«Զանգվածային ոչնչացման զենք»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) |
|||
Տող 33.
=== Տերմինի էվոլյուցիա ===
[[Պատկեր:World_nuclear_weapons.png|աջից|մինի|270x270փքս|2019 թվականի սկզբին աշխարհի 13.865 [[Միջուկային զենք ունեցող երկրների ցանկ|միջուկային զենքի]] ավելի քան 90% -ը պատկանում էր Ռուսաստանին և ԱՄՆ-ին<ref>{{cite news|title=Global Nuclear Arsenal Declines, But Future Cuts Uncertain Amid U.S.-Russia Tensions|url=https://www.rferl.org/a/nuclear-weapons-russia-start-inf-warheads/30003088.html|work=Radio Free Europe/Radio Liberty|date=17 June 2019}}</ref>]][[Սառը պատերազմ|Սառը պատերազմի]] ընթացքում «զանգվածային ոչնչացման զենք» տերմինը հիմնականում վերաբերում էր միջուկային զենքին: Այն ժամանակ [[Արևմտյան աշխարհ|Արևմուտքում]] «ռազմավարական զենք» [[Մեղմասություն|էվֆեմիզմն]] օգտագործվում էր ամերիկյան միջուկային զինանոցին հղում կատարելու համար: Այնուամենայնիվ, չկա «ռազմավարական» կատեգորիայի ճշգրիտ սահմանում՝ ոչ միջուկային զենքի հեռահարության, ոչ էլ միջուկային զենքի հզորության առումով<ref name="e">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=y7VOWkKMTjsC&q=Defensive%20Use%20of%20Tactical%20Nuclear%20Weapons&pg=PA7|title=Tactical nuclear weapons : emergent threats in an evolving security environment.|publisher=Brassey's|year=2003|isbn=978-1-57488-585-9|editor=Brian Alexander, Alistair Millar|edition=1.|location=Washington DC|page=7|access-date=22 March 2011}}</ref>։
[[Օպերա օպերացիա|Օպերա օպերացիայի]] ավարտից հետո՝ 1981 թվականին Իսրայելի ՌՕՈւ-ի կողմից Իրաքի տարածքում նախաշահագործման փուլում գտնվող «Օսիրակ» [[Միջուկային ռեակտոր|միջուկային ռեակտորի]] ոչնչացումից<ref>{{Cite web|url=https://www.newsru.co.il/mideast/07jun2006/osirak.html|title=NEWSru.co.il :: День истории: 25 лет назад ВВС Израиля разбомбили ядерный реактор в Осираке|website=NEWSru.co.il|language=ru|accessdate=2021-05-12}}</ref> հետո, Իսրայելի վարչապետ [[Մենախեմ Բեգին|Մենախեմ Բեգինը]] հակադարձելով քննադատությանը՝ ասել է, որ «ոչ մի դեպքում թշնամուն թույլ չենք տա Իսրայելի ժողովրդի դեմ զանգվածային ոչնչացման զենք ստեղծել»<ref>{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/1981/06/09/world/israeli-and-iraqi-statements-on-raid-on-nuclear-plant.html|title=ISRAELI AND IRAQI STATEMENTS ON RAID ON NUCLEAR PLANT|date=June 9, 1981|website=The New York Times}}</ref>: Զանգվածային ոչնչացման իրական կամ ենթադրյալ զենքի դեմ կանխարգելիչ գործողությունների այս քաղաքականությունը հայտնի է որպես [[Բեգինի դոկտրին]] (Begin Doctrine)<ref name="NTI/Isr">[http://www.nti.org/country-profiles/israel/nuclear/ Country Profiles -Israel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006135509/http://www.nti.org/country-profiles/israel/nuclear/|date=2014-10-06}}, [[Nuclear Threat Initiative]] (NTI), updated May, 2014</ref>:
«Զանգվածային ոչնչացման զենք» հասկացությունը պարբերաբար կիրառվում էր, սովորաբար միջուկային զենքի վերահսկման համատեքստում. [[Ռոնալդ Ռեյգան|Ռոնալդ Ռեյգանն]] այն օգտագործել է 1986 թվականին Ռեյկյավիկի գագաթնաժողովի ժամանակ, երբ անդրադարձել է [[Տիեզերքի համաձայնագիր|1967 թվականի Տիեզերական տարածքի պայմանագրին]]<ref>{{cite news|url=http://www.cnn.com/SPECIALS/cold.war/episodes/22/documents/reykjavik/|archive-url=https://web.archive.org/web/20080518185704/http://www.cnn.com/SPECIALS/cold.war/episodes/22/documents/reykjavik/|archive-date=18 May 2008|title=CNN Cold War – Historical Documents: Reagan-Gorbachev transcripts|date=18 May 2008|access-date=14 May 2012}}</ref>։ Ռեյգանի իրավահաջորդ [[Ջորջ Հ. Ու. Բուշ|Ջորջ Հ .Վ. Բուշը]], այս արտահայտությունն օգտագործել է 1989 թվականին ՄԱԿ-ում ելույթ ունենալիս, առաջին հերթին՝ քիմիական զենքի համատեքստում<ref>{{cite news|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DE1DE153CF935A1575AC0A96F948260&sec=&spon=&pagewanted=all|title=Excerpts From Bush's Speech at the Opening of the U.N. General Assembly –|location=Union of Soviet Socialist Republics (Ussr)|work=The New York Times|date=26 September 1989|access-date=5 August 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20090318194026/http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=950DE1DE153CF935A1575AC0A96F948260&sec=&spon=&pagewanted=all|archive-date=18 March 2009|url-status=live}}</ref>։
[[Սառը պատերազմի ավարտ|Սառը պատերազմի ավարտով]] միջուկային զենքը որպես կանխարգելիչ միջոց կիրառելու ԱՄՆ-ի կախվածությունը նվազեց, որի արդյունքում ԱՄՆ- կենտրոնացավ [[Միջուկային զինաթափում|զինաթափման]] վրա: 1990 թվականին Քուվեյթ ներխուժմամբ և [[Իրաք-քուվեյթյան պատերազմ|1991 թվականին Պարսից ծոցի պատերազմով]] Իրաքի միջուկային, կենսաբանական և քիմիական զենքի ծրագրերը դարձան Բուշի առաջին վարչակազմի առանձնահատուկ մտահոգությունը<ref name="newyorkt">{{cite news|author=MICHAEL WINES, Special to The New York Times|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C0CE3DD1130F933A0575AC0A966958260|title=Confrontation in the Gulf; U.S. Explores New Strategies to Limit Weapons of Mass Destruction –|location=IRAQ|work=The New York Times|date=30 September 1990|access-date=5 August 2010}}</ref>: Պատերազմից հետո [[Բիլ Քլինթոն|Բիլ Քլինթոնը]] և այլ արևմտյան քաղաքական գործիչներ և լրատվամիջոցներ շարունակում էին օգտագործել այդ տերմինը՝ սովորաբար նկատի ունենալով [[Իրաքի զանգվածային ոչնչացման զենք|Իրաքի ռազմական ծրագրերը]] տապալելու շարունակական փորձերը<ref name="newyorkt" />:
[[Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումներ|2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումներից]] և 2001 թվականին ԱՄՆ-ում [[Սիբիրյան խոց|սիբիրախտի]] սպորներով նամակների գրոհներից<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20100909214552/http://www.fbi.gov/anthrax/amerithraxlinks.htm|title=Federal Bureau of Investigation - Amerithrax|date=2010-09-09|website=web.archive.org|accessdate=2021-05-12}}</ref> հետո շատ երկրներում աճեց վախը ոչ ավանդական զենքի և ասիմետրիկ պատերազմի նկատմամբ: Վախն իր գագթնակետին հասավ 2002 թվականի Իրաքի զինաթափման ճգնաժամի և Իրաքում զանգվածային ոչնչացման զենքի ենթադրյալ գոյության հետ, ինչը 2003 թվականին Իրաք ներխուժելու հիմնական արդարացումը դարձավ։ Սակայն ամերիկյան ուժերը Իրաքում գտել են միայն քիմիական զինամթերքի հին պաշարներ, այդ թվում՝ սարինի և [[Իպրիտ|մանանեխի ագենտներ]], և դրանք բոլորն անպիտանելի են ճանաչվել կոռոզիայի կամ քայքայման հետևանքով<ref>[http://www.military.com/features/0,15240,103631,00.html?ESRC=coastgnews.RSS ''Munitions Found in Iraq Meet WMD