«Գրաքննությունը ԽՍՀՄ-ում»–ի խմբագրումների տարբերություն

{{Ընտրյալ հոդված}}

{{Տարվա հոդված|2017}}

 

Քաղաքական համընդհանուր գրաքննության համակարգը ներառում էր գաղափարաբանական և քաղաքական վերահսկման տարբեր ձևեր և մեթոդներ․ ուղղակի մեթոդների հետ մեկտեղ (հրատարակման վրա արգելք, գրաքննական միջամտություն, շեղում բնագրից) կիրառվում էին ամենատարբեր անուղղակի մեթոդներ, որոնք վերաբերվում էին կադրային, հրատարակչական, հոնորարային քաղաքականությանը<ref name="медушевский" />։

| год = 2002

| номер = 6

 

Լայն տարածում ուներ նաև [[ինքնագրաքննություն]]ը։

Գրաքննության հիմնական առարկաներն էին այսպես կոչված «[[հակախորհրդայնություն|հակախորհրդային քարոզչությունը]]» (որի մեջ էր մտնում այն ամենը, ինչը չէր համապատասխանում ընթացիկ գաղափարաբանական դրույթներին), ռազմական և տնտեսական գաղտնիքները (օրինակ՝ ազատազրկման վայրերի և աշխարհագրական քարտեզների մասին տեղեկատվությունը), երկրի գործերի մասին բացասական ինֆորմացիան (աղետներ, տնտեսական խնդիրներ, միջազգայնական հակամարտություններ, բացասական սոցիալական երևույթներ և այլն), ցանկացած տեղեկատվություն, որը կարող էր անցանկալի [[Ակնարկ (ոճաբանական)|ալյուզիաներ]] առաջացնել։

 

|заглавие = История цензуры в России XIX-XX вв. Учебное пособие|ссылка= http://www.pseudology.org/Tsenzura/TsetzuraHistory/library_view_bookb98b.html?chapter_num=39&bid=79

|место = М.

| место = М.

| год = 2008

 

Գիտատեխնիկական տեղեկատվության գրաքննության վերաբերյալ տարբեր կարծիքներ գոյություն ունեն։ [[Գլավլիտ]]ի բարձրաստիճան աշխատակից [[Վլադիմիր Սոլոդին]]ը պնդում էր, որ «գրաքննությունը երբեք չի վերահսկել տեխնիկական և գիտական գրականությունը», սակայն մի շարք հետազոտողներ գրում են, որ գրաքննության և արգելքների էին ենթարկվում այնպիսի գիտական ուղղություներ, ինչպիսիք են [[միջուկային ֆիզիկա]]ն, [[հոգեբանություն]]ը, [[սոցիոլոգիա]]ն, [[կիբեռնետիկա]]ն, [[կենսաբանություն]]ը, [[գենետիկա]]ն<ref name="ban1">{{книга

[[Ռուսիա]]յում որոշ գրքերի ընթերցման վրա արգելք է դրվել՝ սկսած [[Քրիստոնեության ընդունումը Ռուսաստանում|քրիստոնեության ընդունումից]] (առաջին պահպանված «[[Մերժված գրքեր|Մերժված գրքերի ցանկը]]» թվագրվում է 1073 թվականին)։

 

 

|автор =

|часть =

|isbn =

|тираж =

 

 

=== Գրաքննությունը Խորհրդային Ռուսաստանում ===

Իշխանության բռնազավթումից հետո բոլշևիկները խիստ գրաքննություն մտցրեցին։ Նրանք գրավեցին տպարանները և արգելեցին «բուրժուական» թերթերի տպագրումը։ Վլադիմիր Լենինն ասում էր. «Մենք նախկինում ևս հայտարարել էինք, որ կարգելենք բուրժուական թերթերը, եթե իշխանության գլուխ գանք։ Հանդուրժել այդ թերթերի գոյությունը նշանակում է դադարել սոցիալիստ լինել»<ref>''Ленин В. И.'' Сочинения. изд-е 4-е. Т. 26 стр. 253.</ref>։

 

|часть = Декрет о печати

|заглавие = Декреты Советской власти

|тираж = }}</ref>։

 

 

|datepublished = 8 ноября 1917

|url = http://www.lawmix.ru/docs_cccp.php?id=8324

}}</ref>։ Սրանով մնացած հրատարակչատները զրկվեցին փողային մուտքերից։

 

|ответственный = Составитель Т. М. Горяева

|место = М.

