում գտնվող Ազատության հրապարակը, որտեղ մոտ երկու ամիս անընդմեջ բողոքի ցույց էր ընթանում, և ցուցարարների համար նախատեսված էր վրանային ճամբար: Որոշ օրեր հանրահավաքներին հավաքվում էին մոտ կես միլիոն մարդ[5]։
Ենթադրվում է, որ Նարնջագույն հեղափոխությունը սկսվեց 2004 թվականի նոյեմբերի 22-ին, երբ Անկախության հրապարակում սկսեց հավաքվել նախագահի թեկնածու Յուշչենկոյի կողմնակիցների բազմահազարանոց հավաքը նարնջագույն դրոշների ներքո։ Ցուցարարները տեղադրեցին տասնյակ վրաններ սկսեցին անժամկետ բողոքի ցույց։
Բողոքի ակցիաները հարուցվեցին, երբ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը (ԿԸՀ) հայտարարեղ նախագահական ընտրությունների նախնական արդյունքները, համաձայն որոնց, հաղթեց Յուշչենկոյի մրցակիցը՝ վարչապետ Վ. Յանուկովիչը։ Այնուհետև, Ուկրաինայի Գերագույն դատարանը չեղյալ հայտարարեց ԿԸՀ որոշումը ընտրությունների արդյունքների վերաբերյալ և հրամայեց, որ կրկին անցկացվի քվեարկության երկրորդ փուլ[6]: Ակցիայի մասնակիցներին հաջողվեց ստիպել ուկրաինական իշխանություններին սպասել Գերագույն դատարանի որոշմանը, և հիմնված նրա որոշման վրա՝ երկրորդ փուլի արդյունքները ճանաչել կեղծված, կրկին անցկացնել նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլի քվեարկություն։ Կրկնակի քվեարկության արդյունքնում (երկրորդ փուլի վերաքվեարկության) հաղթեց Վ. Յուշչենկոն:
Յուշչենկոյին սատարող հիմնական քաղաքական ուժը «Ժողովրդի ուժը» կոալիցիան էր (որում միավորեցին Յուշչենկոյի «Մեր Ուկրաինա» դաշինքը և «Յուլիա Տիմոշենկոյի դաշինքը»): Յուշչենկոյի աջակցության պայմանագիրը ստորագրվեց նաև Ուկրաինայի Սոցիալիստական կուսակցության կողմից: Մեր Ուկրաինան ընդգրկում էր ազգային-ժողովրդավարական ուղղության շուրջ տասնյակ կուսակցություններ, այդ թվում Ուկրաինայի Ժողովրդական Շարժումը և Ուկրաինայի ժողովրդական կուսակցությունը:
Սոցիալ-տնտեսական իրավիճակը Ուկրաինայում 2004 թվականի վերջին
խմբագրելԱռաջին անգամ Ուկրաինայում ՀՆԱ-ի աճը (1992-1999 թվականներին ընկնելուց հետո) ձեռք բերվեց Յուշչենկոյի կառավարության տարիներին` 2000-2001 թվականներին: Յանուկովիչի (2002-2004) վարչապետության օրոք ուկրաինական տնտեսությունը բնութագրվում էր աճի բարձր տեմպերով, բյուջեի ցածր դեֆիցիտով, ցածր գնաճով և վճարների դիրքի բալանսի բարելավմամբ: 2001-2004 թվականներին տնտեսական աճի տեմպը միջին հաշվով կազմել է ավելի քան 7% տարեկան, իսկ իրական ներդրումների տարեկան աճը նույնպես գերազանցել է 7% -ը: Գնաճը չափվել է մեկ թվանշանով, իսկ գրիվինի փոխարժեքը մնացել է կայուն: 2004 թվականի առաջին եռամսյակում Ուկրաինայի տնտեսական աճի տեմպը կազմել է 10,8%: 2004 թվականի առաջին 4 ամիսներին ՀՆԱ-ի աճը կազմել է 11,5% 2003 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ, ներառյալ արդյունաբերական արտադրանքի աճը`17,7%: Ըստ այդ ցուցանիշների՝ առաջատարն էր Ուկրաինան ԱՊՀ-ում։
