Զարկերակներ

Զարկերակներ
Տեսակ	անատոմիական կառուցվածքի տեսակ և անատոմիական կառուցվածքների դաս
Ենթադաս	segment of arterial tree organ? և անհատական անատոմիական կառուցվածք
Մասն է	արյունատար անոթներ
Անատոմիական; կառուցվածքի զարգացում	artery development?
Միանում է	սիրտ և արտրիոլ
MeSH	A07.015.114
Foundational Model of Anatomy	50720
Terminologia Anatomica 98	A12.0.00.003
Նկարագրված է	Սովետական մեծ հանրագիտարան (1926—1947), Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան, Բրոքհաուզի և Եֆրոնի փոքր հանրագիտական բառարան, 1911 Encyclopædia Britannica, Մեյերի հանրագիտարանային բառարան (1888–1889), The Domestic Encyclopædia; Or, A Dictionary Of Facts, And Useful Knowledge?, The New Student's Reference Work և Հայկական սովետական հանրագիտարան, հատոր 3
	Arteries Վիքիպահեստում

Զարկերակներն այն անոթներն են, որոնք մեր օրգանիզմը մատակարարում են թթվածնով հարուստ արյամբ , բացառություն են կազմում թոքային զարկերակները, որոնք դուրս գալով համապատասխանաբար աջ փորոքից՝ թոքային զարկերակացողունից , դեպի թոքեր են տանում ածխաթթու գազով հարուստ արյուն , ինչպես նաև պորտայի զարկերակներից , վերջիններս ևս պարունակում են ածխաթթու գազով հարուստ արյուն , որն աորտայից ուղղվում է ընկերք։ Զարկերակները կազմում են սրտանոթային համակարգի կարևոր բաղադրիչ, քանի որ նրանց միջոցով է իրականացվում ոչ միայն բոլոր հյուսվածքների մատակարարումը թթվածնով ու սննդանյութերով , այլ նաև ածխաթթու գազի և նյութափոխանակության արգասիքների հեռացումն օրգանիզմից, արյան օպտիմալ pH֊ի ապահովումն ու իմուն համակարգի գործառույթներն իրականացնող սպիտակուցների փոխադրումը։ Հաստատված է , որ զարգացած երկրներում մահվան հիմնական երկու պատճառներն են սրտամկանի ինֆարկտն ու գլխուղեղի ինսուլտը, որոնք հանդիսանում են զարկերակային համակարգում արյան շրջանառության դանդաղեցման հետ կապված խնդիրների հետևանք , մասնավորապես խոլեստերոլի կուտակման հետևանք։

Կառուցվածք

Զարկերակի մանրադիտակային պատկեր.

Մարդու մարմնի զարկերակների լայնական կտրվածք

Զարկերակներն ըստ տրամագծի պայմանականորեն բաժանում ենք մեծ, միջին և փոքր զարկերակների։ Զարկերակները սկիզբ են առնում հիմնական ցողունից , որից էլ սկսվում են նրա բազմաթիվ ճյուղավորումները։ Այն զարկերակները, որոնք արյուն են մատակարարում մարմնի պատերին անվանում ենք առպատային (պարիետալ ), իսկ օրգանների խոռոչներին արյուն մատակարարողները՝ ընդերային (վիսցերալ): Զարկերակների անունները կազմվում են համապատասխան օրգանի անունից , որին վերջինս անոթավորում է , օրինակ՝ երիկամային զարկերակ, լյարդային զարկերակ, այն ոսկրի անվանումից , որին տվյալ զարկրակը հարում է , օրինակ՝ ծղիկային կամ ճաճանչային զարկերակները , նաև զարկերակներն անվանում ենք նրանց ընթացքին համապատասխան , օրինակ ՝ բազկի շրջադարձային հետին զարկերակը , նրանց աղբյուրի համապատասխան՝ միջընդերային վերին , ստորին զարկերակները , իսկ եթե զարկերակի տրամագիծը մեծ չէ, ապա անվանում ենք , որպես իր սկզբնակի ճյեւղ։ Դեպի օրգաններ ուղղվելիս զարկերակները ճյուղավորվում են ավելի փոքր տրամագծով անոթների , և համապատասխան այս ճյուղավորմանը կտարբերենք գլխավոր՝ մագիստրալ ու ցրված տիպի զարկերակներ։Գլխավոր տեսակի դեպքում ունենք մագիստրալ զարկերակ , որից սկիզբ են առնում բազմաթիվ կողմնային ճյուղեր , իսկ ցրված տեսակի դեպքում հիմնական զարկերակը միանգամից բաժանվում է բազմաթիվ ճյուղերի , ինչն ապահովում է տվյալ օրգանի առավելագույն արյունամատակարարումը։ Այս տեսակը հանդիպում է պարենքիմային օրգաններում։

Զարկերակների կառուցվածքը ներկայացնելիս օգտվում ենք երկու հիմնական եղանակներից՝ անզեն աչքով տեսանելի մակրոսկոպիկ եղանակից , ինչպես նաև մանրադիտակի օգնությամբ՝ միկրոսկոպիկ եղանակով։Մարդու օրգանիզմի զարկերակային համակարգը բաժանում ենք համակարգային զարկերակների, որոնք արյամբ են մատակարարում ամբողջ մարմինն, ու թոքային զարկերակները, որոնք ածխաթթու գազով հարուստ արյուն են տանում սրտից թոքեր։