}}</ref>։ Տպագրման տրիբունալները գործեցին մինչև 1918 թվականի մայիսը<ref name="molchanov"/>։

 

|author = Суров А.

|datepublished = 1999

|}}}}

 

| автор = Некрич А. М.

| заглавие = Отрешись от страха

| isbn =}}</ref>։

 

[[Պատկեր:Природа и люди 21 Военная цензура Русской армии.jpg|thumb|250px|Նամակների գրաքննություն ռուսական բանակում, 1915 թ.։]]

 

 

 

|автор = Колпакиди А., Серяков М.

|часть =

|isbn = 5765414974

|тираж = 3000

| автор = Мазохин О. Б.

| заглавие = Образование, развитие сил и средств экономических подразделений ВЧК-ОГПУ

Հետագայում քաղվերահսկողության աշխատակիցները ղեկավարության դատին ներկայացրին գրական ստեղծագործությունների վերաբերյալ [[Գլավլիտ]]ի և [[Գլավռեպերտկոմ]]ի թույլատրական որոշումների չեղարկման մասին առաջարկություններ։ Մասնավորապես այս բաժնի առաջարկությամբ ՄՊՔՎ-ն որոշում ընդունեց բռնագրավել [[Բորիս Պիլնյակ]]ի «Մահացու հրապույր» պատմվածքների ժողովածուն, որը վրիպել էր գրաքննության աչքից<ref name="yakovl1"/>։

 

| автор = Яковлев А. Н.

| заглавие = Сумерки

}}</ref><ref name="peabilit">{{cite web|url=http://orgdiv.adm.gov.ru/konsult/reabil/reabil_ir_5.htm|title=О репрессиях в отношении творческой интеллигенции|work=Комиссия по реабилитации жертв политических репрессий|publisher=Администрация Президента Российской Федерации|accessdate=2010-01-28|archiveurl=https://www.webcitation.org/613DiwD1X?url=http://orgdiv.adm.gov.ru/konsult/reabil/reabil_ir_5.htm|archivedate=2011-08-19|dead-url=no}}</ref>։

 

Քաղաքացիական պատերազմի ավարտից և [[Նոր տնտեսական քաղաքականություն|նոր տնտեսական քաղաքականության]] (ՆԷՊ) ազդարարումից հետո [[ՌԽՖՍՀ]]-ում ի հայտ եկան բազում նոր մասնավոր հրատարակչություններ, թերթեր և ամսագրեր, առօրյա գործածության մեջ մտավ «նէպ» եզրը՝ անկախ տպագրությունը, իսկ կուսակցական խորհրդային մամուլը հայտնվեց «ծանրագույն ճգնաժամում»<ref name="ideal">{{книга

|автор = Жирков Г. В.

 

==== Պետհրատ ====

|автор = Жирков Г. В.

|часть = Советская цензура периода диктата Государственного издательства: 1919-1921 гг.

 

==== Գլավլիտի ստեղծում ====

|автор = Жирков Г. В.

|часть = Система ограничительных мер и надзора за печатью и Главлит

|тираж = 5000}}</ref>։ Կազմավորումից հետո ԽՍՀՄ Գլավլիտը ձևավորեց տեղական կառույցներ՝ հանրապետական Գլավլիտներ և [[Գրականության և հրատարակչության շրջանային և քաղաքային վարչություն]]ների ցանց ({{lang-ru|облгорлитов}})։ Միակ հանրապետությունը, որը չուներ առանձին հանրապետական Գլավլիտ, [[ՌԽՖՍՀ]]-ն էր, որին վերահսկում էր միութենական Գլավլիտը։

 

|автор = Блюм А. В.

|часть = Глава II. Главлит и его структура

Գլավլիտի վերահսկողությունից ազատվեցին (այսինքն՝ ցանկացած գրաքննությունից, բացառությամբ՝ ռազմական) Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության (բոլշևիկների), Կոմունիստական ինտերնացիոնալի, Պետհրատի, Համառուսաստանյան կենտրոնական կատարողական կոմիտեի «Իզվեստիա» թերթի հրատարակությունները, Գիտությունների ակադեմիայի գիտական աշխատանքները<ref name="monop"/>։ Հետագայում նախնական գրաքննությունից ազատվեցին նաև [[Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա|Ռուսաստանի Գիտությունների ակադեմիայի]] Հասարակական գիտությունների գիտական տեղեկատվության ինստիտուտի հրատարակությունները<ref>''Пивоваров Ю. С.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/JOURNAL/NEWHIST/INION.HTM Рецензия на книгу] «Мой XX век. Воспоминания»</ref> և, որոշ տվյալներով, մի շարք նեղ մասնագիտական ամսագրեր<ref name="simankov"/>։

 

|автор =

|часть =

}}</ref>։

 

|автор = Блюм А. В.

|часть =

 

==== Գրաքննություն և բռնաճնշումներ ====

| автор = Ермаков А.

