Կոտորած Հելոուինին
Կոտորած Հելոուինին (պորտ.՝ Massacre do Dia das Bruxas; անգլ.՝ The Halloween Massacre), 1992 թվականի հոկտեմբերի 30-ից նոյեմբերի 1-ն ընկած ժամանակահատվածում զանգվածային քաղաքական սպանություններ Անգոլայում։ ՄՊԼԱ-ի իշխող կուսակցության կողմից իրականացվել են ընդդիմություն ՈւՆԻՏԱ-ի, ինչպես նաև ՖՆԼԱ-ի նկատմամբ։ Հանգեցրել են համընդհանուր ընտրությունների երկրորդ փուլի տապալմանը և քաղաքացիական պատերազմի վերսկսմանը։ Արդյունքում Ժոզե Էդուարդո դուշ Սանտուշը պահպանել է Անգոլայի նախագահի պաշտոնը, իսկ ՄՊԼԱ-ն՝ կառավարական իշխանությունը։
| Կոտորած Հելոուինին | |
|---|---|
| Սպանության ձև | սպանդ |
| Երկիր |  Անգոլա |
| Մասն է | Անգոլիայի քաղաքացիական պատերազմ |
| Սկիզբ | հոկտեմբերի 30, 1992 |
| Վերջ | նոյեմբերի 1, 1992 |
Կոնֆլիկտ խմբագրել
1991 թվականի մայիսի 31-ին Անգոլայի նախագահ Ժոզե Էդուարդու դուշ Սանտուշը և ՈւՆԻՏԱ ընդդիմադիր շարժման առաջնորդ Ժոնաս Սավիմբին Լիսաբոնում ստորագրել են Բիսեսյան համաձայնագրեր՝ Պորտուգալիայի միջնորդությամբ և ԱՄՆ-ի ու ԽՍՀՄ-ի դիտարկմամբ։ Պայմանավորվածությունները նախատեսում էին քաղաքացիական պատերազմի դադարեցում, ՈՒՆԻՏԱ-ի օրինականացում, ընդդիմության զինված ջոկատների ինտեգրում Անգոլայի բանակ, ՄԱԿ-ի վերահսկողության ներքո ազատ ընտրությունների անցկացում։
Անգոլայի Հանրապետության նախագահի և խորհրդարանի առաջին բազմակուսակցական ընտրությունները տեղի են ունեցել 1992 թվականի սեպտեմբերի 29-ից սեպտեմբերի 30-ը[1]։ Հրապարակված արդյունքների համաձայն՝ Ժոզե Էդուարդո դուշ Սանտուշը ստացել է ձայների 49,6 տոկոսը, իսկ Սավիմբին՝ 40,1 տոկոսը։ Խորհրդարանում 129 տեղ՝ կեսից ավելին, մնացել է ՄՊԼԱ-ի համար, 70-ը՝ մոտ մեկ երրորդի, ստացել է ՈւնԻՏԱ-ն։ (Նախագահական ընտրություններին մասնակցել են ևս ինը թեկնածուներ, այդ թվում՝ Հոլդեն Ռոբերտոն, խորհրդարան են անցել ևս տասը կուսակցությունների խմբակցություններ, այդ թվում՝ ՖՆԼԱ-ն)։
Քանի որ նախագահի թեկնածուներից ոչ մեկը բացարձակ մեծամասնություն չի ստացել, սպասվում էր երկրորդ փուլ։ Սակայն մի քանի ընդդիմադիր կուսակցություններ՝ ՈւՆԻՏԻ գլխավորությամբ, այդ թվում՝ ՖՆԼԱ-ն, չեն ճանաչել քվեարկության արդյունքները։ Նրանք տվյալներ են ներկայացրել ընտրակեղծիքների[2], չհաշվառված ընտրատեղամասերի, ընդդիմության մինչև կես միլիոն կողմնակիցներին ընտրությունից հեռացնելու մասին։ ՈՒՆԻՏԱ-ի ներկայացուցիչները՝ միակ ընդդիմադիր կուսակցությունը, որը զինված ուժեր ունի, պահանջել են չեղարկել առաջին փուլի հայտարարված արդյունքները և անցկացնել կրկնակի քվեարկություն։
Լուանդա է ժամանել ՈՒՆԻՏԱ-ի պատվիրակությունը։ Այն գլխավորել են Ժերիմիաս Շիտունդան (Սավիմբիի տեղակալ) և Էլիաշ Պեն (կուսակցության քարտուղար)։ Սակայն կառավարության հետ բանակցությունները փակուղի են մտել։ Կողմերը սպառնալիքներ են փոխանակել։
Կոտորած խմբագրել
1992 թվականի հոկտեմբերի 30-ին ՄՊԼԱ-DOPE և BVP կուսակցական ոստիկանությունը Լուանդայում հարձակվել էր ՈՒՆԻՏԱ-ի ներկայացուցիչների վրա։ Լուանդայում ոստիկանությունը գրոհով վերցրել է ՈՒՆԻՏԱ-ի բոլոր օբյեկտները։ Ժերեմիաս Շիտունդան, Էլիաշ Պենան առևանգվել և սպանվել են նոյեմբերի 2-ին[3], ընդդիմության բարձրագույն ղեկավարության մի քանի այլ անդամներ զոհվել են տեղում, Արլինդո Պեն և Աբել Շիվուկուվուկուն վիրավորվել են (Արլինդո Պենա փրկվում է միայն այն պատճառով, որ այլ մարդու դիակը նրա համար են վերցրել)[4]։