Զարկերակների , ինչպես նաև երակների պատի ամենաարտաքին շերտն անվանում ենք ադվենտիցիալ թաղանթ(tunica adventicia, tunica externa), որը չափազանց հարուստ է կոլագենային թելերով և իրենից ներկայացնում է փուխր շարակցական հյուսվածք , որտեղ գտնվում են անոթը սնուցող անոթներ(vasa vasorum) և անոթը սնուցող նյարդեր(nn. vasorum)^[2]։ Հաջորդ շերտը միջին շերտն է (tunica media), որը կրկին պարունակում է կոլագենայի ու էլաստինային թելեր, նաև օղակաձև դասավորված հարթ մկանաթելեր, որոնց շնորհիվ էլ իրականացվում է անոթների լուսնացքի փոփոխությունները ։ Հարթ մկանաթելերը նյարդավորվում են վեգետատվ նյարդային համակարգի միջոցով , հետևաբար լուսանցքի փոփոխությունները կախված չեն մեր կամքից , այլ կապված են մի շարք գործոնների հետ , օրինակ՝ միջավայրի ջերմաստիճանից կամ օրգանիզմում տեղի ունեցող որոշակի գործընթացներից։ Անոթի պատի ամենաներքին շերտն անվանում ենք ներքին թաղանթ(tunica intima)^[2], որն անմիջապես սերտ շփվում է արյան հետ։ Վերջինս իր հերթին կազմված է երեք շերտերից ՝ էնդոթել, եթաէնդոթել և հիմային թաղանթ։ Այն միջին թաղանթից բաժանվում է ներքին առաձգական՝էլաստիկ թաղանթով։ Էլաստինային թելերի պարունակության շնորհիվ է , որ զարկերակները կարողանում են թեքվել, հարմարվել օրգանների տեղադրությանը։

Աորտա

Պսակային զարկերակներ

Պսակաձև զարկերակները (կամ կորոնար զարկերակներ) սիրտը սնուցող հիմնական արյունատար անոթներն են։ Դրանք սրտամկանին մատակարարում են թթվածնով հարուստ արյուն և սննդանյութեր՝ ապահովելով սրտի մկանների կենսունակությունը և ճիշտ աշխատանքը։

Պսակաձև զարկերակների տեսակները

Պսակաձև զարկերակները բաժանվում են երկու հիմնական ճյուղերի՝

Աջ պսակաձև զարկերակ (Right Coronary Artery, RCA)՝ սնուցում է սրտի աջ կողմի մեծ մասը։
Ձախ պսակաձև զարկերակ (Left Coronary Artery, LCA)՝ այն բաժանվում է երկու հիմնական ճյուղի՝
- Աջուղեղային ճյուղ (Left Anterior Descending, LAD)՝ սնուցում է սրտի առջևի պատը։
- Շրջանցող ճյուղ (Circumflex Artery, LCX)՝ սնուցում է սրտի կողային և հետին հատվածները։

Դրանց կարևորությունը

Պսակաձև զարկերակները կենսական դեր ունեն սրտի առողջության մեջ։ Դրանց խցանումը կամ վնասումը կարող է հանգեցնել լուրջ առողջական խնդիրների, օրինակ՝

Իշեմիկ սրտային հիվանդություն (Ischemic Heart Disease),
Սրտամկանի ինֆարկտ (Myocardial Infarction)։

Խնամք և կանխարգելում

Առողջ ապրելակերպ,
Սննդակարգում խոլեստերինի և հագեցած ճարպերի նվազեցում,
Կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվություն,
Ծխախոտից և ալկոհոլից հրաժարում,
Սրտաբանի պարբերական հսկողություն։

Ներքին օրգանները սնող զարկերակներ

Մարդու ներքին օրգաններին արյուն մատակարարող զարկերակները կազմում են բարդ և բազմաճյուղ համակարգ։ Դրանք ապահովում են թթվածնի և սննդանյութերի հոսքը դեպի ներքին օրգաններ՝ ապահովելով դրանց ֆունկցիոնալությունը։

Գլխավոր զարկերակներ ներքին օրգանները սնուցելու համար

Կրծքային աորտա և որովայնային աորտա Աորտան՝ մարդու ամենամեծ զարկերակը, բաժանվում է երկու մասի.
- Կրծքային աորտան (Thoracic Aorta)՝ սնուցում է կրծքավանդակի օրգանները։
- Որովայնային աորտան (Abdominal Aorta)՝ սնուցում է որովայնի օրգանները։
Կրծքավանդակի զարկերակներ
- Բրոնխային զարկերակներ (Bronchial Arteries)՝ սնուցում են թոքերը։
- Էզոֆագային զարկերակներ (Esophageal Arteries)՝ սնուցում են կերակրափողը։
Որովայնի հիմնական զարկերակներ
- Ցելիակական ցողուն (Celiac Trunk)՝ բաժանվում է երեք ճյուղի.
  - Լյարդային զարկերակ (Hepatic Artery)՝ սնուցում է լյարդը։
  - Ստամոքսային զարկերակ (Gastric Artery)՝ սնուցում է ստամոքսը։
  - Փայծաղային զարկերակ (Splenic Artery)՝ սնուցում է փայծաղը։
- Վերին միջընդերային զարկերակ (Superior Mesenteric Artery)՝ սնուցում է բարակ աղիներն ու հաստ աղու որոշ մասերը։
- Ներքին միջընդերային զարկերակ (Inferior Mesenteric Artery)՝ սնուցում է հաստ աղու ստորին հատվածները։
Երիկամային և մակերիկամային զարկերակներ
- Երիկամային զարկերակներ (Renal Arteries)՝ սնուցում են երիկամները։
- Մակերիկամային զարկերակներ (Suprarenal Arteries)՝ սնուցում են մակերիկամները։
Սեռական օրգաններ
- Սեռական զարկերակներ (Gonadal Arteries)՝ սնուցում են ամորձիները տղամարդկանց մոտ և ձվարանները կանանց մոտ։
Ներքին զստային զարկերակ (Internal Iliac Artery)
- Սնուցում է փոքր կոնքի օրգանները, ներառյալ միզապարկը, ուղիղ աղին, արգանդը և սեռական օրգանները։