| заглавие = Ножницы небытия. Сергей Борисович Ингулов (1893-1938)

}}</ref>։

 

 

{{քաղվածք|Հաղորդելով այս մասին, կարծում եմ, որ այս հակահեղափոխական վրիպակները թշնամու ձեռքի գործն են։ Այս փաստերի մասին ես հաղորդել եմ նաև ԽՍՀՄ պետական անվտանգության ժողկոմին...|}}

 

|author = Руденский Н.

|datepublished = 16 декабря 2000

{{քաղվածք|1920 թվականի հուլիսի 19-ի [[Կոմունիստական ինտերնացիոնալ]]ի երկրորդ կոնգրեսին քիչ մարդ կար։ Լուսանկարեցին, ալբոմներ տպեցին, գոհ պատգամավորներն ալբոմները տուն տարան։ Այսպես, Արևմուտքում պահպանվել են այդ օրվա հետ կապված չփոփոխված վկայությունները։ Իսկ Ռուսաստանում լուսանկարներից հեռացրին բոլորին, բացի ամենագլխավորներից։ Մի լուսանկարում ջնջեցին 27 մարդ, որպեսզի [[Լենին]]ին ոչինչ չխանգարի մենակ մնալ [[Մաքսիմ Գորկի|Գորկու]] հետ։ Պետերբուրգի Ուրիցկու պալատի ծեփաթափ զարդաճաղերը նկարում «վերանորոգեցին». իրական նկարում Լենինի մի ոտքը աղբի մեջ էր. աղբը մաքրեցին, այնպես որ Լենինի ոտքը գետնին չի կպչում։ Մաքրեցին և՛ առաջնորդի, և՛ գրողի կոշիկները։ Գաղտիկուրները քաղհանեցին, իսկ մոլախոտերն առողջ, անորոշ կենսաբանական ծագման ցողուններ սարքեցին։ 1980-ական թվականներին ահավոր լիբերալիզմ էր. հանրությունը վերադարձավ նախկինին։ Ճիշտ է հրատարակեցին լուսանկարի միայն կենտրոնական մասը՝ Լենինին ու Գորկուն, սակայն նրանց հետևում կանգնած երևում էին այդ հիշարժան օրը ներկա գտնվողները։ Աղբը վերադարձրին ոտքերի տակ։ Սակայն մի փաստ. և՛ բնօրինակում, և՛ 1933 թվականի վերափոխված տարբերակում Լենինը կանգնած է՝ ձեռքերը գրպանում, այնպես, որ ճկույթը դրսում է։ Լիբերալ 80-ականներին ինչ-որ մեկը նրբորեն ուղղեց մատը, դրեց Լենինի գրպանը, իսկ շալվարը մաքրեց սպիտակավուն կեղտից։|[[Տատյանա Սուխոտինա-Տոլստայա|Տատյանա Տոլստայա]]<ref>https://books.google.am/books?id=H9M_CwAAQBAJ&pg=PT112</ref>}}

 

[[Ստալին]]ի մահից հետո գրաքննական սահմանափակումներն ընդհանուր առմամբ աննշան թուլացան (այսպես կոչված «[[Խրուշչովյան ձնհալ]]»), սակայն ավելի ուշ՝ մոտ 1964-1966 թվականներին, արգելքները կրկին խստացան։

 

Կարևոր ջրբաժան էր գրողներ [[Անդրեյ Սինյավսկի|Անդրեյ Սինյավսկու]] և [[Յուլի Դանիել]]ի ձերբակալումը, որոնք Արևմուտքում տպագրել էին իրենց ստեղծագործությունները, քանի որ գրաքննական սահմանափակումների պատճառով չէին կարող դրանք տպագրել ԽՍՀՄ-ում։ Շատերը երկրում և երկրից դուրս վերջիններիս դատական գործընթացը և խիստ դատավճիռը համարեցին քաղաքական դատաստան։ Նրանց պաշտպանությանն ուղղված նամակի տակ ստորագրեց [[ԽՍՀՄ Գրողների միություն|Գրողների միության]] ավելի քան 60 անդամ<ref>{{Cite book|author=Алексеева Л. М.: История инакомыслия в СССР|title=Первые правозащитные выступления (1965-1968 гг.)|pages=216-220}}</ref><ref>{{cite web | author = Чуковская Л. К. | datepublished = 25 мая 1966 | url = http://www.chukfamily.ru/Lidia/Publ/sholohov.htm | title = Михаилу Шолохову, автору «Тихого Дона» | accessdate = 13 апреля 2009 | description = открытое письмо в защиту Синявского и Даниэля | archiveurl = https://www.webcitation.org/613DyFq6n?url=http://www.chukfamily.ru/Lidia/Publ/sholohov.htm | archivedate = 2011-08-19 | dead-url = no }}</ref>։