Այնուամենայնիվ, արդյունաբերական վերականգնումը չի հանգեցրել զանգվածների բարեկեցության նկատելի աճի. Հիմնական շահույթը բաժին է ընկել օլիգարխների փոքր խմբին:
Հետևաբար, 2004 թվականի աշնանը Ուկրաինան զգաց քաղաքական և սոցիալական մի շարք սուր խնդիրներ։
1) 2003-ի աշնանից ի վեր, Յանուկովիչի Նախարարների կաբինետը (և նախևառաջ վարչապետ Վ. Յանուկովիչը և փոխվարչապետ Ն. Ազարովը) իրենց ձեռքն էին վերցրել Ուկրաինայի արագացված մուտքը դեպի Միասնական տնտեսական տարածք: Ուկրաինայի CES մտնելու թեման առաջացրեց ամենամեծ քննարկումը (2003-2004թթ. ընթացքում), և առավել սուր հակասություններ ուկրաինական հասարակության մեջ: Ընտրություններից առաջ, 2004 թվականի սեպտեմբերի 15-ին, Աստանայում (այժմ ՝ Նուր-Սուլթան), տեղի է ունեցել CES երկրների հերթական հանդիպումը, այդ թվում ՝ Ուկրաինան, որը պատրաստվում էր անդամակցության:
2) Բնակչության մեծ մասի աղքատացումը (այս աղքատությունը կապվում էր Կուչմայի իշխանության հետ և հատկապես վարչապետ Վ. Յանուկովիչի հետ) - աշխատավարձերը, կենսաթոշակները, կրթաթոշակները Ուկրաինայում մի քանի անգամ ավելի ցածր էին, քան Ռուսաստանում և Բելառուսում: Նախագահական քարոզարշավի մեկնարկից առաջ (2004 թ. Հունիս) համալսարանական ուսանողների կրթաթոշակը կազմում էր 34 գրիվին: (Ամսական 6 ԱՄՆ դոլար այդ ժամանակ միջին փոխարժեքով); 2004 թվականին միջին կենսաթոշակը 182 գրիվին էր (35 ԱՄՆ դոլար), իսկ 2004 թվականին միջին աշխատավարձը 590 գրիվին էր:
Յանուկովիչի կենսաթոշակային բարեփոխումը, որը ներդրվեց 2004 թվականի հունվարի 1-ին (որը լայնորեն գովազդվեց 2003-ի երկրորդ կեսին) 80% թոշակառուների կենսաթոշակը միայն 3%-ով ավելացավ (4.2 գրիվին, այսինքն՝ մեկ դոլարից պակաս ամսական): Վարչապետ Վ. Յանուկովիչը կենսաթոշակները բարձրացրեց քվեարկության առաջին փուլից 40 օր առաջ (2004 թ.-ի սեպտեմբերի 20-ից, երկու ամսվա կենսաթոշակների միանվագ լրացում սահմանվեց, այնպես որ բոլոր կենսաթոշակները առնվազն 285 գրիվին էին, շատերի համար սա նշանակում էր կրկնակի ավելացնել կենսաթոշակը), սակայն այդ «կենսաթոշակային բարձրացումների» հետագա վճարումը չի նախատեսվել պետբյուջեից):
2004 թվականի հուլիսի 1-ից նվազագույն կրթաթոշակները բարձրացվել էին մինչև 116 գրիվին: (23 դոլար):
3) Փոքր և միջին բիզնեսը նույնպես չէր ծաղկում `բարձր հարկեր, բնակչության ցածր գնողունակություն: Այդ ժամանակ սոցիալիստ Յու. Լուցենկոն անվանում էր «փոքր բիզնես Ուկրաինայում» - «շուկայական պրոլետարիատ»:
4) Հասարակության մեջ ձևավորվեց բողոքային տրամադրություններ.
