Վայլի տրանսկրիպցիոն համակարգ
Վայլի տրանսկրիպցիոն համակարգ, ճիշտ է նաև Ուայլի անգլ.՝ Wylie, տիբեթյան այբուբենի տրանսկրիպցիոն համակարգ՝ լատինական այբուբենի սիմվոլների կիրառմամբ[1]։
Շատ նման է ժամանակակից չինական պինյին ստանդարտ համակարգին, որն օգտագործվում է համակարգչի ստեղնաշարից օգտվելու համար։ Չինական պինյին ստանդարտի հիման վրա ստեղծվել է Տիբեթյան պինյին ստանդարտը[2]։ Համակարգի անունը կապված է Վաշինգտոնի համալսարանի պրոֆեսոր, տիբեթագետ Տարել Վայլիի անվան հետ (1927-1984), ով 1959 թվականին կարողացել է համակարգը բերել ամբողջական տեսքի և ստանդարտացրել[3]։
Դրանից հետո ԱՄՆ-ում այն օգտագործվում է որպես տիբեթերեն լեզվի ուսումնասիրման ստանդարտ։ Վայլիի կոդը կազմված է հնչյունի համաձայն կարդացվող սիմվոլներից։ Բացառություն է կազմում միայն Gya համակցությունը.
- Gya-tibet.PNG, արտասանվում է գյա
- G.ya-tibet.PNG, արտասանվում է յա
Նշանագրերը տրանսկրիպցիոն համակարգի վերածելիս հաճախ օգտվում են տիբեթյան լեզվում օգտագործվող մի եղանակից՝ դակչխայից։ Այն իրենից ներկայացնում է «տառերով ընթերցում» կամ հեգել, և վերլուծական համակարգով մոտ է չինական հիերոգլիֆային արվեստին։ Տառերով կամ հեգելով կարդալու մեթոդը տիբեթերենում օգտագործվում է ոչ միայն լեզուն սովորելիս, այլև՝ առօրյա խոսակցականում։ Դակչխային տիրապետելը շատ կարևոր է, քանի որ բառի մեջ տառերի քանակը և արտասանվող հնչյունների քանակը տիբեթերենում տարբեր են։ Սա բնորոշ է չին-տիբեթական լեզվաընտանիքի բոլոր լեզուներին, և հատկապես տիբեթերենում շատ են նույնանունները, որոնք ունեն տարբեր գրելաձև։
Տիբեթյան նշանագրերի օրինակներ են.
-Բալատալա
-Գաոչաչա
-Գաոշչաշչա
-Գաոտատա
-Գաոցացա
-Կարատատրա
-Մաոջաջա
-Ռա
-Վա
-Ա
-Աոբաբա
-Աոցխացխա
| Վայլի | Տրանսկրիպցիա | Դակչխա |
| А | ա | Ա |
| ba | բա (վա) | Բա |
| bca' | չա | Բաոչաչա |
| bda' | դա | Բաոդադա |
| bga' | գա | Բաոգագա |
| bgra | դրա | Բաոտարատադրա |
| bgya | գյա (ջյա) | Բաոգայատագյա |
| bka' | կա | Բաոկակա |
| bkra | տրա | Բաոկարատատրա |
| bkya | կյա | Բաոկայատակյա |
| bla | լա | Բալատալա |
| blda | դա | Բաոլադատադա |
| blta | տա | Բաոլատատատա |
| bra | դրա | Բարատադրա |
| brda | դա | Բաոռադատադա |
| brdza | ձա | Բաոռաձատաձա |
| brga | գա | Բաոռագատագա |
| brgya | գյա (ջյա) | Բաոռագատագագայատագյա |
| brja | ջա | Բաոռաջատաջա |
| brka | կա | Բաոռակատակա |
| brkya | կյա | Բաոռակատակակայատակյա |
| brla | լա | Բաոռալատալա |
| brna | նա | Բաոռանատանա |
| brnga | նգա | Բաոռանգատանգա |
| brnya | նյա | Բաոռանյատանյա |
| brta | թա | Բաոռատատատա |
| brtsa | ցա | Բաոռացատացա |
| bsa' | սա | Բաոսասա |
| bsda | ադ | Բաոսադատադա |
| bsga | գա | Բաոսագատագա |
| bsgra | դրա | Բաոսագատագագարատադրա |
| bsgya | գյա (ջյա) | Բաոսագատագագայատագյա |
| bsha' | շչա | Բաոշչաշչա |
| bska | կա | Բաոսակատակա |
| bskra | տրա | Բաոսակատակակարատատրա |
| bskya | կյա | Բաոսակատակակայատակյա |
| bsla | լա | Բաոսալատալա |
| bsna | նա | Բաոսանատանա |
| bsnga | նգա | Բաոսանգատանգա |
