«Կրիաներ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ ջնջվեց: {{Արևմտահայերեն|Կրիաներ (արեւմտահայերէն)}} |
No edit summary |
||
Տող 19.
}}
[[Պատկեր:World.distribution.testudines.1.png|right|thumb|upright=1.3|Աշխարհում կրիաների տարածվածությունը։<br />Սև՝ ցամաքային և քաղցրահամ ջրերի կրիաների,<br />Կապույտ՝ ծովային կրիաների։]]
'''Կրիա'''
Չնայած այն հանգամանքին, որ ավանդաբար կրիաները դիտվում էին որպես [[անապսիդներ]]<ref>{{Cite web |url=http://macroevolution.narod.ru/28ivakhnenko.pdf |title=Эволюция позднепалеозойских тетрапод как эволюция их биоморф |accessdate=2014-01-09 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120922095355/http://macroevolution.narod.ru/28ivakhnenko.pdf |archivedate=2012-09-22 |deadlink=yes }}</ref>, բոլոր գենետիկական հետազոտությունները հաստատել են այն վարկածը, որ կրիաները [[դիապսիդներ]] են՝ վերափոխված քունքային պատուհաններով, որոշ հեղինակներ կրիաներին դասել են [[լեպիդոզավրոմորֆներ]]ի խմբի մեջ<ref name=":1">''Tyler R. Lyson, Erik A. Sperling, Alysha M. Heimberg, Jacques A. Gauthier, Benjamin L. King'' MicroRNAs support a turtle + lizard clade // Biology Letters. — 2012-02-23. — Vol. 8, iss. 1. — P. 104—107. — ISSN 1744-957X. — {{DOI|10.1098/rsbl.2011.0477}}.</ref>, չնայած համեմատաբար ավելի ուշ շրջանի ուսումնասիրությունները հաստատել են դրանց դասակարգումը [[արխոզավրոմորֆներ]]ի խմբի ներսում<ref name=":2">Lee M. S. Y. (2013). «Turtle origins: Insights from phylogenetic retrofitting and molecular scaffolds». ''Journal of Evolutionary Biology''. '''26''' (12): 2729—2738. {{doi|10.1111/jeb.12268}}. PMID 24256520.</ref>:
Կրիաները սերում են ցամաքային հնագույն, անհետացած սողունների մի ճյուղից՝ [[կատիլոզավր]]երից։ Դարավոր զարգացման ընթացքում նրանցից շատերն աստիճանաբար հարմարվել են անուշահամ ջրերում ու ծովերում ապրելու պայմաններին։
Ներկայումս հայտնի է կրիաների 215 տեսակ, որոնցից երեքը՝ [[Միջերկրածովյան կրիա|միջերկրածովյան]], [[Կասպիական կրիա|կասպիական]] և [[ճահճային կրիա]]ները՝ հանդիպում են [[Հայաստան]]ի տարածքում։
▲Կրիաները սերում են ցամաքային հնագույն, անհետացած սողունների մի ճյուղից՝ [[կատիլոզավր]]երից։ Դարավոր զարգացման ընթացքում նրանցից շատերն աստիճանաբար հարմարվել են անուշահամ ջրերում ու ծովերում ապրելու պայմաններին։<br />
▲Ներկայումս հայտնի է կրիաների 215 տեսակ, որոնցից երեքը՝ [[Միջերկրածովյան կրիա|միջերկրածովյան]], [[Կասպիական կրիա|կասպիական]] և [[ճահճային կրիա]]ները՝ հանդիպում են [[Հայաստան]]ի տարածքում։<br />
Կրիաները երկարակյաց կենդանիներ են։ Առանձին տեսակների կյանքի տևողությունը հասնում է մինչև 120 տարի։ Ամենաերկարակյացները [[գալապագոսյան կրիա]]ներն են, որոնք անազատության մեջ կարող են ապրել մինչև 170 տարի։
== Անվան ստուգաբանությունը ==