2000-2004 թվականների ընթացքում Ուկրաինայում բողոքի ցույցեր տեղի ունեցան (պատճառներից մեկը կասետային սկանդալ էր - իշխանությունները մեղադրվում էին մի շարք հանցագործությունների ներգրավման մեջ, ներառյալ լրագրող Գոնգաձեի սպանությունը), որոնց մասնակցեցին հարյուր հազարավոր բողոքող ցուցարարներ:
Կուչմայի կողմից իրականացվող բռնաճնշումները մի շարք ձեռնարկատերերի նկատմամբ մղեցին անգամ խոշոր գործարարներին բողոքել (Պ. Պորոշենկո, Ե. Չերվոնենկո)
Բողոքի ցույցերում միավորվեցին նույնիսկ անզիջում հակառակորդները՝ կոմունիստներ, սոցիալիստներ, ազգային դեմոկրատներ:
Նարնջագույն հեղափոխությունից առաջ, շատ շուտ Կուչմայի ընդդիմությունը հավաքվեց Վ. Յուշչենկոյի շուրջ:
2004 թ.-ի ուկրաինական քաղաքական ճգնաժամը ներառում էր ոչ միայն առաջատար քաղաքական և հասարակական գործիչներ, քաղաքական կուսակցություններ, օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանության ճյուղերը՝ երկրի Նախագահից մինչև նախարարությունների աշխատողներ և տեղական խորհուրդների պատգամավորների, այլ նաև շոու բիզնեսի գործիչներ և փաստացի երկրի ամբողջ բնակչությունը, ինչպես նաև բազմաթիվ պետական գործիչներ մոտակա և հեռավոր երկրներից և միջազգային կազմակերպություններից։
Ուկրաինայում սահմանվեց նախագահական ընտրությունների քարոզարշավի տևողության ռեկորդ`գրեթե կես տարի: Եվ, վերջապես, Ուկրաինայի Գերագույն դատարանի որոշմամբ կայացավ նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլի կրկնակի քվեարկություն`այսպես կոչված Նախագահական ընտրությունների «երրորդ փուլ», որի արդյունքում Յուշչենկոն դարձավ երկրի նախագահ:
Իրադարձությունների պատճառներն ու ընթացքը
Ելույթների առանցքային գործոնը քաղաքացիների քաղաքական ակտիվության բարձր մակարդակն էր: Պետք է շեշտել, որ այդպիսի գործունեությունը հիմնականում ուղղված էր առաջին հերթին ոչ թե կոնկրետ թեկնածուի սատարելուն, այլ ընտրելու իրավունքը պաշտպանելուն՝ որպես ամենակարևոր սոցիալական արժեք: Զանգվածային բողոքի պատճառը 2004 թվականի նոյեմբերի 21-ին Ուկրաինայում նախագահական ընտրությունների 2-րդ փուլի ընթացքում հանրային գիտակցության մեջ ժողովրդական կամարտահայտման զանգվածային կեղծման փաստի ամրապնդումն էր: Միևնույն ժամանակ, քաղաքական տեսանկյունից, իր արդիականությունը կորցրեց «որտեղ, ինչպես, և ում կողմից իրականում խախտվեցին ընտրողների իրավունքները»: Հասարակական փաստ էր և ճշմարտություն քաղաքացիների կողմից լայնորեն ճանաչված (և փաստացի ողջ էլիտաների կողմից), որ նման կեղծիքներն իրականացվել են հիմնականում իշխանությունների կողմից Ուկրաինայի արևելյան և հարավային շրջաններում:
Զանգվածային շարժման համար ամենակարևոր գործոնը 2004-ին հասարակական գիտակցության մեջ ձևավորված քաղաքական և տնտեսական խմբի ժամանման սպառնալիքն էր, որի հետ Յանուկովիչը ամուր ասոցացվում էր: 2004 թ.-ի ամռանը և աշնանը լայնորեն տարածում գտան Դոնեցկի քաղաքական և տնտեսական խմբերի ներկայացուցիչներից սեփականատերերից հատուկ ձեռնարկություններին սեփականության իրավունքի բռնի վերագրանցման մասին պատմությունները ստացան ամենալայն բաշխումը փոքր և միջին բիզնեսի միջև: Նման լուրերը առաջացրին, որ ամենակարևորն է, Յանուկովիչի նախագահական հեռանկարների խիստ մերժումը գործարարների լայն և ակտիվ հասարակական շրջանակներում:
Շարժման առաջատար սոցիալական խումբը միջին խավն էր, մանր ու միջին բուրժուազիան, մտավորականությունը, որոնք հիմնականում ծնված 1960-70-ականներին: Բողոքի ցույցի մեջ առանձնահատուկ դեր են ունեցել նրանք, ովքեր աշխատում են տեղեկատվության հետ. Լրագրողները, գովազդատուները և ծրագրավորողները դարձան նրա կարևոր շարժիչ ուժը: Իրադարձությունների ամենակարևոր արդյունքը լայն հասարակական համերաշխության դրսևորումն էր՝ հիմնվելով համապատասխան շերտերի բարձր «դասային գիտակցության վրա»։
Հասարակության զարգացման մակարդակի և քաղաքական համակարգի միջև հակասությունը դարձավ ճգնաժամի հիմնական պատճառը: Իրադարձությունների ամենակարևոր հատկանիշը ինքնակառավարման բարձրագույն մակարդակն էր, որը բնութագրում էր բողոքի ցույցերը: Ընդհանուր առմամբ, «նարնջագույն» բողոքների ընթացքում ուկրաինական հասարակությունը ցույց տվեց, որ թե քաղաքական, թե ընդհանուր մշակույթի տեսանկյունից, զգալիորեն ավելի բարձր մակարդակի վրա է, քան հիմնական քաղաքական ուժերը։
Կիևում և նույնիսկ ավելին՝ արևմտյան ուկրաինական իրադարձություններում նշանակալի դեր խաղաց Ազգային ազատագրական շարժման գործոնը։ Արևմտյան և կենտրոնական շրջանների շատ ուկրաինացիների ընկալմամբ՝ Յուշչենկոն դարձավ ազգային ձգտումների խոսնակը, հատկապես ի տարբերություն Յանուկովիչի, որը առաջադրվեց որպես ռուսամետ թեկնածու։ Ուկրաինայի արևմուտքում «նարնջագույն» քաղաքական գործիչներին ակտիվ աջակցելը կապված էր Ռուսաստանից հետագա ազատագրման և Ուկրաինայի կենտրոնական-արևելաեվրոպական որակի ձեռքբերման հույսի հետ։ Այստեղ պետք է ներառվի նաև կրոնական-դավանաբանական տարրը: Քաղաքական տրամաբանության շնորհիվ և նույնիսկ ավելին`Մոսկվայի պատրիարքարանի ուկրաինական Ուղղափառ եկեղեցու որոշ ներկայացուցիչների կողմից Յանուկովիչի նկատմամբ բավականին կոշտ հանրային աջակցությունը, «նարնջագույն» շարժումը գտավ բարյացակամ և դրական վերաբերմունք այլ հավատքների ներկայացուցիչներից, հիմնականում, այսպես կոչված, ՈւՕԵ Կիևյան պատրիարքարանի և Ուկրաինայի հունական կաթոլիկ եկեղեցու կողմից։
Մայդանի առաջացման և գոյության կարևոր գործոն էր երիտասարդական շարժումը, ուսանողական խռովությունը, որում բավականին նկատելի է 1968 թվականի Փարիզի իրադարձությունների նմանությունը: Բողոքի ցույցի ընթացքում ուկրաինական հայտնի ռոք խմբերի համերգը գրեթե շարունակական էր, և կարելի է նշել նաև կառնավալային մշակույթի նշանակալի տարրեր: Յուշչենկոյի նախընտրական քարոզարշավում հանրաճանաչ ռոք երգիչների և երիտասարդական հակմշակութային այլ ներկայացուցիչների ակտիվ մասնակցությունը և այնուհետև բողոքի ցույցերը ավելի են ընդգծում պարադոքսը. «1997թ. Աշխարհի լավագույն բանկիր»ին վերածելով խորհրդանիշի Ուկրաինայի քաղաքացիների հակաբուրժուական տրամադրություններում:
Իհարկե, զանգվածային բողոքների իրականացման գործում նշանակալի դեր ունեցավ տեխնոլոգիական բաղադրիչը: Մասնավորապես, այն պետք է ներառի բողոքական կազմակերպություններ, ինչպիսիք են «Պորին» և այլն: 18-օրյա հանրահավաքի կազմակերպումը, տասնյակ հազարավոր բողոքականների Կիև ժամանումը, հիմնականում Արևմտյան և Կենտրոնական Ուկրաինայից, վրանային ճամբարում կարգուկանոնը և շատ ավելին հնարավոր չէր իրականացնել առանց տեխնոլոգիական միջուկի առկայությունը:
Ընտրարշավի ընթացքում բարձր կրքերը հանգեցրին ուկրաինական հասարակության քաղաքականացվածության շատ բարձր աստիճանի։
Պարբերականացում
2004 թ. Հուլիսի 3 - նախագահական ընտրությունների քարոզարշավի սկիզբ
2004 թ. Հոկտեմբերի 31 - քվեարկության առաջին փուլ
2004 թ. Հոկտեմբերի 31 - 2004 թ. Նոյեմբերի 21 - երկրորդ փուլ
2004 թ. Նոյեմբերի 22 - նարնջագույն հեղափոխության սկիզբ
