«Փաստ»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Գիտության փիլիսոփայություն|Գիտության փիլիսոփայության]] մեջ փաստը հատուկ առաջարկ է, որը ամրագրում է էմպիրիկ գիտելիքներ{{sfn|Никифоров|2010}}, հաստատում կամ պայման, որը կարող է ստուգվել: Փաստը հակադրվում է [[Տեսություն|տեսությանը]] կամ [[Հիպոթեզ|հիպոթեզին]]։ Գիտական տեսությունը նկարագրում և բացատրում է փաստերը, ինչպես նաև կարող է կանխատեսել նորերը։ Պնդումը, որ ոչինչ չի կարող ուղղակիորեն հաստատվելհաստատել կամ հերքվելհերքել, կոչվում է ենթադրություն կամ կարծիք։

Գոյություն ունեն փաստի տարբեր հասկացություններ: [[Տրամաբանական պոզիտիվիզմ|Տրամաբանական պոզիտիվիզմի]] մեջ փաստերը դիտարկվում էին որպես փորձի մեջ ուղղակիորեն տրվող տարրական իրադարձություններ կամ երևույթներ: Փաստերն արտահայտվում են արձանագրային նախադասությունների տեսքով՝տեսքով. հետևյալ իրադարձությունների վերաբերյալ տարրական պնդումներ: Հետևյալ պնդումները կարող են ստուգվել և այդպիսով հաստատվել դրանց ճշմարտացիությունը կամ կեղծիքը{{sfn|Швырев|2010}}: Տրամաբանական պոզիտիվիստների գաղափարների վրա էական ազդեցություն ունեցել էէունեցել [[Լյուդվիգ Վիտգենշթայն]]ի «Տրամաբանական և -փիլիսոփայական երկըտրակտատը»: Փաստը, ըստ [[Լյուդվիգ Վիտգենշթայն|Վիտգենշթայն]]ի, «այն է, ինչ պատահում է (պատահել է)»:

Գերմանական փիլիսոփայության մեջ կարելի է գտնել փաստերի նկատմամբ այլ մոտեցման ակունքներ, որոնց դեպքում շեշտը դրվում է դրանց տեսական ծանրաբեռնվածության վրա, օրինակ՝ [[Իմանուիլ Կանտ|Կանտը]] շեշտում էր, որ ֆենոմենը կապված է նախնական[[ապրիորի]] ձևերի հետ, [[Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթե|Գյոթե]]ն՝ որ փաստերն իրենք ունեն տեսության բնույթ{{sfn|Seamon, Zajonc|1998|p=4}}: Այս գաղափարները ստացան իրենց զարգացումն ու մանրամասն մշակումը նեոկանտիանիզմի շրջանակներում։ [[Նեոկանտականություն|Նեոկանտականության]] ներկայացուցիչները քննադատում էին պոզիտիվիզմը և հիմվում էին միայն փաստերի վրա{{sfn|Круглов|2009}}: Հիմնվելով Կանտի ապրիորականության ուսումնասիրությունների վրա,վրա՝ նեոկանտիանցիները ([[Պաուլ Նատորպ|Նատորպ]], Կոհեն) գիտական փաստերը դիտարկվելդիտարկել են որպես հետազոտողի տեսական սահմանումներով պայմանավորված{{sfn|Мареев|2001}}։ Փաստերը դիտարկվում են ոչ թե որպես բացատրող, այլ բացատրման առարկա{{sfn|Мареев|2001}}։ Կոհենի մշակած տրանսցենդենտալ մեթոդի շրջանակներում փաստերը հիմնավորվում են որպես գիտակցության մասնիկների ապրիորական տարրերի (մետաֆիզիկական մակարդակում նախապես արձանագրված) մեկնաբանման արդյունք{{sfn|Круглов|2009}}։ Փաստերն այսպիսով ձեռք են բերում գիտակցության բովանդակության հաստատուն տարրերի բնույթ{{sfn|Радлов|1911|с=258}}: Այնուամենայնիվ, <bdi>[[Նեոկանտականություն|Նեոկանտականության]] Բադենական դպրոցի ներկայացուցիչները ([[Վիլհելմ Վինդելբանդ]]), ընդհանուր առմամբ, կիսելով Մարբուրգի դպրոցի (Կոհեն, Նատորպ) փաստերի նկատմամբ գիտակցության ապրիորի ձևերով պայմանավորված մոտեցումը, ի տարբերություն վերջինների, տարբերակում էին բնական գիտության և «ոգու մասին գիտությունների» փաստերը{{sfn|Мареев|2001}}:</bdi>