Այս զարկերակների համակարգի խանգարումները կարող են լուրջ ազդեցություն ունենալ ներքին օրգանների ֆունկցիաների վրա։ Հետևաբար, առողջ ապրելակերպը և սրտանոթային համակարգի խնամքը կարևոր են ներքին օրգանների լավ աշխատանքն ապահովելու համար։

Կրծքային աորտա

Կրծքային աորտան (Thoracic Aorta) մարդու օրգանիզմի ամենակարևոր զարկերակներից մեկն է, որը հանդիսանում է աորտայի կրծքավանդակի հատվածը։ Այն սկսվում է սրտից (ձախ փորոքից) և անցնում կրծքավանդակի ողջ երկայնքով՝ սնուցելով բազմաթիվ օրգաններ և հյուսվածքներ:

Կրծքային աորտայի կառուցվածքը

Կրծքային աորտան բաժանվում է հետևյալ հատվածների.

Վերելող աորտա (Ascending Aorta) Սկսվում է ձախ փորոքից և սնուցում է.
- Պսակաձև զարկերակներ (Coronary Arteries), որոնք արյուն են մատակարարում սրտամկանին։
Աորտայի աղեղ (Aortic Arch) Կատարում է աղեղանման շրջադարձ, և նրանից դուրս են գալիս հետևյալ խոշոր զարկերակները՝
- Բրախիոցեֆալիկ ցողուն (Brachiocephalic Trunk)՝ մատակարարում է արյունը գլխին և վերին վերջույթներին,
- Ձախ ընդհանուր քնային զարկերակ (Left Common Carotid Artery),
- Ձախ ենթանրակային զարկերակ (Left Subclavian Artery)։
Իջնող կրծքային աորտա (Descending Thoracic Aorta) Ընդունում է արյունը աորտայի աղեղից և մատակարարում այն կրծքավանդակի հետևյալ օրգաններին.
- Թոքեր (բրոնխային զարկերակներ),
- Կերակրափող (էզոֆագային զարկերակներ),
- Կրծքային պատ (ինտերկոստալ և ենթակողային զարկերակներ),
- Դիաֆրագմայի վերին հատվածներ։

Կրծքային աորտայի ֆունկցիան

Կրծքային աորտան կատարում է հետևյալ հիմնական ֆունկցիաները.

Արյուն մատակարարում է սրտամկանից կրծքավանդակի օրգաններին և հյուսվածքներին,
Ապահովում է թթվածնի և սննդանյութերի անխափան հոսքը դեպի կենսական կարևոր օրգաններ։

Կրծքային աորտայի հիվանդություններ

Կրծքային աորտայի հետ կապված հիվանդություններն ու ախտահարումները ներառում են՝

Անևրիզմա (Aortic Aneurysm)՝ աորտայի պատի լայնացում, որը կարող է վտանգավոր լինել պատի ճեղքման (ռուպտուրա) պատճառով։
Աորտայի նեղացում (Coarctation of Aorta)՝ բնածին կամ ձեռքբերովի նեղացում։
Աորտայի պատի շերտավորում (Aortic Dissection)՝ պատի ներսում շերտերի անջատում, ինչը կարող է հանգեցնել արյան արտահոսքի։
Աթերոսկլերոզ՝ աորտայի պատի խոլեստերինային կուտակումներ։

Կրծքային աորտայի առողջության խնամք

Կրծքային աորտայի առողջությունն ապահովելու համար կարևոր է.

Վերահսկել արյան ճնշումը,
Կանխարգելել աթերոսկլերոզը՝ սննդակարգում խոլեստերինի նվազեցմամբ,
Պարբերաբար խորհրդակցել սրտաբանի հետ (հատկապես ռիսկային խմբերում)։

Որովայնային աորտա

Որովայնային աորտան (Abdominal Aorta) աորտայի ներքևի հատվածն է, որն անցնում է որովայնի խոռոչի միջով։ Այն հանդիսանում է մարդու օրգանիզմի ամենակարևոր զարկերակներից մեկը՝ ապահովելով արյան մատակարարումը որովայնի օրգաններին, փոքր կոնքին և ստորին վերջույթներին։

Որովայնային աորտայի դիրքը

Սկսվում է կրծքային աորտայի իջնող հատվածից, դիաֆրագմայի աորտային բացվածքի մոտ։
Աղավաղվում է դեպի ներքև՝ մինչև չորրորդ գոտկային ողը, որտեղ բաժանվում է երկու համատեղ զստային զարկերակների (Common Iliac Arteries)։

Որովայնային աորտայի ճյուղերը

Որովայնային աորտան բազմաթիվ ճյուղերի միջոցով արյուն է մատակարարում որովայնի օրգաններին, ինչպես նաև որոշ դեպքերում՝ ստորին վերջույթներին։

