Աշուր-Էտել-իլանի
Աշուր-Էտել-իլանի ( Աքքադ - «Աստվածների ասպետ», մ.թ.ա. 7-րդ դար - մ. թ. ա. 627), Ասորեստանի թաքավոր։
| Աշուր-Էտել-իլանի | |
| |
| Մասնագիտություն՝ | գերիշխան |
|---|---|
| Ծննդյան օր | մ.թ.ա. 7-րդ դար |
| Վախճանի օր | մ. թ. ա. 627 |
| Քաղաքացիություն | Ասորեստան |
| Հայր | Աշուրբանիպալ |
Աշուրբանապալի որդին է։ Մ.թ. ա. 629 թվականին Ասորեստանը բաժանվեց երկու թագավորության։ Աշուր-Էտել-իլանին իշխում էր Նինվեում, իսկ նրա հայրը՝ Աշուրբանապալը, Աշուրում, ընդորում Աշուր-Էթել-իլանին համարվում էր գլխավոր թագավորը:Իսկ Ուրուկի հեռավոր հարավում Աշուրբանապալի Սին-շար-իշկունի մեկ այլ որդի համարվում էր «Ասորեստանի թագավոր», որը նույնպես հակասում էր Բաբելոնի թագավոր Կանդալանուին և, ըստ երևույթին, պատերազմ էր մղում նրա հետ:Նույն մ. թ. ա. 629 թվականին Աշուր-Էտել-իլանին Բել-իբնիի փոխարեն նշանակեց խալդեյ Նաբոպալասարի (Նաբու-ապլա-ուցուրա)ծովափնյա կառավարիչ[1]։
Բաբելոնյան պատերազմ խմբագրել
Մ.թ. ա. 627 թվականի սկզբին Աշուրբանապալը մահացավ, և Աշուրայում իշխանությունը գրավեց Նաբու-ռեխտու-ուցուր քաղաքի նահանգապետը, բայց այս ապստամբությունը ճնշվեց «մեծ ներքինի» Սին-շում-լիշիրի անձնական բանակի կողմից (մակագրությունը Աշուր-Էտել-Իլանի):Մ.թ. ա. 627-ի մայիսին։ Բաբելոնի թագավորը մահացավ Կանդալանին, որից հետո Բաբելոնը ընդհանրապես չճանաչեց որևէ թագավոր, բայց սկսեց թվագրել իր փաստաթղթերը արդեն մահացած Կանդալանի Թագավորության կեղծ շարունակությամբ։ Օգտվելով Ասորեստանի դժվարություններից՝ Պրիմորիեի տիրակալ Նաբոպալասարը ապստամբություն բարձրացրեց, գրավեց Ասորեստանի Սին-շար-իշկուն թագավորին պատկանող Ուրուկը, իսկ Մ. թ. ա. 627 թվականի մայիսին պաշարեց Նիպպուրը։
Մ.թ. ա. 627 թվականի օգոստոսին ասորական ավանգարդը անցավ Բաբելոնի սահմանը և այրեց Շազնակա քաղաքը։ Մ.թ. ա. 627 թվականի սեպտեմբերին ասորական գլխավոր ուժերը մարտի մեջ մտան և սկսեցին հարձակվել Նիպպուրի վրա։ Նրանց մոտենալուն պես Նաբոպալասարը, չընդունելով մարտը, նահանջեց դեպի հարավ։ Ասորիները և Նիպպուրի բնակիչները պաշարեցին այն Ուրուկում (Մ.թ. ա. 627 թ. Նոյեմբեր), բայց չկարողացան գրավել քաղաքը, հարձակման ժամանակ ջախջախվեցին և ստիպված եղան նահանջել։ Մ.թ. ա. 626 թվականի մայիսից ոչ ուշ Նաբոպալասարն ընդունեց թագավորական տիտղոսը[2][3]։
Մ. թ. ա. 626-ի իրադարձություններ խմբագրել