Հետ-պոզիտիվիզմի շրջանակներում, ինչը իրենից ներկայացնում է տրամաբանական պոզիտիվիստների ծրագրի նկատմամբ կրիտիկական արձագանք, կրկին ուշադրության են հրավիրվումհրավիրում փաստերի տեսական ծանրաբեռնվածության վրա։ Փաստերից բաղկացած գիտության էմպիրիկ հիմքը դիտվում է որպես ռացիոնալ կոնվենցիա, այսինքն՝ ընդունված տեսական դրույթների վրա հիմնված համաձայնագիր: Փաստերը մեկնաբանվում են որպես տեսականորեն պայմանավորված, իսկ էմպիրիկ և տեսական դիխոտոմիան կասկածի տակ է դրվում{{sfn|Порус|2010}}։

Ժամանակակից գիտության փիլիսոփայության մեջ տարածված է փաստի երկու հիմնական կոնցեպցիա՝ ֆատալիզմփաստականություն և տեսականություն։ Առաջինը հաստատում է փաստերի ինքնավարությունըանկախությունը տեսությանև նկատմամբ՝ինքնուրույնությունը ընդգծելով փաստերի ձևակերպման անկախությունը տեսականտեսության կառուցումներից։նկատմամբ: Երկրորդի համաձայն, փաստերը լրիվությամբամբողջությամբ կախված են տեսությունից,. կախված տեսության կողմիբնույթի ընտրությունից՝ փաստերը կարող են փոփոխվել։ Լայն տարածում ունեն նաև այն մոտեցումները, որոնք ամփոփում են նշված երկու հասկացությունները և միաժամանակ ճանաչումընդունում են փաստերի տեսական բեռը և դրանց ինքնավար բնույթը տեսության հետ կապված դրանց ինքնավար բնույթը{{sfn|Никифоров|2010}}։

[[Բնագիտություն|Բնագիտության]] մեջ փաստերը [[Տեսություն|տեսության]] կառուցման հիմքն է։են։ Ընդհանուր առմամբ, գիտական փաստը օբյեկտիվ և ստուգվողստուգելի դիտարկում է{{sfn|Gower|1997|p=138}}։ Օբյեկտիվությունը այստեղ նշանակում է դիտարկողից անկախություն, այսինքն անկախ դրանից, թե ով է կատարում փորձը, նրա դիտարկվող արդյունքները պետք է մնան անփոփոխ{{sfn|Cassell|1994}}։ Փաստերին են վերագրում նաև աշխարհիԱշխարհի գիտական պատկերի շրջանակներում ապացուցված պնդումները («գիտական փաստ») ևս համարվում են փաստեր{{sfn|Ravetz|1996|p=185}}։ Այս առումով գիտական հանրությունումշրջանակներում քննարկվում են գործընթացների բնույթի վերաբերյալ հարցեր, որոնց արդյունքում պնդումը դառնում է համընդհանուր ճանաչված փաստ{{sfn|Ravetz|1996|loc=p. 182, прим. 1}}, ինչպես նաև այն սահմանի մասին, որը տեսությունները բաժանում է փաստերից, հնարավոր է արդյոք դրանք հստակ տարանջատել{{sfn|Gower|1997|p=138}} {{sfn|Ravetz|1996|p=185}} և այլն։