Միաձև ճյուղեր (Unpaired Branches)՝ սնուցում են մարսողական համակարգի օրգանները.
- Ցելիակական ցողուն (Celiac Trunk):
  - Ստամոքսային զարկերակ (Gastric Artery): սնուցում է ստամոքսը,
  - Լյարդային զարկերակ (Hepatic Artery): սնուցում է լյարդը,
  - Փայծաղային զարկերակ (Splenic Artery): սնուցում է փայծաղը։
- Վերին միջընդերային զարկերակ (Superior Mesenteric Artery):
  - Սնուցում է բարակ աղիներն ու հաստ աղու մեծ մասը։
- Ներքին միջընդերային զարկերակ (Inferior Mesenteric Artery):
  - Սնուցում է հաստ աղու ստորին հատվածները և ուղիղ աղին։
Զույգ ճյուղեր (Paired Branches):
- Երիկամային զարկերակներ (Renal Arteries):
  - Սնուցում են երիկամները։
- Մակերիկամային զարկերակներ (Suprarenal Arteries):
  - Սնուցում են մակերիկամները։
- Սեռական զարկերակներ (Gonadal Arteries):
  - Տղամարդկանց մոտ՝ ամորձիները, կանանց մոտ՝ ձվարանները։
Պարիետալ ճյուղեր (Parietal Branches):
- Ստորին դիաֆրագմային զարկերակներ (Inferior Phrenic Arteries):
  - Սնուցում են դիաֆրագման։
- Գոտկային զարկերակներ (Lumbar Arteries):
  - Սնուցում են որովայնի պատը և ողնաշարի որոշ հատվածներ։

Որովայնային աորտայի ֆունկցիան

Արյուն է մատակարարում բոլոր հիմնական օրգաններին, որոնք գտնվում են որովայնի խոռոչում։
Ապահովում է սննդանյութերի և թթվածնի հոսքը դեպի ստորին վերջույթներ։

Որովայնային աորտայի հիվանդություններ

Որովայնային աորտայի խնդիրները կարող են վտանգավոր լինել կյանքի համար։ Հիմնական հիվանդություններն են՝

Անևրիզմա (Aneurysm):
- Աորտայի պատի լայնացում, որը կարող է պատի ճեղքման պատճառ դառնալ։
Աորտայի պատի շերտավորում (Dissection):
- Պատի ներսում շերտերի բաժանում՝ արյան արտահոսքով։
Աթերոսկլերոզ:
- Պատի խոլեստերինային կուտակում, որը կարող է առաջացնել խցանում։
Էմբոլիա և թրոմբոզ:
- Արյան մակարդուկների առաջացում, որը խոչընդոտում է արյան հոսքը։

Կանխարգելում

Որովայնային աորտայի առողջության պահպանման համար խորհուրդ է տրվում՝

Հետևել արյան ճնշմանը,
Ճիշտ սնվել՝ խուսափելով խոլեստերինի և ճարպերի ավելցուկից,
Կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվություն,
Ծխախոտից հրաժարում։

^{Վերին վերջույթի զարկերակներ}

Վերին վերջույթների զարկերակները ապահովում են թթվածնով հարուստ արյունը ձեռքերին, ինչպես նաև ուսի և նախաբազկի շրջանի մկաններին ու հյուսվածքներին։ Դրանք բխում են սուբկլավյան զարկերակից (subclavian artery) և բաժանվում են ավելի մանր ճյուղերի։

Հիմնական զարկերակներ

Սուբկլավյան զարկերակ (Subclavian Artery):
- Սկսվում է աորտայի աղեղից (ձախ կողմում) կամ բրախիոցեֆալիկ ցողունից (աջ կողմում)։
- Արյուն է մատակարարում ուսագոտուն, պարանոցին, ինչպես նաև վերին վերջույթների գլխավոր զարկերակին։
Աքսիլյար զարկերակ (Axillary Artery):
- Սուբկլավյան զարկերակի շարունակությունն է։
- Սնուցում է ուսագոտին և կրծքավանդակի շրջանի որոշ հատվածներ։
- Աքսիլյար զարկերակը անցնում է թևատակի միջով։
Բրախիալ զարկերակ (Brachial Artery):
- Աքսիլյար զարկերակի շարունակությունն է։
- Արյուն է մատակարարում վերին վերջույթի մեծ մասը։
- Բրախիալ զարկերակը անցնում է բազկի միջով և ներառում ճյուղեր՝ սնուցելով շրջակա մկանները։
- Բազկի շրջանում այն բաժանվում է երկու հիմնական ճյուղի՝ ուռնաձև (Radial) և ալնաձև (Ulnar) զարկերակների։
Ուռնաձև զարկերակ (Radial Artery):
- Բրախիալ զարկերակի ճյուղերից մեկն է։
- Սնուցում է նախաբազկի արտաքին հատվածը և ձեռքի ափի որոշ հատվածներ։
- Ուռնաձև զարկերակը հաճախ օգտագործվում է սրտի զարկերի (պուլսի) ստուգման համար։
Ալնաձև զարկերակ (Ulnar Artery):
- Բրախիալ զարկերակի մյուս գլխավոր ճյուղն է։
- Սնուցում է նախաբազկի ներքին հատվածը և ձեռքի մեծ մասը։
- Ալնաձև զարկերակը մասնակցում է ձեռքի ափի զարկերակային ցանցի (palmar arch) ձևավորմանը։

Ձեռքի զարկերակային ցանցեր

Ափի զարկերակային աղեղ (Palmar Arches):
- Խորը ափի աղեղ (Deep Palmar Arch): ձևավորվում է ուռնաձև զարկերակի մասնակցությամբ։
- Մակերեսային ափի աղեղ (Superficial Palmar Arch): ձևավորվում է ալնաձև զարկերակի մասնակցությամբ։
- Այս զարկերակները բաժանվում են մանր ճյուղերի, որոնք արյուն են մատակարարում մատներին։
Թիկունքային զարկերակային ցանց (Dorsal Carpal Network):
- Սնուցում է ձեռքի թիկունքի հատվածները։

Վերին վերջույթների զարկերակների ֆունկցիան

Արյուն մատակարարել ձեռքերի մկաններին, հոդերին, մաշկին և նյարդային հյուսվածքներին։
Թթվածնով և սննդանյութերով ապահովել մատները։

