«Դալայ Լամա XIII»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Տխուպտեն Գյացո''', ([[Տիբեթերեն|տիբ.]] ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོ , [[Վայլ|Վայլի]]ի` thub bstan rgya mtsho, {{ԱԾ}}[[Մայիսի 27|27 մայիսի]] [[1876]]<ref name="Цепон Шакабпа">''Шакабпа В. Д.'' Тибет: политическая история. — СПб.: Нартанг, 2003. С. 204. — ISBN 5-901941-10-1</ref>, [[Դեկտեմբերի 17|17 դեկտեմբերի]] [[1933]]), տասներեքերորդ [[Դալայ Լամա]], Տիբեթի հոգևոր առաջնորդ [[1895]]-[[1933]] թվականներին: Ներքին քաղաքականության մեջ իրեն դրսևորեց որպես կարկառուն բարենորոգիչ, իսկ արտաքին քաղաքականության մեջ որպես հմուտ [[դիվանագետ]], իր երկրի անկախության համար պայքարող մարտիկ: Նրա կառավարման տարիներին Տիբեթը դարձավ [[Ինքնիշխանություն|ինքնիշխան]] պետություն:

Դալայ Լամա 13-րդը հայտնի է նաև, որպես, [[Կենտրոնական Ասիա|Կենտրոնական Ասիայի]]յի մասում [[Մեծ խաղ|«Մեծ խաղի»]] ականավոր ներկայացուցիչ` [[19-րդ դար|19-րդ]] դարի վերջից 20-րդ դարի սկզբին [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական]], [[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական]] և [[Ցին կայսրություն|Ցին կայսրությունների]]ների դիվանագիտական և զինվորական հակամարտությունում, որում նա երկար ժամանակ պաշտպանում էր ռուսական կողմին<ref>См.: ''Андреев А. И.'' Тибет в политике царской, советской и постсоветской России. — СПб.: СПбГУ, Нартанг, 2006. — ISBN 5-288-03813-9, ISBN 5-901941-16-0; Россия и Тибет: сб. рус. арх. док., 1900—1914. — М.: Вост. лит., 2005. — ISBN 5-02-018440-3</ref>:

Դալայ Լամա 13-րդ ծնվել է [[1876|1876 թվականի]] [[Մայիսի 27|մայիսի 27-ին]] Ու-Ցանգի Դագպո Լանգդունում: Մի քանի ամիս անց նա ճանաչվեց որպես Դալայ Լամա 12-րդ Տրինլեյա Գյացոյի մարմնացում և շուտով գահակալեց [[Լհասա|Լհասայի]]յի [[Պոտալա]] պալատում:

[[1904]] թվականին, երբ տեղի ունեցավ [[Բրիտանական արշավ Տիբեթ|բրիտանական արշավը Տիբեթ]], Դալայ Լաման փախավ [[Մոնղոլիա|Մոնղոլիայի]]յի մայրաքաղաք Ուրգան, որտեղ ռուսական հյուպատոսության միջոցով, [[Աղվան Դորժիև|Աղվան Դորժիևի]]ի, հայտնի ճանապարհորդ Պ.Կ. Կոզլովի և ժամանած գիտնականնների`[[Արևելագիտություն|արևելագետների]], միջոցով բանակցությունների մեջ մտավ կայսերական ղեկավարության հետ` [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանում]] բնակվելու հնարավորություն ստանալու համար: Այդ ծրագիրը չընդունվեց Ռուսաստանի կողմից` չցանկանալով վատթարացնել հարաբերությունները Ցին կայսրության հետ, մերձեցումը Մեծ Բրիտանիայի հետ, [[Ռուսռուս-ճապոնական պատերազմ|ռուս-ճապոնական պատերազմում]]ում պարտությունը և հետագայում Ռուսաստանը հրաժարվեց մարզում ակտիվ ներկայությունից: Սակայն բանակցությունների փաստը ինքնին Բրիտանիային և Ցին կայսրությանը հասկացնել տվեց, որ Տիբեթը ընդունակ է քաղաքական անկախ քայլերի:

Չգտնելով լիակատար փոխըմբռնում աստվածպետական Մոնղոլիայի առաջնորդի շրջապատի հետ (տիբեթ [[Բոգդո-Գեգեն VIII]]) և ստանալով խիստ պահանջ վերադառնալ Լխաս, Դալայ Լաման մեկնեց Կորեա, սկզբում [[Ուտայշան]] լեռան վրա գտնվող վանական համալիր: Այդ ժամանակ քննարկվում էր նաև նրա այցը Ճապոնիա, պաշտոնական հավանություն է ստացել արտգործ նախարար [[Կոմուր Ձյուտար|Կոմուր Ձյուտարի]]ի և նախկին վարչապետ [[Օկումա Սիգենոբ|Օկումա Սիգենոբի]]ի կողմից: Պատվիրակության հետ գալով Ուտայշան, միացավ Ճապոնիայի խոշորագույն բուդդայական առաջնորդ [[Օտան Սոնձյու|Օտան Սոնձյուին]]ին: Բայց [[1908|1908 թվականի]] վերջին այդ ծրագիրը ևս չեղարկվեց: Ճապոնացիները 1904 թվականից սկսած կնքեցին խաղաղության պայմանագիր Մեծ Բրիտանիայի հետ, և նրանց միջոցով բրիտանական դիվանագետները ստացան հնարավորություն հասնելու Դալայ Լամային<ref>''Narangoa L., Cribb R. B.'' [https://books.google.com/books?id=DGQMKex16AsC&pg=PA74 Imperial Japan and National Identities in Asia, 1895—1945.] — Routledge, 2003. P. 74. — ISBN 0-7007-1482-0</ref>:

1908 թվականի մայիսին Ուտայշանում Դալայ Լամա 13-րդը հանդիպեց Ցին կայսրությունում ճամփորդած [[Կարլ Մաներհայմ|Կ.Գ. Մաներհայմի]], իսկ դրանից մեկ տարի առաջ`ռուս ճանապարհորդ [[Պյոտր Կոզլով|Պ.Կ.Կոզլովի]] հետ:

Պեկինի պահանջով Դալայ Լաման այցելեց չինական արքունիք և չնայած Պեկինի նախորդ հաղորդմանը` «նրան պաշտոնից հեռացնելու» մասին, ազատ արձակվեց Տիբեթ:

Հետագայում նա ստիպված էր [[Բրիտանական Հնդկաստան|Բրիտանական Հնդկաստանում]]ում փախչել ցինական զորքերից, իսկ [[1913]] թվականի հունվարին Կորեայի [[Սինհայական հեղափոխություն|Սինհայական հեղափոխությունից]]ից հետո, վերադառնալով Հնդկաստանից հռչակեց Տիբեթի<ref>[https://www.academia.edu/39744987/%D0%9A%D1%83%D0%B7%D1%8C%D0%BC%D0%B8%D0%BD_%D0%A1.%D0%9B._2019._%D0%9C%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8B_%D0%A4.%D0%98._%D0%A9%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BE_%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%85_%D0%B1%D0%B5%D0%B3%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0_%D0%94%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%B9-%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%8B_XIII_%D0%B2_%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B8%D1%8E_%D0%B2_1910_%D0%B3._Kuzmin_S.L._2019._F.I._Shcherbatskoys_materials_on_the_causes_of_the_escape_of_the_13th_Dalai_Lama_to_India_in_the_year_1910_ Кузьмин С.Л. Материалы Ф.И. Щербатского о причинах бегства Далай-ламы XIII в Индию в 1910 г. – В кн.: Тибетология и буддология на стыке науки и религии – 2018 (Тр. Института востоковедения РАН, 2019, вып. 23). М., с. 142-166.] </ref><ref>''McKay A.'' The History of Tibet. — Routledge, 2003. P. 171. — ISBN 0-415-30844-5</ref> անկախությունը:

Դալայ Լաման հետաքրքրություն ցուցաբերեց արևմուտքի գիտության և տեխնոլոգիաների նկատմամբ: Այդ ժամանակ Լխասում ի հայտ եկան [[էլեկտրականություն|էլեկտրականությունն]]ն ու<nowiki/>[[Հեռագրական ապարատ|հեռագիրը]], սկսեցին տպել դրամ և նամականիշ: Կանխատեսելով զինված բախում Տիբեթի և Կորեայի միջև, հմուտ քաղաքական գործիչը իր կառավարման տարիներին անցկացրեց մի շարք բարեփոխումներ ուղղված տիբեթական բանակի արդիականացմանը` խորհրդակցելով ռուսական, բրիտանական և ճապոնական զինվորական գործի մասնագետների հետ: [[1916]] թվականին լխասյան կառավարությունը մի քանի զինվորների և սպաների ուղարկեց Հնդկաստան` թնդանոթից և ավտոմատ զենքից կրակել սովորելու համար:

Կյանքի վերջին`[[1933|1933թվականին]]թվականին,Դալայ Լաման կանխագուշակեց, որ Տիբեթում մուգ դարաշրջան է սկսվում.

<blockquote>«Շատ շուտով այս երկրում (կրոնի և քաղաքականության ներդաշնակ համադրությամբ) դավաճանություն տեղի կունենա, ինչպես դրսից, այնպես էլ ներսից: Այդ ժամանակ, եթե մենք չպաշտպանենք մեր տարածքը, մեր հոգևոր ինքնությունը, ներառյալ Անպարտելի Հոր և Որդու ([[Դալայ Լամա]] և [[Պանչեն Լամա]]), հնարավոր է անհետ ոչնչանա, մեր Լականգների (լամ նստավայր )սեփականությունն ու իշխանությունը և կուսակրոնները կարող է խլվեն: Բացի այդ, մեր քաղաքական համակարգը, մշակված [[Դհարմա|Դհարմայի]]յի Երեք Հզորագույն Տերերի կողմից, կանհետանա անմնացորդ: Բոլոր մարդկանց սեփականությունը` վերին և ստորին, կխլվի, իսկ մարդկանց կստիպեն դառնալ ստրուկ: Բոլոր կենդանի արարածները ստիպված կլինեն քարշ տալ անթիվ տառապանքի օրեր և լցված կլինեն վախով: Այդպիսի ժամանակներ կգան»:</blockquote>