«Թուդխալիա III»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Թութհալիաս Գ''' (Թուդխալիա Գ, Թութխալիաս Գ, Տաշմի-Շարրիս, Tašmi-Šarriš, ծննդյան թվականն անհայտ - [[մ.թ.ա. 1380]]), [[Խեթական պետություն|Նոր Խեթական թագավորության]] թագավոր, կառավարել է շուրջ [[մ.թ.ա. 1400]] - [[մ.թ.ա. 1380]] թվականներին, Խեթական [[Արնուվանդա Ա]] թագավորի և Ասմու-Նիկալ թագուհու որդին{{ref+|Պահպանվել է փաստաթուղթ, որը վերաբերվում էր Թութհալիաս Գ-ի կառավարմանը, որտեղ գրված է. «Թութհալիաս, մեծ արքա, որդի Արնուվանդայի, մեծ արքայի»:։|Ն}}:

[[Մ.թ.ա. 14-րդ դար]]ի սկզբին Նոր Խեթական թագավորության թագավոր Թութհալիաս Գ-ի դեպի [[Հայասա]], որտեղ արդեն թագավորում էր [[Կարաննի]]ն (Կարաննիս), ձեռնարկած արշավանքի մասին գրել է նրա թոռը՝ [[Մուրսիլիս Բ]]-ն (մ.թ.ա. 1340 - մ.թ.ա. 1320): Ըստ Մուրսիլիս Բ-ի արձանագրության Թութհալիասը՝ նրա պապը, Հայասա երկրի հետիոտն զինվորներին և կառամարտիկներին հաղթել է, ապա Խաթթի երկրի (Խեթական թագավորություն) հետիոտն զինվորներին և կառամարտիկներին թողել խեթական զորքի գլխավոր հրամանատար [[Կանտուծիլի]]ի մոտ, որից հետո նրանց վերադարձրել իր երկիր:երկիր։ Ըստ մեկ այլ արձանագրության Թութհալիաս Գ-ն Կանտուծիլիին ուղարկում է Հայասայի դեմ, Հայասային պատերազմ հայտարարում ու նրա հետևից գնում դեպի Հայասա:Հայասա։ Այս պատերազմի ժամանակ խեթական բանակը գրավում է [[Արծն|Արծիյա]] քաղաքը և նրա ողջ ունեցվածը ենթարկում ավարի<ref>«Հայ Ժողովրդի Պատմության Քրեստոմատիա», հատոր 1, էջ 7</ref>:։ Վճռական ճակատամարտը [[Կումմախա]] քաղաքի մոտ առավելություն չի տվել խեթերին։ [[Մ.թ.ա. 1397]] թվականին խեթերը հաղթել են Կարաննիին՝ Կաթխալաիայի ([[Կապադովկիա]]յում) ճակատամարտում։ Զարգացնելով հաջողությունը, Խեթերը կրկին հարձակվում են [[Ծոփք]]ի վրա, բայց ետ են շպրտվում։ Նույն թվականին տեղի է ունենում Անիի ճակատամարտը, որի արդյունքում խեթերի զորքերը ստիպված են լինում նահանջել։ Պատերազմը տևում է մինչև [[մ.թ.ա. 1380]] թվականը։ Կարաննիի բանակը մի քանի անգամ հարձակվում է Խեթերի թագավորության վրա և ավերում այն։ [[Մ.թ.ա․ 1380]] թվականին Կարաննիին նույնիսկ հաջողվեց գրավել մայրաքաղաք [[Հատտուսա]]ն և այրել այն։ Վրեժի համար՝ տարիներ շարունակ պատերազմը շարունակվում էր{{ref+|[[Կարաննի]] հոդված|Ն}}։

Թութհալիաս Գ-ի կառավարման ժամանակ Նոր Խեթական պետությունը հասնում է իր անկման գագաթնակետին:գագաթնակետին։ Նրա քաղաքականության ձախողվածությունը հանգեցրեց նրան, որ «Խաթթի Երկիրը» հայտնվեց թշնամիների օղակում ու նույնիսկ գրեթե ամբողջությամբ «ոչնչացվեց» թշնամու կողմից:կողմից։ Թշնամիները հարձակվել են չորս կողմից. Հյուսիսից [[կասկեր]]ի ցեղերը, որոնք հասել էին [[Նենասսա]] քաղաքին, հարավից [[Արծավա]] թագավորության բանակը, որը առաջացել էր մինչև [[Տուվանուվա]] (Տիանա) և [[Ուդա]] (Հիդա, ներկայիս [[Նիղդե]] քաղաքի մոտակայքում) քաղաքները, հյուսիս-արևելքից [[Հայասա]] և [[Ազզի]] երկրների ընդհանուր բանակը ավերում է [[Վերին Երկիր]]ը և առաջանում է մինչև [[Սամուխա]] քաղաք, որը գտնվում էր [[Գայլ գետ]]ի վրա, արևելքից [[Իսուվա]] երկրի զինվորները, որոնք գտնվում էին խեթերից արևելք, թալանում են [[Թեգարամա]]ն, իսկ [[Արմատանա]] երկրի զինվորները հասնում են մինչև [[Կիցցուվանդա]] երկրի սահմաններ:սահմաններ։ Այսպիսի պայմաններում Նոր Խեթական թագավորությունը կորցնում է իր տարածքների մեծ մասը, պահպանելով միայն մոտավորապես ներկայիս [[Եվդոկիա|Թոքաթ]], [[Անկարա]], [[Նիղդե]], [[Սեբաստիա]] քաղաքների հատվածում ընկած տարածքը:տարածքը։