Հիվանդություններ և խնդիրներ

Զարկերակային խցանումներ (Arterial Occlusion):
- Կարող է առաջանալ արյունատար անոթների աթերոսկլերոզի կամ թրոմբոզի հետևանքով։
Էմբոլիա:
- Արյան մակարդուկների կամ օդի պղպջակների պատճառով արյան հոսքի խանգարում։
Ռեյնոյի համախտանիշ (Raynaud's Phenomenon):
- Արյան անբավարար մատակարարում մատներին սառը պայմաններում։
Տրավմատիկ վնասվածքներ:
- Զարկերակների վնասում տարբեր վնասվածքների ժամանակ։

Խնամք

Կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվություն։
Առողջ սնունդ՝ խոլեստերինի մակարդակը վերահսկելու համար։
Ծխախոտից հրաժարում՝ անոթային հիվանդությունները կանխելու համար։

Ստորին վերջույթի զարկերակներ

Ստորին վերջույթների զարկերակները սնուցում են ազդրերը, սրունքները, ոտնաթաթը և շրջակա հյուսվածքները։ Այս զարկերակները արյուն են ստանում որովայնային աորտայից, որն իր ճյուղերով ապահովում է ստորին վերջույթների թթվածնով հարուստ արյունը։

Հիմնական զարկերակներ

Ընդհանուր զստային զարկերակ (Common Iliac Artery):
- Որովայնային աորտան բաժանվում է աջ և ձախ ընդհանուր զստային զարկերակների։
- Այս զարկերակները բաժանվում են.
  - Ներքին զստային զարկերակ (Internal Iliac Artery): Արյուն է մատակարարում փոքր կոնքի օրգաններին և որոշ հատվածներում ազդրին։
  - Արտաքին զստային զարկերակ (External Iliac Artery): Արյուն է մատակարարում ստորին վերջույթներին։
Ազդրային զարկերակ (Femoral Artery):
- Արտաքին զստային զարկերակի շարունակությունն է, որը անցնում է ազդրերի միջով։
- Սնուցում է ազդրի մեծ մասը։
- Դրա հիմնական ճյուղերից են.
  - Խորը ազդրային զարկերակ (Deep Femoral Artery): Արյուն է մատակարարում ազդրի մկաններին և հյուսվածքներին։
Զմայլքային զարկերակ (Popliteal Artery):
- Ազդրային զարկերակի շարունակությունն է, որը գտնվում է ծունկի հետին հատվածում։
- Սնուցում է ծունկը և վերին սրունքի շրջանը։
Սրունքային զարկերակներ (Tibial Arteries):
- Զմայլքային զարկերակը բաժանվում է երկու հիմնական ճյուղի.
  - Առաջային սրունքային զարկերակ (Anterior Tibial Artery): Սնուցում է սրունքի առջևի հատվածը։
  - Հետին սրունքային զարկերակ (Posterior Tibial Artery): Սնուցում է սրունքի հետին հատվածը և անցնում դեպի ոտնաթաթ։
Ոտնաթաթի զարկերակներ:
- Դորզալիս պեդիս զարկերակ (Dorsalis Pedis Artery): Առաջանում է առաջային սրունքային զարկերակից և սնուցում է ոտնաթաթի վերին հատվածը։
- Մեդիալ և լատերալ պլանտար զարկերակներ (Medial and Lateral Plantar Arteries): Հետին սրունքային զարկերակի ճյուղեր, որոնք սնուցում են ոտնաթաթի ստորին հատվածը։

Ստորին վերջույթների զարկերակային ցանց

Ստորին վերջույթների զարկերակները ձևավորում են ճյուղավորված ցանց, որը կարևոր դեր է խաղում մկանների, ոսկորների և հյուսվածքների սնուցման գործում։ Արյունատար անոթների այս ցանցը հնարավորություն է տալիս կարգավորել արյան հոսքը նույնիսկ ֆիզիկական ակտիվության ժամանակ։

Ստորին վերջույթների զարկերակային խնդիրներ

Աթերոսկլերոզ (Atherosclerosis):
- Զարկերակների պատերի խոլեստերինային կուտակում, որը խոչընդոտում է արյան հոսքը։
Պերիֆերիկ զարկերակային հիվանդություն (Peripheral Artery Disease, PAD):
- Ստորին վերջույթների զարկերակների խցանում կամ նեղացում։
Էմբոլիա կամ թրոմբոզ:
- Արյան մակարդուկի առաջացում, որը կարող է խանգարել արյան հոսքը։
Ռեյնոյի համախտանիշ:
- Արյան անբավարար հոսք մատների և ոտքերի անոթներում։

Կանխարգելում և խնամք

Առողջ ապրելակերպ.
- Կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվություն (օրինակ՝ քայլք կամ վազք)։
- Ծխախոտից հրաժարում։
Սննդակարգ.
- Խուսափեք խոլեստերինի և հագեցած ճարպերի ավելցուկից։
Արյան ճնշման վերահսկում.
- Բարձր արյան ճնշումը կարող է վնասել անոթները։
Սրտաբանի պարբերական հսկողություն՝ կանխելու զարկերակային հիվանդությունները։

Գլխի զարկերակներ

Գլխի զարկերակները արյուն են մատակարարում գլխուղեղին, գլխի մկաններին, կաշվին, դեմքին և այլ կարևոր օրգաններին։ Դրանք բխում են սրտից և բաժանվում են մի շարք հիմնական և երկրորդական զարկերակների, որոնք միասին ապահովում են գլխի և պարանոցի հյուսվածքների սնուցումը։

