Ֆիզիկական կամ մտավոր հարկադրանք
Ֆիզիկական կամ մտավոր հարկադրանք, անձի նկատմամբ ապօրինի բռնության (ֆիզիկական կամ մտավոր) կիրառումը, որն իրականացվում է այդ անձին իր կամքին հակառակ սոցիալապես վտանգավոր արարք կատարելուն դրդելու նպատակով[1]։ Այն արարքի հանցավորությունը բացառող հանգամանքներից է։
Նման իրավիճակում պատասխանատվությունը բացառվում է այն պատճառով, որ գործողությունները անձի կողմից կատարվել են իր կամքին հակառակ և հետևաբար՝ անմեղ։ Նշվում է, որ փաստորեն այս դեպքում հարկադրված անձը հանդես է գալիս որպես հանցագործության «կենդանի գործիք», և հանցանքի սուբյեկտը է լինելու, և պատասխանատվությունը կրելու է հարկադրողը[2]։
Հարկադրանքի տեսակները խմբագրել
Պատասխանատվությունը բացառող հանգամանքը կարող է համարվել ֆիզիկական կամ հոգեկան հարկադրանք, որը կիրառվում է անձի նկատմամբ քրեական արարքը կատարելու պահին կամ դրանից քիչ առաջ (որպեսզի առկա լինի կրկնվող բռնի ազդեցություն պահանջվող գործողությունները կատարելուց հրաժարվելու դեպքում)[2]։ Իրականում ֆիզիկական և մտավոր հարկադրանքը հազվադեպ է իրականացվում միմյանցից առանձին. որպես կանոն, ցանկացած ֆիզիկական հարկադրանք պարունակում է մտավոր ազդեցության տարրեր, իսկ մտավոր հարկադրանքն ուղեկցվում է ֆիզիկական բռնության կիրառմամբ[3]։
Ֆիզիկական հարկադրանք խմբագրել
Ֆիզիկական հարկադրանքը բռնի ազդեցություն է մարդու մարմնի վրա, որը հանգեցնում է ցավ կամ առողջությանը վնաս, որը կատարվում է հարկադրված անձին որոշակի գործողություն կատարելու ստիպելու նպատակով[2]։ Ֆիզիկական հարկադրանքը կարող է կրճատվել մինչև մարդու մարմնի անատոմիական ամբողջականության խախտում (ծեծ, զենքի օգտագործում և այլն), ազդեցություն այլ ֆիզիոլոգիական պրոցեսների վրա (ուժեղ դեղերի օգտագործում, թմրամիջոցներ և հոգեմետ թմրամիջոցներ, նեյրոլեպտիկներ, սննդից զրկում, քնից և այլն, և հարկադրվածի ֆիզիկական ազատության սահմանափակում (զսպում, կապում և այլն))[4]։
Հոգեկան պարտադրանք խմբագրել
Հոգեկան հարկադրանքը տեղեկատվական ազդեցությունն է մարդու գիտակցության վրա, որը, որպես կանոն, ներկայացնում է ֆիզիկական բռնության սպառնալիք՝ հարկադրված անձի կամ նրա մտերիմների նկատմամբ[5]։ Նման հարկադրանքի օրինակ կարող է լինել բանկի աշխատակցի ընտանիքի անդամների առևանգումը, որպեսզի նրանց նկատմամբ հաշվեհարդարի սպառնալիքի ներքո բանկի աշխատակիցն օգնի հանցագործներին բանկի կողոպուտ կատարել[6]։ Վիճահարույց է գիտակցության վրա տեղեկատվական ազդեցության այլ մեթոդները, մասնավորապես, հիպնոզը որպես մտավոր հարկադրանք ճանաչելու հնարավորության հարցը։ Ամենաընդհանուրն այն կարծիքն է, որ քրեական իրավունք նման ազդեցությունը կարող է իմաստ ունենալ միայն այն դեպքում, եթե այն ամբողջությամբ ճնշի մարդու գիտակցությունը կամ նրա կամքը[7]։
Հարկադրանքի աստիճան խմբագրել
Ֆիզիկական հարկադրանքը կարելի է ճանաչել որպես հաղթահարելի կամ անհաղթահարելի։ Ինչ վերաբերում է մտավոր պարտադրանքին, ընդհանուր առմամբ կարծում են, որ այն միայն հնարավոր է հաղթահարել[5]։ Հարկադրանքի անդիմադրելի բնույթը նշանակում է, որ անձի կամքն ամբողջությամբ ճնշվել է, որ անձը, առաջացնելով սոցիալապես վտանգավոր հետևանքներ, այլ ելք չի ունեցել, քան կատարել սոցիալապես վտանգավոր արարք։ Սուբյեկտիվ վերագրման սկզբունքի համաձայն՝ նման վնասը պետք է ճանաչվի անմեղ, դրա համար պատասխանատվություն չի կարող առաջանալ[5] հանցագործությունը կատարողը այս դեպքում հարկադրողն է, տեղի է ունենում, այսպես կոչված, «միջակ հանցագործությունը»։ Եթե հարկադրված անձը պահպանել է ոչ հանցավոր վարքագծի տարբերակ ընտրելու հնարավորությունը, ապա առաջանում է ծայրահեղ անհրաժեշտության նման իրավիճակի. իր օրինականորեն պաշտպանված շահերին վնաս պատճառելու համար հարկադրված անձը վնաս է հասցնում երրորդ կողմի շահերին։ Նման իրավիճակներում պատճառված վնասը գնահատվում է որպես ծայրահեղ անհրաժեշտության դեպքում, այսինքն՝ դրա պատճառումը օրինական ճանաչելու համար այն պետք է լինի ավելի քիչ, քան կանխված վնասը, և վնաս պատճառելը պետք է լինի վերջին միջոցը ստեղծված իրավիճակից[8]։