Մ.թ. ա. 626 թվականի այարու ամսին (ապրիլ/մայիս) ասորական բանակը Սին-շում-լիշիրի գլխավորությամբ ներխուժեց Բաբելոնիա և իր իշխանությունը հաստատեց Աքքադում և Հյուսիսային Շումերում։ Մ.թ. ա. 626 թվականի հունիսից ոչ ուշ Նիպպուրի բնակիչները Սին-շում-լիքիրին ճանաչել են Ասորեստանի թագավոր, և ոչ ուշ, քան օգոստոսը, նույնը տեղի է ունեցել Բաբելոնում։ Սին-շում-լիճի վերափոխումը պատվից «Ասորեստանի թագավոր» տեղի ունեցավ, Ամենայն հավանականությամբ, «Տիեզերքի թագավոր » Աշուր-Էթել-իլանիի սանկցիայով, քանի որ նիպպուրյան փաստաթղթերը կրում են երկու տիրակալների ամսաթվերը։ Բայց Մ.թ. ա. 626 թվականի սեպտեմբերի սկզբին իրավիճակը կտրուկ փոխվեց։ Բաբելոնիայի հարավում գտնվող քաղաքներից մեկում փողոցային ճակատամարտում Սին-շար-իշկունի բանակը պարտություն կրեց Նաբոպալասարի զորքերից և ստիպված եղավ նահանջել Ասորեստան, ինչը, ի դեպ, ապացուցում է, որ Սին-շար-իշկունի հարաբերությունները իրենց «Կառավարման ընկերների» հետ բավական լավ էին, որպեսզի թույլ տան Սին-շար-իշկունի զորքերին նահանջել իրենց տարածք։ Շուտով Սին-շում-լիշիրի գլխավոր ասորական բանակը նույնպես սկսեց պարտություն կրել։ Սիպպարը սկսեց իր փաստաթղթերը թվագրել Նաբոպալասարի Թագավորության սկիզբով, իսկ Բաբելոնում վերսկսվեց հանգուցյալ Կանդալանի Թագավորության շարունակության գեղարվեստական գրականությունը, չնայած Բաբելոնյան ժամանակագրությունն անմիջապես նշում է, որ մեկ տարի երկրում թագավոր չի եղել։
12 տաշրիտու (հոկտեմբերի 10) նաբոպալասարի գրոհի ներքո հյուսիս նահանջող ասորական բանակը ջախջախվեց բաբելոնացիների կողմից, իսկ Մ.թ. ա. 626 թ թվականին 26 արախսամնու (նոյեմբերի 23) նաբոպալասարը պաշտոնապես հռչակվեց Բաբելոնի թագավոր:Բաբելոնյան էպիկական տեքստերից մեկում ասվում է, որ Բաբելոնի տիրապետման նախօրեին Նաբոպալասարը քութու քաղաքի ջրանցքի ափին ջախջախեց ասորական բանակը և մահապատժի դատապարտեց «Ասորեստանի մեծ ներքինին»։ Ակնհայտ է, որ այստեղ խոսքը Սին-շում-լիքիրի ճակատագրի մասին է[4][5]։
Մ. թ. ա. 625-ի իրադարձություններ խմբագրել
Բայց Ասորեստանը չէր ցանկանում այդքան հեշտությամբ համակերպվել Բաբելոնի կորստի հետ։ Մ.թ. ա. 625 թվականի գարնանը ասորիները կրկին արշավեցին Բաբելոնի վրա։ Նիսանի 17-ին (ապրիլի 9-ին) ասորական զորքի ճանապարհին կանգնած Շապազու քաղաքից աստվածներ ժամանեցին Բաբելոն։ 21 այարու (ապրիլ/մայիս) ասորիները սիպպարից մեկ կամ երկու անցումներում վերցրեցին և թալանեցին Շալոտ քաղաքը, իսկ 20 սիմանան (մայիս/հունիս) սիպպարից տարհանեցին աստվածների կուռքերը։ Սակայն ասորիներին չհաջողվեց հաջողությամբ շարունակել ընկերությունը։ Շալլաթում թողնելով ուժեղ կայազոր՝ ասորական բանակը հետ դարձավ՝ պաշտպանելու հայրենիքը մարերի ներխուժումից։ Նաբոպալասար 9 Աբու (հուլիսի 29) մ.թ. ա. 625 թվականին ասորիներից Շալլաթը հետ վերցնելու փորձը անհաջող ավարտվեց[6][7]։
Աշուր-Էթել-Իլանի թագավորության ավարտը խմբագրել