Հիմնական զարկերակներ, որոնք մատակարարում են արյուն գլխին

Ընդհանուր քնային զարկերակներ (Common Carotid Arteries):
- Գլխի և պարանոցի հիմնական զարկերակներից են։
- Բաժանվում են երկու ճյուղի՝
  - Ներքին քնային զարկերակ (Internal Carotid Artery): Սնուցում է գլխուղեղի մեծ մասը։
  - Արտաքին քնային զարկերակ (External Carotid Artery): Սնուցում է դեմքի, գլխի և պարանոցի մկանները և հյուսվածքները։
Արտաքին զարկերակների ճյուղերը:
- Դեմքի զարկերակ (Facial Artery): Արյուն է մատակարարում դեմքի մաշկին և մկաններին։
- Վերին ծնոտի զարկերակ (Maxillary Artery): Սնուցում է վերին ծնոտը, ատամները և ճակատի հատվածը։
- Լսողական զարկերակ (Auricular Artery): Սնուցում է արտաքին ականջը և շրջակա հատվածները։
- Վերելող ըմպանակի զարկերակ (Ascending Pharyngeal Artery): Արյուն է մատակարարում կոկորդին և ըմպանակին։
Ներքին քնային զարկերակների ճյուղերը:
- Առաջային ուղեղային զարկերակ (Anterior Cerebral Artery): Սնուցում է գլխուղեղի առջևի հատվածը։
- Միջին ուղեղային զարկերակ (Middle Cerebral Artery): Սնուցում է գլխուղեղի մեծ մասը՝ ներառյալ շարժողական և զգայական կենտրոնները։
- Զադային հաղորդակցող զարկերակ (Posterior Communicating Artery): Միանում է վերտեբրալ զարկերակներին և ձևավորում Վիլլիսի շրջան։
Կողնուղեղային զարկերակներ (Vertebral Arteries):
- Սկսվում են սուբկլավյան զարկերակներից։
- Միանալով ձևավորում են բազիլյար զարկերակը (Basilar Artery)։
- Սնուցում են գլխուղեղի հիմքի հատվածները, ցողունը, փոքր ուղեղը։

Գլխուղեղի զարկերակային շրջան (Վիլլիսի շրջան)

Վիլլիսի շրջանը (Circle of Willis) գլխուղեղի հիմնական զարկերակային ցանցն է, որն ապահովում է արյան անխափան հոսքը նույնիսկ զարկերակներից մեկի խցանման դեպքում։ Այն կազմված է ներքին քնային զարկերակներից և կողնուղեղային զարկերակներից։

Գլխի զարկերակների ֆունկցիան

Ապահովում են գլխուղեղի, աչքերի, դեմքի մաշկի, մկանների, կոկորդի և ականջների թթվածնով հարուստ արյունը։
Կարգավորում են արյան շրջանառությունը գլխի կարևոր կենտրոններում՝ պահպանելով ուղեղի կենսունակությունը։

Հիվանդություններ և խնդիրներ

Իշեմիկ ինսուլտ (Ischemic Stroke):
- Պատճառվում է գլխուղեղի զարկերակների խցանմամբ կամ նեղացմամբ։
Անևրիզմա (Aneurysm):
- Զարկերակի պատի լայնացում, որը կարող է ճեղքվել։
Աթերոսկլերոզ (Atherosclerosis):
- Զարկերակային պատերի խոլեստերինային կուտակում։
Քնային զարկերակի ստենոզ (Carotid Artery Stenosis):
- Զարկերակի նեղացում, որը նվազեցնում է արյան հոսքը գլխուղեղ։

Կանխարգելում և խնամք

Սննդակարգ՝ խոլեստերինի մակարդակի նվազեցման համար։
Կանոնավոր ֆիզիկական ակտիվություն։
Ծխախոտի և ալկոհոլի օգտագործման նվազեցում։
Արյան ճնշման վերահսկում։
Սրտաբանի և նյարդաբանի պարբերական հսկողություն։

Թոքային զարկերակ

Թոքային զարկերակները (Pulmonary Arteries) մարդկային օրգանիզմի կարևորագույն արյունատար անոթներից են, որոնք ապահովում են սրտի և թոքերի միջև արյան շրջանառությունը։ Դրանք միակ զարկերակներն են, որոնք թթվածնազուրկ արյուն են տանում։

Թոքային զարկերակների կառուցվածքը և ֆունկցիան

Ծագումը Թոքային զարկերակները սկիզբ են առնում սրտի աջ փորոքից՝ թոքային միջանցքից (Pulmonary Trunk):
- Թոքային միջանցքը կարճ հատված է, որը շուտով բաժանվում է երկու հիմնական զարկերակի՝
  - Աջ թոքային զարկերակ (Right Pulmonary Artery): Արյուն է տանում դեպի աջ թոքը։
  - Ձախ թոքային զարկերակ (Left Pulmonary Artery): Արյուն է տանում դեպի ձախ թոքը։
Թթվածնազուրկ արյան փոխադրում Թոքային զարկերակների հիմնական ֆունկցիան թթվածնազուրկ արյունը սրտից թոքեր տեղափոխելն է, որտեղ այն հարստացվում է թթվածնով և հեռացվում է ածխաթթու գազը։ Այս գործընթացն իրականացվում է թոքային ալվեոլներում։
Թոքային զարկերակների կառուցվածքային առանձնահատկությունները
- Զարկերակները տանում են թթվածնազուրկ արյուն (սովորաբար զարկերակները տանում են թթվածնով հարուստ արյուն):
- Ունեն առաձգական պատեր՝ բարձր ճնշման դիմակայելու համար։

Թոքային շրջանառություն (Pulmonary Circulation)

Թոքային զարկերակները կազմում են թոքային շրջանառության (առանձին շրջանառություն) կարևորագույն մասը։ Այս համակարգը ներառում է.