 

[[Պատկեր:1918 vmayakovsky-lbrik retouched.jpg|left|150px|thumb|[[Վլադիմիր Մայակովսկի]]ն և [[Լիլիա Բրիկ]]ը։ Վերևի լուսանկարը՝ 1918 թվականի է, ներքևինը՝ 1960-ականների՝ ռետուշից հետո։]]

[[Լճացման ժամանակաշրջան]]ում գրաքննությունը խորհրդային քարոզչական մեքենայի անբաժանելի մասը դարձավ, որը հիմնականում պահպանողական-պաշտպանական գործառույթներ էր կատարում։ [[Գլավլիտ]]ի գլխավոր գործառույթը ոչ թե պետական և ռազմական գաղտնիքների պաշտպանությունն էր, այլ Կենտկոմի գաղափարական որոշումների իրականացումը<ref name="reif19"/>։ Գրաքննական մարմին նոր կադրեր եկան, որոնցից մեծամասնությունը բարձրագույն հումանիտար կրթություն ուներ<ref>{{статья

| страницы =

| isbn =

 

Գաղափարական վերահսկման ուժեղացման առիթով Գլավլիտը 1966 թվականի օգոստոսի 18-ի որոշմամբ կրկին վերադարձրին Մինիստրների խորհրդի ենթակայության տակ<ref name="ukr"/>։ Փոխվեցին Գլավլիտի և ենթակա կազմակերպությունների փոխգործակցության սկզբունքները՝ արվեստի գործիչներն իրենց ստեղծագործությունները ներկայացնում էին պրոֆիլային կազմակերպություններ՝ գրողների, նկարիչների, քանդակագործների միություններ, թերթերի և ամսագրերի խմբագրություններ։ Այնտեղից ստեղծագործությունները բերվում էին Գլավլիտ՝ համաձայնեցման համար։ Գերատեսչական հրահանգն արգելում էր գրաքննիչներին կոնտակտի մեջ մտնել հեղինակների հետ։ Գրաքննիչները վերածվեցին առասպելական կոնսպիրատիվ կերպարների, ում կարելի էր վկայակոչել (այն էլ միայն բանավոր), սակայն նրանց տեսնել հնարավոր չէր<ref name="bssr"/>։

Հայկական տպագրության խորհրդային շրջանի կարևոր իրադարձություններից էր 1921 թվականին [[Երևան]]ում [[Հայպետհրատ]]ի ստեղծումը, որտեղ հայերեն և այլ լեզուներով հրատարակվել է բազմաբնույթ գրականություն։ Հիմնվել են նաև այլ հրատարակչություններ՝ [[ԵՊՀ]]-ի, [[ՀԽՍՀ ԳԱ]]-ի, «Լույս», «Գիտելիք» ընկերության, Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրությունը և այլն։ Չնայած այս շրջանում գրքերը ենթարկվել են խիստ գրաքննության, այդուհանդերձ, ստեղծվել է բարձրարժեք տպագիր գրաֆոնդ, տպագրվել են հայ և համաշխարհային (թարգմանաբար) դասականների բազմահատոր ու հատընտիր երկեր, ժամանակակից հեղինակների ստեղծագործություններ, մանկական պատկերազարդ գրքեր, գիտական և գրաքննադատական աշխատություններ, «[[Հայկական սովետական հանրագիտարան]]ը» (13 հատոր), բազմաթիվ այլ արժեքավոր հրատարակություններ՝ մեծ տպաքանակներով<ref name="դպրոցական"/>։

 

 

«Մամուլի ազատության մասին» ՀՀ օրենքով (սեպտեմբերի 30, 2003, հոդված 6) ՀՀ-ում մամուլի և այլ ԶԼՄ-ների գրաքննությունն արգելված է<ref name="ՀԳԳՀ"/>։

 

* [[Ռազմական գործերով Ժողովրդական կոմիսարիատ]]ի օպերատիվ բաժնին կից ռազմագրաքննական բաժանմունք (հունիսի վերջ - դեկտեմբեր, 1918)<ref name="k1917"/>

| автор = Давидян И.

| заглавие = Военная цензура в России в годы Гражданской войны

|тираж =

}}</ref>

* ՌԽՖՍՀ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից Հակահեղափոխության և սաբոտաժի դեմ պայքարի Համառուսաստանյան արտակարգ կոմիտեի Տեղեկատվական բաժնի ռազմական գրաքննության ենթաբաժին (օգոստոս, 1921)

* Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի Գրանցման վարչության 8-րդ բաժին (կենտրոնական ռազմական գրաքննություն) (1935)

 

=== Գրաքննության մակարդակներ ===