Բանակն ու ոստիկանությունը իշխող կուսակցության զինված ակտիվիստներին ամեն կերպ աջակցել են[5]։ Ժոնաս Սավիմբիի խոսքով՝ կառավարական զորքերը կիրառել են խորհրդային արտադրության ծանր հրետանի, տանկեր և Միլ Մի-24 ուղղաթիռներ[6]։ ՈւՆԻՏԱ-ի 14 հրամանատարներից բաղկացած խումբը գործնականում պատանդ են վերցրել. նրանց ազատ արձակումը իշխանությունները պայմանավորել են ՈւՆԻՏԱ-ի ջոկատների դուրսբերմամբ գրավյալ շրջաններից։ Այս մասին ՄՊԼԱ-ի ղեկավարության անունից հայտարարություն է արել Անգոլայի ապագա նախագահ Ժուան Լորենսը[7]։
Սպանությունները լայն մասշտաբներ են ձեռք բերել մայրաքաղաքում և տարածվել ամբողջ երկրում։ Հարվածը հանկարծակի և արդյունավետ պատրաստված էր։ ՈւՆԻՏԱ-ի հրամանատարությունը չի հասցրել պայքարել։ Զոհերի թիվը անհայտ է, տարբեր աղբյուրներ տալիս են 10 000-ից մինչև 50 000-ը թվերը[8][9]։ Զոհ են դարձել նախևառաջ ՈւՆԻՏԱ-ի ակտիվիստներն ու կողմնակիցները։ Հաշվեհարդարի են ենթարկվել նաև ՖՆԼԱ-ի անդամները։ Տեղի է ունեցել նաև էթնիկ գործոն. սպանվել են հիմնականում օվիմբունդա և բակոնգո ազգությունների ներկայացուցիչներ, որոնք աջակցում էին Սավիմբիին և Ռոբերտոյին։
1992 թվականի նոյեմբերի 1-ին ՄՊԼԱ-ի ուժերը գրեթե ոչնչացրել են Լուանդայի ընդդիմության բոլոր կառույցները։ Ելնելով հոկտեմբերյան ժամանակագրությունից՝ իրադարձությունները «Կոտորած Հելոուինին» անվանումը։
Հետազոտողների մեծ մասը Հելոուինի կոտորածը դիտարկում է որպես իշխող ռեժիմի հակառակորդների, հատկապես ՈւՆԻՏԱ-ի առաջնորդների նպատակաուղղված ոչնչացում[9]։ Կա նաև կարծիք, որ Սավիմբին պատրաստ էր ուժային բախման և նույնիսկ կողմնորոշվում էր այդ տարբերակին։ Սակայն ՈւՆԻՏԱ-ն գերագնահատել է իր ուժերը՝ չնախատեսելով կանխարգելիչ հարվածի ուժն ու կոշտությունը[10]։
Հետևանքներ խմբագրել
Հելոուինի կոտորածն ամրապնդել է իշխող ռեժիմի դիրքերը։ Նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլը չեղարկվել է, նախագահ է մնացել Ժոզե Էդուարդո դուշ Սանտուշը։ Ընդդիմության ներկայացուցիչները ջախջախել են մայրաքաղաքին և երկրի զգալի հատվածին։ Միջազգային հանրությունն ընդհանուր առմամբ ճանաչել է Սանտուշի հոգիների հաղթանակը[11]։
ՈւՆԻՏԱ-ի կուսակցությունը վերսկսել է պարտիզանական պատերազմը։ ՖՆԼԱ-ի կուսակցությունը, որը չուներ իր զինված ուժերը, ընդունել է իշխանությունների պայմանները և դարձել պաշտոնական ընդդիմություն։
Ռազմական գործողությունները կառավարական զորքերի և ՈւՆԻՏԱ-ի ջոկատների միջև ընթացել են աճող ինտենսիվությամբ։ 1992 թվականի աշնանից մինչև 1994 թվականի գարուն Անգոլայում զոհվել է մոտ 120 հազար մարդ[12]։
Անգոլայում քաղաքական կարգավորման գործընթացը տեղի է ունեցել Պորտուգալիայի, ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի (որպես ԽՍՀՄ իրավահաջորդի) միջնորդությամբ։ Սակայն Ժոնաս Սավիմբին նշել է ,որ «ոչ Վաշինգտոնը, ոչ Մոսկվան, ոչ Լիսաբոնը, ոչ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը, ոչ միջազգային մամուլը չեն դատապարտել կոտորածը»[6]։ Օտարերկրյա գործընկերները կառավարությանը բողոք չեն ներկայացրել դոշ Սանտուշի քաղաքականության դեմ, որի հետ այդ ժամանակ սերտ գործարար կապեր են հաստատվել։ Արյունահեղության պատասխանատվությունը գերադասել են բարդել Սավիմբիի վրա[3]։