2004 թ. Դեկտեմբերի 3 - Ուկրաինայի Գերագույն դատարանը չեղարկում է երկրորդ փուլի արդյունքները
2004 թ. Դեկտեմբերի 3-8-ը - Գերագույն ռադան իրականացնում է սահմանադրական բարեփոխումներ և ստեղծում է օրինական հիմք կրկնակի քվեարկության համար: «Նարնջագույն հեղափոխությունը»՝ որպես ընդդիմության և իշխանության ակտիվ առճակատում, ավարտված էր
2004 թ. Դեկտեմբերի 9-26-ը`երկրորդ փուլի վերաքվեարկությունը
Իրադարձությունների ժամանակացույց
Նոյեմբերի 21
խմբագրելԸնտրատեղամասերի փակվելուց անմիջապես հետո հրապարակվում են ելքային հարցումներ,որոնք են ցույց են տալիս,նշանակալի առավելություն՝ հօգուտ Վ․ Յուշչենկոյի։ Յանուկովիչի նախընտրական շտաբը կասկածի տակ է դնում այս տվյալները և վկայակոչում է ելքային հարցման սեփական տվյալները, համաձայն որոնց Յանուկովիչն առջևում է։
Ընդդիմության տասնյակ հազարավոր ներկայացուցիչներ, ներառյալ «Ժամանա՛կն է» ուսանողական շարժման անդամները հավաքվում են Կիևի Անկախության հրապարակում։
Նոյեմբերի 22
խմբագրելԵրեկոյան ժամը երկուսին Ուկրաինայի Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը (ԿԸՀ) հայտնում է, որ քվեաթերթիկների 33% հաշվելուց հետո վարչապետ Յանուկովիչը գլխավորում է ձայների 50% -ը, իսկ Յուշչենկոն ստացել է 46%: Այս տվյալները կտրուկ հակասում են սոցիոլոգների մի քանի խմբերի արդյունքներին, որոնք քվեարկության ավարտից անմիջապես հետո հայտարարեցին Յուշչենկոյի հաղթանակի մասին: Յուշչենկոն գնում է ԿԸՀ՝ հանդիպելու ԿԸՀ նախագահ Սերգեյ Կիվալովի հետ: Դռնփակ զրույցից հետո Յուշչենկոն ասում է. «Մենք չենք վստահում Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի հաշվարկներին: Մենք մեր համախոհներին կոչ ենք անում գալ Անկախության հրապարակ և պաշտպանել իրենց հաղթանակը»։
Երկուշաբթի երեկոյան զրահապատ մեքենաներ են մտցվում Կիև։ Զրահապատ մեքենաները հայտնվում են ԿԸՀ շենքի մոտ։ Նախագահի աշխատակազմը վերցվում է ուժեղացված պաշտպանության ներքո։ Մայրաքաղաքում կարգը պահպանում են ներքին զորքերի մի քանի տասնյակ հազարավոր զինծառայողներ, ինչպես նաև հատուկ ջոկատայիններ։
Նոյեմբերի 22-ի կեսօրին ԿԸՀ վերահաշվարկեց քվեաթերթիկների ավելի քան 99,38%։ Տարբերությունը կրճատվում է, հետո կրկին ընդլայնվում։ Արդյունքում ստացվում է, որ այն 3%-ից քիչ է․ 49,4% - Յանուկովիչ, 46.7% Յուշչենկո։ Ռուսաստանի Պետական Դումայի նախագահ Բ.Գռիզլովը, հանդես գալով որպես դիտորդ, այդ տվյալները համարում է վերջնական և շնորհավորում է Յանուկովիչին հաղթանակի կապակցությամբ: Նրան հետևելով՝ Վ.Պուտինը նույնն է անում:
Ցուցարարները հավաքում են ուժերը
խմբագրելԾանոթագրություններ
խմբագրել- ↑ Roberts et al, 2009
- ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «OrRev» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Центральная избирательная комиссия Украины. Повторное голосование выборов Президента Украины 21 ноября 2004 года. Итоги голосования по регионам Украины(ուկր.)
- ↑ Президентская предвыборная кампания на Украине и Россия — Радио «Свобода», 27.10.04, — ведущий: В. Портников; гости в студии: Роман Манекин, Тамара Гузенкова
- ↑ Майдан в России. Как избавиться от пятой колонны - Владимир Большаков - Google Книги
- ↑ Щодо справи за скаргою на рішення, дії та бездіяльність Центральної виборчої комісії по встановленню результатів повторного голосування з виборів Президента України 21 листопада 2004 року / Верховний Суд України. Рішення від 03.12.2004.(ուկր.)