Ասորիներին հաջողվեց հետ մղել մարերի արշավանքը։ Ֆրաորտը մահացավ իր զորքերի մեծ մասի հետ միասին։ Բայց ասորիների կորուստները նույնպես շատ մեծ էին, և միայն 15 ամիս անց ասորական բանակը կարողացավ վերսկսել ռազմական գործողությունները Բաբելոնիայում։ Մ.թ. ա. 624 թվականի ուլուլու ամսվա սկզբին (Օգոստոս) ասորիները դուրս եկան Բաբելոնի դեմ և ճամբար դարձան Նար-Բանիտու ջրանցքի վրա։ Նույն թվականին Ուրուկի կախվածությունը Բաբելոնից թուլացավ, քանի որ Ուրուկը դադարեց իր փաստաթղթերը թվագրել Նաբոպալասարի Թագավորության տարիներով, բայց նախընտրեց չեզոք ձևը «Դարպասի փակման չորրորդ տարին », այսինքն՝ պաշարման դիրքը, որը ներդրվել է Մ.թ. ա. 627 թվականին։ Բայց ասորիները չկարողացան այս տարի որևէ նշանակալի առավելության հասնել և հետ գնացին Ասորեստան։ Նաբոպալասարը, իր հերթին, Մ.թ. ա. 624 թվականի հոկտեմբերին փորձեց գրավել ասորիներին հավատարիմ Նիպպուրը, բայց ձախողվեց[8][9]։
Աշուր- Էթել-իլանիի իսկական արձանագրություններից հայտնի է միայն, որ նա փորձել է պահպանել ամրությունների մարտական պատրաստվածությունը և վերանորոգել Կալհուի պալատը։ Լեյարդը, ով հայտնաբերեց նրա կառույցները, զարմացավ նրանց կոպտությունից և թշվառությունից՝ համեմատած Ասորեստանի լավագույն ժամանակների շենքերի հետ․ «Ես Աշուր-Էթել-իլանին եմ, տիեզերքի թագավորը, Ասորեստանի թագավորը, Աշուրբանապալի որդին, տիեզերքի թագավորը, Ասորեստանի թագավորը , Ասարհադդոնի թոռը, տիեզերքի թագավորը, Ասորեստանի թագավորը»։
Մ.թ. ա. 623 թվականին Աշուր-Էթել-իլանին մահացավ կամ սպանվեց՝ 6 տարի տևելով։ Աշուր-Էթել-իլանին հիշատակվում է Բաբելոնյան թագավոր Նաբոնիդես Ադդա-Գուպիի մոր՝ Խառանի արձանագրության մեջ։ Այնտեղ ասվում է, որ Աշուր-Էթել-իլանին իշխել է 3 տարի՝ իր հոր՝ Աշուրբանապալի 42 տարվա կառավարումից հետո։ Այստեղ, ըստ երևույթին, հաշվի չի առնվում Աշուր-Էթել-իլանիի և Աշուրբանապալի համիշխանության ժամանակը[10]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Կաղապար:Книга:Белявский В. А.: Вавилон легендарный и Вавилон исторический
- ↑ «Ранние годы Набопаласара (ABC 2), 1—9». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ Կաղապար:Книга:Белявский В. А.: Вавилон легендарный и Вавилон исторический
- ↑ «Ранние годы Набопаласара (ABC 2), 10—15». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ Կաղապար:Книга:Белявский В. А.: Вавилон легендарный и Вавилон исторический
- ↑ «Ранние годы Набопаласара (ABC 2), 18—24». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ Կաղապար:Книга:Белявский В. А.: Вавилон легендарный и Вавилон исторический
- ↑ «Ранние годы Набопаласара (ABC 2), 25—28». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ Կաղապար:Книга:Белявский В. А.: Вавилон легендарный и Вавилон исторический
- ↑ «Стела Адда-гуппи' из Харрана, 30—31». Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 10-ին.