Կարգավորման հերթական փորձը ձեռնարկվել է 1994 թվականի հոկտեմբերի 31-ին։ Լուսակի արձանագրությունը, որը կնքվել է Պորտուգալիայի, ԱՄՆ-ի և ՌԴ-ի միջնորդությամբ, ենթադրում էր կոալիցիոն կառավարության ստեղծում և իշխանության բաժանում բոլոր մակարդակներում՝ ՄՊԼԱ-ի և ՈւՆԻՏԱ-ի միջև։ Սակայն պայմանավորվածությունները կյանքի չեն կոչվել։ Երկու կողմերն էլ խաղադրույք են կատարել ռազմական որոշման վրա։ Հելոուինի կոտորածի փորձը չի նպաստել փոխադարձ վստահությանը։
Մինչև 1990-ականների վերջը մարտական գործողություններն ընթանում էին փոփոխական հաջողությամբ, 1998-1999-ից նշվում էր ՄՊԼԱ-ի ռազմական գերակշռությունը։ Պատերազմն ավարտվել է 2002 թվականի սկզբին՝ Սավիմբիի մահից հետո։ ՈւՆԻՏ-ի նոր ղեկավարությունը կրկնել է ՖՆԼԱ-ի ճանապարհը՝ ընդունելով դուշ Սանտուշի պայմանները։
1992 թվականից հետո Անգոլայում տեղի ունեցած բազմակուսակցական ընտրությունները կայացել են միայն 2008 թվականին[1]։ Կրկին հաղթանակ տարան դուշ Սանտուշն ու ՄՊԼԱ-ն։ 2012 թվականին դուշ Սանտուշը նախագահական պաշտոնը պահպանել է ավտոմատ կերպով՝ խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքներով, որոնցում ՄՊԼԱ-ն կրկին մեծամասնություն է ստացել։
1992 թվականի աշնան իրադարձությունները շարունակում են ազդել Անգոլայի քաղաքական իրավիճակի վրա։ Կոտորածի հիշողությունը, դրա կրկնությունից առաջ մտավախությունները զսպել են Անգոլական համակարգային ընդդիմության ակտիվությունը։ Հելոուինի կոտորածի թեման պաշտոնապես տաբուացված է համարվում[9]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 As três anteriores eleições e respetivas vitórias do MPLA
- ↑ Rothchild, Donald S., Managing Ethnic Conflict in Africa: Pressures and Incentives for Cooperation, 1997
- ↑ 3,0 3,1 «Хэллоуин чёрной памяти». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 31-ին.
- ↑ Чёрная воля Савимби. 15 лет назад погиб в бою вождь ангольской Юниты
- ↑ UNITA. STANDING COMMITTEE OF THE POLITICAL COMMISSION. 1999 — Year of Generalised Popular Resistance
- ↑ 6,0 6,1 «INTERVIEW DE JONAS SAVIMBI». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 24-ին.
- ↑ The New York Times, November 04, 1992. Rebels in Angola suffer a setback
- ↑ Historical Dictionary of Angola by W. Martin James, Susan Herlin Broadhead
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Massacre de Outubro em Angola completa 20 anos
- ↑ Angola — MPLA & UNITA — 'Revista — EXPRESSO', de 14 de novembro de 1992 — 'LUANDA — DEPOIS DA MATANÇA' — MUITO RARA
- ↑ «Angola: Resumption of the civil war». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 13-ին.
- ↑ Hayward R. Alker, Ted Robert Gurr, and Kumar Rupesinghe. Journeys Through Conflict: Narratives and Lessons, 2001