«Հասան-Ջալալյաններ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
չ Colon֊ը (:, U+003A) փոխարինում եմ հայերեն վերջակետով (։, U+0589) |
||
Տող 13.
|կրոն = {{Դրոշավորում|ՀԱԵ}}
}}
'''Հասան-Ջալալյաններ''', [[հայ]]կական իշխանական տոհմ [[պատմական Հայաստան]]ի [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] նահանգում։ Տոհմի գլխավոր կալվածքը եղել է [[Խաչեն]] գավառը, որի անունով էլ կոչվել է [[Խաչենի իշխանություն|իշխանությունը]]
[[Զարգացած միջնադարյան Հայաստան|Զարգացած միջնադարում]]՝ 10-14-րդ դարերում, Խաչենի իշխանությունն ընդգրկում էր ներկայիս [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը (Արցախ)]], մասամբ նաև՝ [[Սյունիքի մարզ]]ը<ref name="Ulubabyan1">Ուլուբաբյան, Բագրատ Ա. "Հասան-Ջալալյաններ": Հայկական սովետական հանրագիտարան. հատոր VI. [[Երևան]], Խորհրդային Հայաստան: [[Հայաստանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա]]. 1980, էջ 246.</ref>
Մինչև 19-րդ դարի սկիզբը Հասան-Ջալայանները ժառանգաբար տիրել են նաև [[Գանձասար]]ի կաթողիկոսությանը<ref>{{en}} [[Robert H. Hewsen|Hewsen, Robert H.]] "The Kingdom of Arc'ax" in ''Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies)''. Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone (eds.) Chico, California: Scholars Press, 1984, pp. 52-53. ISBN 0-89130-642-0</ref>
Եկեղեցական և աշխարհիկ հուշարձանների կառուցմամբ և վերանորոգմամբ Հասան-Ջալալյանները մեծ ներդրում են ունեցել հայ մշակույթի պահպանման և զարգացման գործում։ 14-րդ դարի վերջերին Հասան-Ջալալյանների իշխանությունը ընդարձակվել է [[Շահումյան (շրջան)|Գյուլիստանում]] և [[Մարդակերտ (շրջան)|Ջրաբերդում]]
== Ծագում ==
Հասան-Ջալալյանների տոհմը ծագում է հին հայկական<ref name="Шнирельман2"/><ref name="Тревер"/><ref name="Clifford Edmund Bosworth">{{գիրք |հեղինակ = |վերնագիր= The History of Al-Tabari. Storm and stress along the northern frontiers of the ʻAbbāsid Caliphate |հղում = |ответственный = Под ред. Clifford Edmund Bosworth |հրատարակություն = SUNY Press |թվական = 1991 |հատոր = 33 |էջեր= 76-77}}:<blockquote>Sahl b. Sunbat (Armenian Smbat), from a local Armenian family of eastern Transcaucasia, lord of Shakki (Shak’e) to the north of the upper reaches of the Kur River</blockquote></ref> ազնվական [[Առանշահիկներ|Առանշահիկ]]<ref>{{հոդված |հեղինակ = Վլադիմիր Մինորսկի |վերնագիր = Caucasia IV |հղում = |հրատարակության հեղինակ = |հրատարակություն = Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London |թվական = 1953 |հատոր = 15 |համար= 3 |էջեր =508}}:<blockquote>Which must be understood only as a sublimation of the more modest local title ''Aran-shahik''.</blockquote></ref> (կամ Եռանշահիկ տոհմից<ref name="Минорский2"/>), ովքեր իշխում էին «Հայոց արևելից կողմանց»՝ [[Կուր]] գետից արևելք ընկած տարածքներում ([[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]] և [[Ուտիք]])։ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] հաղորդած տեղեկությունների համաձայն<ref>Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն. II գիրք, գլուխ 8</ref> և ըստ [[Մովսես Կաղանկատվացի|Մովսես Կաղանկատվացու]] «Աղվանից աշխարհի պատմություն» աշխատության<ref>Մովսես Կաղանկատվացի, Աղվանից աշխարհի պատմություն, I գիրք, գլուխ 15; II գիրք, գլուխ 27</ref>՝ Առանշահիկները եղել են [[Հայկ նահապետ]]ի սերունդներից Առանի ժառանգները։ Այս տոհմի նոր վերածնունդը սկսում է [[Հայաստանը զարգացած միջնադարում|զարգացած միջնադարում]]՝ 820-ական թվականներից։ Այդ ժամանակ [[Արմինիա կուսակալություն|Արմինիա կուսակալության]] տարածքում հայ իշխանները՝ [[Բագրատունիներ]]ը, [[Արծրունիներ]]ը և [[Սյունիներ]]ը, հասել էին բարձր ինքնավարության։ [[Աղվանք|Աղվանից]] թագավորության [[Միհրանյաններ|Միհրանյան]] արքայատոհմի վերջին<ref name="Шнирельман2"/><ref name="Минорский"/> ներկայացուցիչ [[Վարազ-Տրդատ Բ]]-ն սպանվում է<ref>{{Գիրք|անվանում=Իրանիկա|հղում=http://www.iranica.com/articles/arran-a-region|վերնագիր=Arran|հեղինակ=C. E. Bosworth}}:<blockquote>The Mihranids were extinguished through the assassination of Varaz-Trdat II by Nerseh Pʿiłippean in 207/822-23, and the Armenian prince of Šakkī to the north of Arrān, Sahl i Smbatean (Arabic, Sahl b. Sonbāṭ), extended his power over Arrān.