Այս բոլոր դժբախտություններից բացի, կասկերը գրավում են Թարիկարիմմա լեռը ու ավերում Խեթական պետության մայրաքաղաք [[Հատտուսա]]ն, որտեղ մնացել էր միայն մեկ չվնասված շինություն, որը մի ազնվական խեթի դամբարանն էր:էր։

Թութհալիաս Գ-ն չհասցրեց կազմակերպել իր երկրի պաշտպանությունը:պաշտպանությունը։ Նա հիմնականում սահմանափակվում է իր քաղաքների պաշտպանությամբ հարևանների հարձակումներից, նույնիսկ չփորձելով նախաձեռնությունը իր ձեռքը վերցնել:վերցնել։ Այն մասին, թե ինչպես է Թութհալիասը կազմակերպել իր հողերի պաշտանությունը, ասում է հաջորդ դրվագը. Թագավորի մոտ լուր եկավ կասկերի ներխուժման մասին:մասին։ Թութհալիասը հավաքում է իր զորահրամանատարներին ու սկսում հարցնել, թե նրանցից ով է ցանկանում գնալ թշնամու դեմ:դեմ։ Մեկնաբանություններն այստեղ ավելորդ են:են։

Խեթական պետության վիճակը մի փոքր լավանում է, երբ բանակի մի մասին իր հրամանատարության տակ է վերցնում արքայազն Սուպպիլուլիումասը (հետագայի [[Սուպպիլուլիումաս Ա]] արքան), տաղանդավոր զորահրամանատարը:զորահրամանատարը։ Նա հետ է վերցնում Սամուխու քաղաքը և այն դարձնում է այն հենակետ կասկերի ու Ազզի և Հայասայի բանակների դեմ պայքարելու համար:համար։ Սուպպիլուլիումասին հաջողվում է մի քանի տարվա ընթացքում ջախջախել կասկերի մեծ բանակին և վտարել Հայասայի զորքերին:զորքերին։

Մինչ Սուպպիլուլիումասը կռվում էր արևելքում, Թութհհալիաս Գ-ն փորձում է անցնել հարձակման հարավ-արևմուտքում:արևմուտքում։ Սակայն նրա հարձակումը Մասա ([[Միզիա]]) երկրում, Հուլանա և Կասիյի գետերի մոտ տապալվում է կասկերի ու հայասացիների նոր հարձակումներով:հարձակումներով։ Թութհալիասը փորձում է մարտական գործողությունները տեղափոխել Հայասայի տարածք, բայց Հայասայի արքա Կարաննին հակահարված է տալիս նրան:նրան։

Թութհալիաս Գ-ի գահակալության վերջում Սուպպիլուլիումասը դիմակայում է Արծավայի բանակի հարձակմանը:հարձակմանը։

Չնայած որոշ հաջողությունների, Խեթական պետության դրությունը Թութհալիաս Գ-ի կառավարման վերջում հուսալքված վիճակում է մնում:մնում։ Նա ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս իր «կառավարման ունակությունները». Մահանալիս, նա գահը տալիս է ոչ թե տաղանդավոր և աչքի ընկած Սուպպիլուլիումասին, այլ ոչ մի բանով աչքի չընկած Թութհալիաս Դ Կրտսերին:Կրտսերին։

(Աղբյուրներ:Աղբյուրներ։ Սուպպիլուլիումաս Ա-ի տարեգրություններ, Մուրսիլիս Բ-ի տարեգրություններ և արձանագրություններ, Հաթթուսիլիս Գ-ի տարեգրություններ և արձանագրություններ)

* Հին Արևելքի Պատմություն:Պատմություն։ Հնագույն խավերի ծագումը և ստրկատիրական քաղաքակրթության առաջին կենտրոնները, Մաս 2, Հարավ-Արևմտյան Ասիա, Եգիպտոս / Գրիգորի Բոնգարդ-Լևինի խմբագրությամբ — Մ.: Արևելյան գրականության [[Նաուկա (հրատարակչություն)|«Наука»]] հրատարակչության գլխավոր խմբագրություն, 1988. — 623 с. — 25 000 տպաքանակ.

* [https://web.archive.org/web/20080511203747/http://www.genealogia.ru/projects/lib/catalog/rulers/0.htm Աշխարհի իշխողները:իշխողները։ Ժամանակագրական և ծագումնաբանական աղյուսակներ 4-րդ հազարամյակի համաշխարհային պատմության], հեղինակ-կազմող Վադիմ Էրլիխման