| bsnya | նյա | Բաոսանյատանյա |
| bsra | սա | Բաոսարատասա |
| bsta | տա | Բաոսատատատատա |
| bstsa | ցա | Բաոսացատացա |
| bta' | տա | Բաոտատա |
| btsa' | ցա | Բաոցացա |
| bya | ջա | Բայատաջա |
| bza' | զա | Բաոզազա |
| bzha' | ժա | Բաոժաժա |
| bzla | դա | Բաոզալատադա |
| ca | չա | Չա |
| cha | չխա | Չխա |
| da | դա | Դա |
| dba' | վա | Դաոբավա |
| dbra | ռա | Դաոբառատարա |
| dbya | յա | Դաոբայատայա |
| dga' | գա | Դաոգագա |
| dgra | դրա | Դաոգառատադրա |
| dgya | գյա (ջյա) | Դաոգայատագյա |
| dka' | կա | Դաոկակա |
| dkra | տրա | Դաոկարատատրա |
| dkya | կյա | Դաոկայատակյա |
| dma' | մա | Դաոմամա |
| dmya | նյա | Դաոմայատանյա |
| dnga | նգա | Դաոնգանգա |
| dpa' | պա | Դաոպապա |
| dpra | տրա | Դաոպարատատրա |
| dpya | չա | Դաոպայատաչա |
| dra | դրա | Դարատադրա |
| dza | ձա | Ձա |
| ga | գա | Գա |
| gca' | չա | Գաոչաչա |
| gda' | դա | Գաոդադա |
| gla | լա | Գալատալա |
| gna' | նա | Գաոնանա |
| gnya' | նյա | Գաոնյանյա |
| gra | դրա | Գարատադրա |
| gsa' | սա | Գաոսասա |
| gsha' | շչա | Գաոշչաշչա |
| gta' | տա | Գաոտատա |
| gtsa' | ցա | Գաոցացա |
| gya | գյա (ջյա) | Գայատագյա |
| g.ya | յա | Գաոյայա |
| gza' | զա | Գաոզազա |
| gzha' | ժա | Գաոժաժա |
| ha | խա | Խա |
| hra | խրա | Խարատախրա |
| ja | ջա | Ջա |
| ka | կա | Կա |
| kha | կխա | Կխա |
| khra | տխրա | Կխարատատխրա |
| khya | կխյա | Կխայատակխյա |
| kla | լա | Կալատալա |
| kra | տրա | Կարատատրա |
| kya | կյա | Կայատակյա |
| la | լա | Լա |
| lba | բա | Լաբատաբա |
| lca | չա | Լաչատաչա |
| lda | դա | Լադատադա |
| lga | գա | Լագատագա |
| lha | լհա (հլա) | Լահատալհա |
| lja | ջա | Լաջատաջա |
| lka | կա | Լակատակա |
| lnga | նգա | Լանգատանգա |
| lpa | պա | Լապատապա |
| lta | տա | Լատատատա |
| ma | մա | Մա |
| mcha' | չխա | Մաոչխաչխա |
| mda' | դա | Մաոդադա |
| mdza' | ձա | Մաոձաձա |
| mga' | գա | Մաոգագա |
| mgra | դրա | Մաոգարատադրա |
| mgya | գյա (ջյա) | Մաոգայատագյա |
| mja' | ջա | Մաոջաջա |
| mkha | կխա | Մաոկխակխա |
| mkhra | տխրա | Մաոկխարատատխրա |
| mkhya | կխյա | Մաոկխայատակխյա |
| mna' | նա | Մաոնանա |
| mnga' | նգա | Մաոնգանգա |
| mnya' | նյա | Մաոնյանյա |
| mra | մա | Մարատմա |
| mtha' | թհա | Մաոթհաթհա |
| mtsha | ցխա | ՄԱոցխացխա |
| mya | նյա | Մայատանյա |
| na | նա | Նա |
| nga | նգա | Նգա |
| nra | նա | Նարատանա |
| nya | նյա | Նյա |
| pa | պա | Պա |
| pha | պհա | Պհա |
| phra | տխրա | Պհարատատխրա |
| phya | չխա | Պհայատաչխա |
| pra | տրա | Պարատատրա |
| pya | չա | Պայատաչա |
| ra | ռա | Ռա |
| rba | բա | Ռաբատաբա |
| rda | դա | Ռադատադա |
| rdza | ձա | Ռաձատաձա |
| rga | գա | Ռագատագա |
| rgya | գյա(ջյա) | Ռագատագագայատագյա |
| rja | ջա | Ռաջատաջա |
| rka | կա | Ռակատակա |
| rkya | կյա | Ռակատակակայատակյա |
| rla | լա | Ռալատալա |
| rma | մա | Ռամատամա |
| rmya | նյա | Ռամատամամայատանյա |
| rna | նա | Ռանատանա |
| rnga | նգա | Ռանգատանգա |