Լատիներեն ''testudo''-ն ծագում է ''testa''-ից՝ «աղյուս, կղմինդր, կավե անոթ»<ref>{{книга|автор=de Vaan M.|заглавие=Etymological dictionary of Latin and the other Italic languages|место=Leiden — Boston|издательство=Brill|год=2008|pages=617|isbn=}}</ref>:
== Ծագում և բրածո տեսակներ ==
Տող 32 ⟶ 39՝
Գիտությանը հայտնի առաջին կրիան՝ ''Odontochelys semitestacea''-ն, առաջացել է 220 միլիոն տարի առաջ՝ [[մեզոզոյան դարաշրջան]]ի Տրիասի շրջանում։ Այդ կրիան ուներ միայն պատյանի ստորին հատվածը, իսկ բերանում ատամներ էին, ինչը բնորոշ չէ այժմյան կրիաներին<ref>{{Ռուսերեն հոդված|автор=Chun Li, Xiao-Chun Wu, Olivier Rieppel, Li-Ting Wang & Li-Jun Zhao|заглавие=An ancestral turtle from the Late Triassic of southwestern China|издание=Nature|год=2008|volume=456|номер=7221|pages=497—501|doi=10.1038/nature07533|pmid=19037315}}</ref>։ Երկրորդ ամենահին կրիան՝ ''Proganochelys quenstedti''-ն էր՝ 210 միլիոն տարի առաջ՝ Տրիասի շրջանում։ Նա արդեն ուներ ձևավորված պատյան, սակայն բերանի խոռոչում առկա էին ատամներ<ref>[http://cherepahi.ru/evolyucziya-cherepax/262-vymershie-vidy-proganochelys-quenstedi-i-araripemys-arturi.html Проганохелис на сайте Черепахи.ру]</ref>։
Գիտությանը հայտնի կրիաների 26 ընտանիքներից ներկայումս գոյություն ունեն 12-ը։ Բրածո տվյալներից գտնվել են մի շարք կրիաներ, որոնցից խոշարագույն ցամաքային կրիան պատկանում է [[Միոլանիա]] (''Meiolania'') ցեղին։ Այն ունի 2,5 մետր երկարությամբ պատյան։ Նրանք ունեցել են պատյանի երկարությանը հասնող հսկա պոչեր, որոնք
== Կառուցվածք և ֆիզիոլոգիա ==
Տող 42 ⟶ 49՝
Ջրային կրիաներից շատերը նույնպես ունեն տափակ, շրջհոսելի զրահներ, ինչը լողալիս նվազեցնում է ջրի դիմադրությունը։ Ի տարբերություն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցների՝ ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են։
Կրիաների զրահների գույները տարբեր են լինում։ Սովորաբար դրանք լինում են դարչնագույն, սև կամ [[ձիթենի|ձիթենու]] կանաչ գույների։ Որոշ դեպքերում զրահն ունենում է կարմիր, նարնջագույն, դեղին կամ մոխրագույն երանգներ։
Առանձին ուշադրության են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են և տարբեր տեսակների մոտ՝ տարբեր։
=== Չափսերը ===
Ներկայումս ապրող կրիաներից ամենախոշորը մաշկակեղև ծովային կրիան է ({{lang-la|Dermochelys coriacea}}), որի զրահը հասնում է երկու մետր երկարության, իսկ քաշը կարող է հասնել ավելի քան 900 կիլոգրամի։ Քաղցրահամ ջրերի կրիաները հիմնականում ավելի փոքր են, սակայն հանդիպում են խոշոր նմուշներ, ինչպես, օրինակ, ասիական փափկազրահ կրիան։ Միայն [[Սեյշելյան կղզիներ|Սեյշելներում]] և [[Գալապագոսյան կղզիներ|Կրիայի]] կղզիներում կենդանի մնացած [[Գալապագոսյան կրիա|գիգանտ կրիաները]] կարող են աճել մինչև 130 սմ երկարության և ունենալ շուրջ 300 կգ քաշ։ Ամենափոքր կրիաների երկարությունն է 8-13 սմ։ Դրանցից են, օրինակ, Կանադայից մինչև Հարավային Ամերիկա տարածված մուշկային կրիաները։
== Սնունդը ==
| |||