</blockquote></ref> և Առանշահիկների տոհմը վերականգնում է իր պատմական իրավունքները [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի արևելյան հատվածում։ Միհրանյանները ունեին իրանական ծագում<ref name="Шнирельман2"/> և Աղվանքում իշխում էին 6-րդ դարի վերջից սկսած, երբ այնտեղից վտարում էին Առանշահիկ իշխաններին<ref name="Тревер">{{Գիրք |հեղինակ= Կամիլա Տրևեր |վերնագիր = Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература) |վայր= Մոսկվա-Լենինգրադ |թվական= 1959 |էջեր= 232}}: <blockquote>: Не имеем ли мы тут дело с захватом власти местным гардманским владетелем (может быть, с помощью персов), уничтожившим представителей армянских княжеских родов, владевших землями в этой области. Историк в рассказе своем говорит о враждебности Михрана к древнему армянскому роду Ераншахиков (владетели Арцаха), членов которого он почти поголовно истребляет. Все это дает основание думать, что в сохраненном у автора предании мы имеем дело с отзвуками борьбы между арменизированными албанскими и армянскими феодальными родами за захват сюзеренных прав над феодальной Албанией.</blockquote></ref>, բայց հայկական միջավայրում հայանում են<ref name="Тревер"/><ref name="Шнирельман2">{{Գիրք |հեղինակ= Շնիրելման |վերնագիր = Войны памяти |վայր= |թվական= |էջեր= 197}}<blockquote>В VII-IX вв. в Карабахе правила Михранидская династия, персидская по происхождению, но быстро арменизировавшаяся. После гибели его последнего представителя в 821 г. власть перешла к старой армянской династии Араншахиков</blockquote></ref>
[[Պատկեր:Armenian Flag Khachen.png|մինի|300px|Հասան-Ջալալյանների տոհմի հիմնադիր Հասան-Ջալալ Դոլայի դրոշը]]
* [[Սահլ Սմբատյան]]<ref name="Минорский2"/> (մահացել է [[855]])
Տող 43.
Հասան-Ջալալյանների տոհմական տիրույթներն ընդգրկել են [[Խաչեն]] գավառը՝ [[Թարթառ]] ու [[Խաչեն (գետ)|Խաչեն]] գետերի միջին հոսանքը։
[[Պատկեր:Artsakh and Utiq from "Armenian Geograpfy"- 7th Century.jpg|մինի|300px|ձախից]]
Իշխանների հայտնի ամրություններից էին [[Խոխանաբերդ]]ը, [[Դարպասներ]]ը, [[Կաչաղակաբերդ]]ը, [[Վանք (Մարտակերտի շրջան)|Վանքաշենը]]
Հասան-Ջալալյանների իշխանությունը [[13–րդ դար|13-րդ դարի]] սկզբին ընդգրկվում է [[Վրաց թագավորություն|Վրաց թագավորության]] սահմաններում՝ որպես [[Զաքարյան իշխանապետություն|Զաքարյան իշխանապետության]] արևելյան սահմանագավառ։ Տոհմի հիմնադիր [[Հասան-Ջալալ Դոլա]]ն «Հայոց Արևելից Կողմանց» ([[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]], [[Ուտիք]]) գահերեց իշխանն էր՝ [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի]] մեծ իշխան Վախթանգ Բ Տանգիկի և [[Սարգիս Զաքարյան]]ի դուստր Խորիշահի որդին։ [[1214]] թվականից նա ժառանգում է Ներքին Խաչենի իշխանությունը, դարձել է Արցախի ու հարակից հայկական մյուս շրջանների գահերեցը։
Հասան-Ջալալը [[Կիլիկյան Հայաստանի թագավորություն|Կիլիկյան Հայաստանի]] թագավոր [[Հեթում Ա]]-ի (1226-1270) հետ 2 անգամ մեկնել է [[Մոնղոլական կայսրություն|Մոնղոլական կայսրության]] մայրաքաղաք [[Կարակորում]]՝ մեծ խանի մոտ և Հայաստանի համար ձեռք բերել արտոնություններ։ Սակայն [[1260]] թվականին միացել է մոնղոլների դեմ [[Վրաց թագավորություն]]ում բռնկված ապստամբությանը, որի ճնշումից հետո Արղուն խանի հրամանով սպանվել է<ref>[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1432 Հասան-Ջալալյաններ, Հայկական հանրագիտարան]</ref>
Ավելի ուշ Հասան-Ջալալյանների տիրույթներին են միացել [[Դոփյաններ]]ի կալվածքները՝ [[Ծար (գավառ)|Ծար]] գավառը, որը հայտնի է դարձել որպես «Վերին Խաչեն»
<div style="float:right;width:30%;background-color:#f0f0f0;padding:0.7em;margin-left:1em;font-size:0.9em;">
Տող 55.