Արյան հոսք դեպի թոքեր: Սրտի աջ փորոքից թթվածնազուրկ արյունը տեղափոխվում է թոքային զարկերակներով դեպի թոքեր։
Արյան հարստացում թթվածնով: Թոքային ալվեոլներում թթվածնի փոխանակման գործընթացից հետո թթվածնով հարստացած արյունը վերադառնում է սրտի ձախ նախասենյակ՝ թոքային երակներով։

Թոքային զարկերակների հիվանդություններ

Թոքային հիպերտենզիա (Pulmonary Hypertension):
- Թոքային զարկերակներում արյան ճնշման բարձրացում։
- Կարող է առաջացնել սրտի աջ փորոքի գերծանրաբեռնվածություն։
Թոքային էմբոլիա (Pulmonary Embolism):
- Արյան մակարդուկի, ճարպային մասնիկների կամ օդի պղպջակների խցանում թոքային զարկերակներում։
- Լուրջ և կյանքին վտանգավոր վիճակ է։
Կոնգենիտալ անոմալիաներ:
- Բնածին խնդիրներ, օրինակ՝ թոքային զարկերակի ստենոզ (նեղացում)։
Թոքային զարկերակային անևրիզմա:
- Զարկերակի պատի լայնացում, որը կարող է պատռվել։

Թոքային զարկերակների կարևորությունը

Առանց թոքային զարկերակների թթվածնազուրկ արյունը չէր կարող տեղափոխվել թոքեր՝ օրգանիզմը թթվածնով հարստացնելու համար։
Կազմում են թոքային շրջանառության առանցքը, առանց որի օրգանիզմի հյուսվածքները չէին կարող սնուցվել։

Կանխարգելում և խնամք

Առողջ ապրելակերպ
- Հրաժարում ծխախոտից, որը վնասում է թոքերի և զարկերակների առողջությունը։
Ֆիզիկական ակտիվություն
- Օգնում է բարելավել արյան շրջանառությունը։
Արյան մակարդման կանխարգելում
- Կանխարգելիչ միջոցառումներ երկարատև պասիվ վիճակներից (օրինակ՝ երկարատև նստածություն կամ անկողնային ռեժիմ):
Բժշկական հսկողություն
- Սրտաբանի և թոքաբանի պարբերական այցեր, հատկապես եթե կա հիպերտենզիա կամ թոքային հիվանդություններ։

Սաղմի զարկերակների առանձնահատկությունները

Սաղմի զարկերակները առանձնանում են իրենց կառուցվածքով և ֆունկցիոնալությամբ՝ համապատասխանելով սաղմի զարգացման փուլերին։ Սաղմի արյան շրջանառությունը տարբերվում է հասուն օրգանիզմի շրջանառությունից, քանի որ թոքերը, լյարդը և այլ օրգաններ դեռ լիարժեք ֆունկցիոնալ չեն։

Սաղմի արյունատար համակարգի հիմնական առանձնահատկությունները

Զարկերակների և երակների համակարգի փոփոխված դերը Սաղմում զարկերակները և երակները ձևավորում են հատուկ ուղիներ, որոնք ապահովում են արյան փոխանակումը մայրական օրգանիզմի հետ։
Թթվածնով հարուստ և աղքատ արյան խառնուրդ Սաղմի արյան համակարգը թույլ է տալիս թթվածնով հարուստ և աղքատ արյանը խառնվել, քանի որ թթվածնի հիմնական աղբյուրը պլացենտան է, այլ ոչ թե թոքերը։

Սաղմի զարկերակների և արյան հոսքի հիմնական ուղիները

Պորտային զարկերակներ (Umbilical Arteries):
- Սաղմի ներքին զստային զարկերակներից դուրս եկող զույգ զարկերակներ են։
- Դրանք թթվածնազուրկ արյունը տեղափոխում են պլացենտա, որտեղ կատարվում է թթվածնի և սննդանյութերի փոխանակումը։
Պորտային երակ (Umbilical Vein):
- Պորտային զարկերակներով պլացենտայում թթվածնով հարստացած արյունը վերադառնում է սաղմին պորտային երակի միջոցով։
- Թթվածնով հարուստ արյունը մուտք է գործում սաղմի ներքին համակարգ՝ անցնելով լյարդի միջով կամ շրջանցելով այն։
Դուկտուս վենոզուս (Ductus Venosus):
- Հատուկ անցուղի է, որը թույլ է տալիս թթվածնով հարուստ արյանը շրջանցել լյարդը և ուղղակիորեն հասնել սրտի ստորին սիներակ։
Դուկտուս արտերիոզուս (Ductus Arteriosus):
- Կապում է թոքային զարկերակը աորտայի հետ։
- Թույլ է տալիս արյանը շրջանցել թոքերը, քանի որ դրանք դեռևս չեն կատարում շնչառական ֆունկցիան։
Օվալ բացվածք (Foramen Ovale):
- Սրտի աջ նախասենյակը կապում է ձախ նախասենյակի հետ։
- Թույլ է տալիս թթվածնով հարուստ արյանը շրջանցել թոքային շրջանառությունը։

Սաղմի զարկերակային համակարգի աշխատանքը

Թթվածնազուրկ արյունը սաղմից դուրս է գալիս պորտային զարկերակներով դեպի պլացենտա։
Թթվածնով հարուստ արյունը պորտային երակի միջոցով վերադառնում է սաղմի սրտին։
Թոքերը շրջանցվում են՝ ապահովելով թթվածնի և սննդանյութերի առավելագույն օգտագործումը գլխուղեղի և այլ կենսական օրգանների կողմից։

Հետծննդյան փոփոխություններ

Ծնվելուց հետո սաղմի զարկերակային համակարգում տեղի են ունենում էական փոփոխություններ.