| rnya | նյա | Ռանյատանյա |
| rta | տա | Ռատատատա |
| rtsa | ցա | Ռացատացա |
| sa | սա | Սա |
| sba | բա | Սաբատաբա |
| sbra | դրա | Սաբատաբաբառատադրա |
| sbya | ջա | Սաբատաբաբայատաջա |
| sda | դա | Սադատադա |
| sga | գա | Սագատագա |
| sgra | դրա | Սագատագագարատադրա |
| sgya | գյա (ջյա) | Սագատագագայատագյա |
| sha | շչա | Շչա |
| shra | շչա | Շչարատաշչա |
| ska | կա | Սակատակա |
| skra | տրա | Սակատակակարատատրա |
| skya | կյա | Սակատակակայատակյա |
| sla | լա | Սալատալա |
| sma | մա | Սամատամա |
| smra | մա | Սամատամամառատամա |
| smya | նյա | Սամատամամայատանյա |
| sna | նա | Սանատանաа |
| snga | նգա | Սանգատանգա |
| snra | նա | Սանատանանառատանա |
| snya | նյա | Սանյատանյա |
| spa | պա | Սապատապա |
| spra | տրա | Սապատապապարատատրա |
| spya | չա | Սապատապապայատաչա |
| sra | սա | Սարատասա |
| sta | տա | Սատատատա |
| stsa | ցա | Սացատացա |
| ta | տա | Տա |
| tha | տհա | Տհա |
| thra | տհրա | Տհարատատհրա |
| tra | տրա | Տարատատրա |
| tsa | ցա | Ցա |
| tsha | ցհա | Ցհա |
| wa | վա | Վա |
| ya | յա | Յա |
| za | զա | Զա |
| zha | ժա | Ժա |
| zla | դա | Զալատադա |
| ' | ա | Ա |
| 'ba' | բա | Աոբաբա |
| 'bra | դրա | Աոբարատադրա |
| 'bya | ջա | Աոբայատաջա |
| 'cha' | չհա | Աոչհաչհա |
| 'da' | դա | Աոդադա |
| 'dra | դրա | Աոդարատադրա |
| 'dza' | ձա | Աոձաձա |
| 'ga' | գա | Աոգագա |
| 'gra | դրա | Աոգարատադրա |
| 'gya | գյա (ջյա) | Աոգայատագյա |
| 'ja' | ջա | Աոջաջա |
| 'kha' | կհա | Աոկհակհա |
| 'khra | կխա | Աոկխարատատխրա |
| 'khya | կխյա | Աոկխայատակխյա |
| 'pha' | փխա | Աոփխափխա |
| 'phra | տխրա | Աոպխարատատխրա |
| 'phya | չխա | Աոփխայատաչխա |
| 'tha' | տխա | Աոտխատխա |
| 'tsha' | ցխա | Աոցխացխա |
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «The Tibetan and Himalayan Library». www.thlib.org. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
- ↑ «The Wylie transliteration table at Nitartha International - home for digital Tibetan, is dedicated to preserving the ancient wisdom of the arts and sciences of Tibet with modern computer technologies». web.archive.org. 2005 թ․ փետրվարի 23. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
- ↑ «The Tibetan and Himalayan Library». www.thlib.org. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 25-ին.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- https://web.archive.org/web/20080820134951/http://chris.fynn.googlepages.com/wylietranslitteration
- http://www.thlib.org/reference/transliteration/#wiki=/access/wiki/site/26a34146-33a6-48ce-001e-f16ce7908a6a/tibetan%20transliteration%20and%20transcription.html
- http://www.thlib.org/reference/dictionaries/tibetan-dictionary/translate.php
- https://web.archive.org/web/20070928124946/http://www.buddism.ru///_1KaNying/_translit/_translit.php
- https://www.tbrc.org/#help_FooterNavigationtools