Criteria''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121001050011/http://www.military.com/features/0,15240,103631,00.html?ESRC=coastgnews.RSS|date=1 October 2012}}, Military.com, report filed by American Forces Press Service, 29 June 2006</ref>: Այնուամենայնիվ, Իրաքը 2009 թվականին հայտարարել է քիմիական զենքի պաշարների մասին, որը ՄԱԿ-ի անձնակազմն ապահովել էր 1991 թվականին Պարսից ծոցի պատերազմից հետո: Պաշարները հիմնականում պարունակում էին քիմիական պրեկուրսորներ, բայց որոշ զինամթերքներ այնուամենայնիվ շարունակում էին լինել պիտանելի<ref>{{Cite web|url=http://www.nti.org/gsn/article/india-completes-chemical-weapons-disposal-iraq-declares-stockpile/|title=India Completes Chemical Weapons Disposal; Iraq Declares Stockpile {{!}} Analysis {{!}} NTI|website=nti.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20160103021743/http://www.nti.org/gsn/article/india-completes-chemical-weapons-disposal-iraq-declares-stockpile/|archive-date=3 January 2016|access-date=2017-12-12|url-status=live}}</ref>:
Այս ժամանակահատվածում իր բազմակի օգտագործման և (ամբողջ աշխարհում) ընդհանուր պրոֆիլի պատճառով, ''Ամերիկյան բարբառների միություն'' կազմակերպությունը (American Dialect Society) «զանգվածային ոչնչացման զենք» արտահայտությունը (և դրա հապավումը՝ «WMD») ճանաչել է 2002 թվականի «տարվա բառ»<ref>{{cite web|url=http://www.americandialect.org/index.php/amerdial/2002_words_of_the_y/|title=American Dialect Society|date=13 January 2003|publisher=Americandialect.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20060615053350/http://www.americandialect.org/index.php/amerdial/2002_words_of_the_y/|archive-date=15 June 2006|access-date=5 August 2010|url-status=live}}</ref>։ Իսկ 2003 թվականին՝ Լեյք Սուփերիոր Պետական Համալսարանը (Lake Superior State University ) WMD արտահայտությունը ներառել է իր տերմինների ցանկի մեջ՝ արգելելով «''սխալ օգտագործում, գերօգտագործում և ընդհանուր անտեղի օգտագործում''» (և «որպես այցեքարտ, որը գերազանցում է ագրեսիայի բոլոր ձևերին»)<ref>{{cite web|url=https://www2.lssu.edu/banished-words-list/banished-word-list-archive/#toggle-id-14|title=Lake Superior State University:: Banished Words List:: 2003|publisher=Lssu.edu|archive-url=https://web.archive.org/web/20170820055207/https://www.lssu.edu/banished-words-list/banished-word-list-archive/#toggle-id-14|archive-date=20 August 2017|access-date=5 August 2010|url-status=dead}}</ref>։
2013 թվականի ապրիլի 15-ին Բոստոնի մարաթոնի ռմբակոծության գլխավոր կասկածյալի դեմ հարուցված իր քրեական բողոքում, [[Հետաքննությունների դաշնային բյուրո|ՀԴԲ]]-ն արագ եփման համար նախատեսված բարձր ճնշման կաթսայում ստացված ինքնաշեն [[Ռումբ|ռումբը]] համարում է «զանգվածային ոչնչացման զենք»<ref>{{cite news|url=https://apps.washingtonpost.com/g/documents/national/criminal-complaint-united-states-vs-dzhokhar-tsarnaev/412/|title=Criminal Complaint United States vs Dzhokhar Tsarnaev|access-date=23 April 2013|work=The Washington Post|archive-url=https://web.archive.org/web/20130422211727/http://apps.washingtonpost.com/g/documents/national/criminal-complaint-united-states-vs-dzhokhar-tsarnaev/412/|archive-date=22 April 2013|url-status=dead}}</ref>:
== Սահմանումներ ==
| |||