Պորտային զարկերակները և երակները փակվում են:
- Պորտային զարկերակները վերածվում են լիգամենտային կառուցվածքի։
- Պորտային երակը վերածվում է լյարդային լիգամենտի։
Դուկտուս արտերիոզուսը փակվում է՝ դառնալով լիգամենտում արտերիոզում (Ligamentum Arteriosum):
Օվալ բացվածքը փակվում է՝ վերածվելով ֆոսսա օվալիսի (Fossa Ovalis)։

Կարևոր առանձնահատկություններ

Սաղմի զարկերակային համակարգը նախապես հարմարեցված է պլացենտար փոխանակմանը։
Ծնվելուց հետո արյան հոսքի այս համակարգը արագ փոփոխվում է՝ համապատասխանելով օդային շնչառությանը։

Վերարտադրողական զարկերակներ

Վերարտադրողական զարկերակները (կամ սեռական զարկերակներ) մատակարարում են թթվածնով հարուստ արյունը վերարտադրողական օրգաններին: Այս զարկերակները տղամարդկանց և կանանց մոտ տարբեր են՝ կախված անատոմիական տարբերություններից։

Տղամարդկանց վերարտադրողական զարկերակներ

Սերմնարանային զարկերակ (Testicular Artery):
- Սկիզբ է առնում որովայնային աորտայից։
- Արյուն է մատակարարում սերմնարաններին (ամորձիներին), սերմնալարերին և շրջակա հյուսվածքներին։
- Երկար է և հասնում է ամորձապարկ՝ պարանոցի ճյուղերով։
Ներքին զստային զարկերակ (Internal Iliac Artery):
- Այն ունի մի քանի ճյուղեր, որոնք սնուցում են փոքր կոնքի օրգանները, ներառյալ վերարտադրողական համակարգի հատվածները։
  - Հետին բունային զարկերակ (Internal Pudendal Artery): Սնուցում է պենիսի սնամեջ մարմինները և միզուղիների մոտ գտնվող տարածքները։
  - Վերելող միզապարկային զարկերակ (Inferior Vesical Artery): Սնուցում է միզապարկը, սերմնաբշտերը և շագանակագեղձը։

Կանանց վերարտադրողական զարկերակներ

Ձվարանային զարկերակ (Ovarian Artery):
- Սկիզբ է առնում որովայնային աորտայից։
- Արյուն է մատակարարում ձվարաններին և ձվաբջջուղիներին։
Ներքին զստային զարկերակ (Internal Iliac Artery):
- Կանանց մոտ ներքին զստային զարկերակը նույնպես սնուցում է փոքր կոնքի վերարտադրողական օրգանները։
  - Արգանդային զարկերակ (Uterine Artery): Սնուցում է արգանդը, արգանդափողերը և շրջակա հյուսվածքները։
  - Հետին բունային զարկերակ (Internal Pudendal Artery): Սնուցում է արտաքին սեռական օրգանները (օրինակ՝ լաբիա, հեշտոց)։
  - Վերելող հեշտոցային զարկերակ (Vaginal Artery): Արյուն է մատակարարում հեշտոցին։

Հիմնական ֆունկցիան

Վերարտադրողական զարկերակները մատակարարում են թթվածին և սննդանյութեր վերարտադրողական օրգաններին, որոնք կարևոր են՝

Սեռական օրգանների նորմալ ֆունկցիայի,
Հորմոնալ արտադրության,
Բեղման և վերարտադրողական այլ գործընթացների համար։

Հիվանդություններ և խնդիրներ

Աթերոսկլերոզ: Սեռական զարկերակներում արյան հոսքի խանգարումը կարող է առաջացնել էրեկտիլ դիսֆունկցիա տղամարդկանց մոտ կամ սեռական ֆունկցիայի խանգարում կանանց մոտ։
Էմբոլիա կամ թրոմբոզ: Կարող են խոչընդոտել արյան հոսքը՝ պատճառելով հյուսվածքային անբավարարություն։
Վարիկոցելե (Varicocele): Ամորձապարկի տարածքում սերմնարանային երակների լայնացում, որը կարող է կապված լինել զարկերակային շրջանառության անբավարարության հետ։
Արգանդի զարկերակների անոմալիաներ: Կարող են ազդել հղիության վրա, ներառյալ արգանդի պատի անբավարար արյան հոսքը։

Կանխարգելում

Հետևել սրտանոթային առողջությանը՝ խուսափելով բարձր խոլեստերինից և բարձր արյան ճնշումից։
Պարբերական բժշկական ստուգումներ սեռական ֆունկցիայի խանգարումների վաղ ախտորոշման համար։
Առողջ սնունդ և ֆիզիկական ակտիվություն՝ արյան հոսքը լավացնելու համար։

↑ ^1,0 ^1,1 անատոմիայի հիմնարար մոդել
↑ ^2,0 ^2,1 Steve, Paxton,; Michelle, Peckham,; Adele, Knibbs (2003). «The Leeds Histology Guide» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 669)։

[_4cb1c029f0099186-1] 1,0 ^1,1 անատոմիայի հիմնարար մոդել

[:1-2] 2,0 ^2,1 Steve, Paxton,; Michelle, Peckham,; Adele, Knibbs (2003). «The Leeds Histology Guide» (անգլերեն). {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)

[1]

[2]