</ref>
''«Խաչենը դժվարամատչելի երկիր է, անտառներով ու լեռներով
</div>
* [[Ջալալ Ա]] (†[[1261]])
Տող 70.
== Զինանշան ==
Հասան-Ջալալ Դոլայի հոր՝ Վախթանգ Տանգիկի և մոր՝ Խորիշահ Բագրատունու կտակի համաձայն կառուցած [[Գանձասար]]ի եկեղեցու հյուսիսային մուտքի վրա քանդակված են իրար դեմ-հանդիման քայլող երկու
[[Պատկեր:Gandzasar 112.JPG|մինի|300px|ձախից|Առյուծներ Գանձասարի պատին]]
Առյուծների պատկերներով է զարդարված նաև Հասան-Ջալալյանների տոհմական պատկանելության գորգերը, որոնք հայտնի են որպես «Առյուծագորգ»
Տոհմի զինանշանի պատկերներն ընտրվել են Գանձասարի քանդակ-պատկերները<ref>[http://www.gandzasar.am/gandzasar.am/zin.html Հասան-Ջալալյան տոհմի զինանշանը]{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>՝
Տող 82.
::::::::::::::# Արև՝ Ջալալ Դոլայի գերեզմանաքարին
Հանդիպում է տոհմի երկու դրոշ, որոնցից մեկը պատկերված է կարմիր, խաչաձև՝ չորս կողմերում գրված ՏՐ (Տեր) ԱԾ (Աստված) ՀՍ (Հիսուս) ՔՍ (Քրիստոս)՝ Հասան-Ջալալ Դոլայի պետական խորհրդանիշը։ Այն նման է [[Վրաց թագավորություն|Վրաց թագավորության]] դրոշին, որի սահմաններում ստեղծվել էր [[Խաչենի իշխանություն]]
== Իշխանության մասնատում ==
[[Պատկեր:XamsayiMelikutyunner XVII-XIX.JPG|մինի|300px|Խամսայի մելիքությունները 17-19-րդ դարերում]]
[[Հայաստանը ուշ միջնադարում|Ուշ միջնադարում]]՝ 15-17-րդ դարերում, [[Արևելյան Հայաստան]]ը հայտնվում է [[Սեֆյան Իրան]]ի գերիշխանության տակ։ [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Արցախի]] տարածքը բաժանվում է 5 իշխանությունների՝ [[Գյուլիստանի մելիքություն|Գյուլիստանի]], [[Ջրաբերդի մելիքություն|Ջրաբերդի]], [[Խաչենի մելիքություն|Խաչենի]], [[Վարանդայի մելիքություն|Վարանդայի]] և [[Դիզակի մելիքություն|Դիզակի]]
Նոր ժամանակներում Հասան-Ջալալյանները կարևոր դեր են խաղում հայ ազգային-ազատագրական շարժման մեջ։ Մասնավորապես 1724-1731 թվականներին նրանք ղեկավարում են [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|Արցախի ազատագրական պայքարը]] օսմանյան զորքերի դեմ, և 1736 թվականին Իրանի նոր ղեկավար [[Նադիր շահ]]ը ճանաչում է նրանց իշխանությունը [[Խամսայի մելիքություններ|հինգ մելիքությունների]] վրա։ 1747 թվականին Վարանդայի ներսում առաջացած գահակալական կռիվների արդյունքում մելիքության գլխավոր բերդը՝ [[Շուշի]]ն, հանձնվում է ինքնակոչ իշխանին օգնության հասած Փանահ խանին<ref>Мирза Джамал Джеваншир Карабахский, [http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1154.html История Карабага] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070127171633/http://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/t1154.html |date=2007-01-27 }} гл. 3</ref>
Հասան-Ջալալյան իշխանական տան վերջին կալվածատեր ներկայացուցիչ մելիքները [[1813]] թվականի [[հոկտեմբերի 12]]-ին մասնակցում են [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի պայմանագրի]] կնքմանը, որով Արցախը, [[Սյունիքի մարզ|Զանգեզուրը]], [[Տավուշի մարզ|Ղազախ-Շամշադինը]], [[Լոռու մարզ|Լոռի-Փամբակը]] ու [[Շիրակի մարզ|Շիրակը]] հանձնվում էին [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրությանը]]
== Հայտնի Հասան-Ջալալյաններ ==
|