Ֆիզիկական կամ մտավոր հարկադրանք օրենսդրության մեջ խմբագրել
Աշխարհի երկրների օրենսդրության մեջ խմբագրել
Հարկադրանքի՝ որպես քրեական պատասխանատվությունը բացառող հանգամանքի մասին կանոնները պարունակվում են բազմաթիվ պետությունների քրեական օրենսդրության մեջ։ Ֆրանսիայի քրեական օրենսգրքի 122-2 հոդվածը սահմանում է. «Այն անձը, ով գործել է ուժի կամ հարկադրանքի ազդեցության տակ, որին նա չի կարողացել դիմակայել, ենթակա չէ քրեական պատասխանատվության»։ Նիդեռլանդների քրեական օրենսգիրքը սահմանում է, որ «անձը, ով հանցագործություն է կատարում ուժի ազդեցության տակ, որին նա չի կարող դիմակայել, ենթակա չէ քրեական պատասխանատվության» (հոդված 40)։ Հարկադրանքին դիմակայելու կարողությունը գնահատող նշան է. այն որոշվում է կոնկրետ իրավիճակի հիման վրա իրավապահ մարմինների կողմից։ Իսպանիայի քրեական օրենսգիրք 21-րդ կետը պարունակում է պատասխանատվությունից ազատվելու ավելի լայն հիմք. այն սահմանում է, որ «մեկը, ով գործել է մեծ վախի վիճակում», ենթակա չէ քրեական պատասխանատվության։ Ուժեղ վախը կարող է առաջանալ, մասնավորապես, հարկադրանքով (հիմնականում մտավոր)[9]։
Ռուսաստանի քրեական օրենսդրության մեջ խմբագրել
Ֆիզիկական կամ հոգեկան հարկադրանքի կանոնը պարունակում է Ռուսաստանի Դաշնության Քրեական օրենսգրքի 40-րդ հոդվածում։ Անդիմադրելի ֆիզիկական հարկադրանքի հետևանքով քրեական օրենսդրությամբ պաշտպանվող շահերին վնաս պատճառելը ճանաչվում է ոչ քրեական։ Եթե ֆիզիկական հարկադրանքը հաղթահարելի էր, ինչպես նաև հոգեկան հարկադրանքի բոլոր դեպքերում, պատասխանատվության հարցը լուծվում է ծայրահեղ անհրաժեշտության կանոններով։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Калугин В. В. Физическое или психическое принуждение как обстоятельство, исключающие преступность деяния: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. М., 2001. С. 12—13.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Уголовное право России. Практический курс / Под общ. ред. А. И. Бастрыкина; под науч. ред. А. В. Наумова. М., 2007. С. 176.
- ↑ Орешкина Т. Физическое или психическое принуждение как обстоятельство, исключающее преступность деяния // Уголовное право. 2000. № 1. С. 33-38.
- ↑ Уголовное право России. Практический курс / Под общ. ред. А. И. Бастрыкина; под науч. ред. А. В. Наумова. М., 2007. С. 176—177.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Уголовное право России. Практический курс / Под общ. ред. А. И. Бастрыкина; под науч. ред. А. В. Наумова. М., 2007. С. 177.
- ↑ «Can 'tiger kidnappings' be prevented?». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 4-ին.
- ↑ Российское уголовное право. Общая часть / Под ред. В. Н. Кудрявцева, А. В. Наумова. М., 1997. С. 255.
- ↑ Уголовное право России. Практический курс / Под общ. ред. А. И. Бастрыкина; под науч. ред. А. В. Наумова. М., 2007. С. 178.
- ↑ Курс уголовного права. Общая часть. Том 1: Учение о преступлении / Под ред. Н. Ф. Кузнецовой, И. М. Тяжковой. М., 2002. С. 492—493.