|
[[Պատկեր:1816 summer.png|մինի|1816 թվականի ջերմաստիճանը համեմատած ժամանակակիցի հետ: ]]
'''«Տարին առանց ամռան»'''<ref name="islandnet1">{{cite web|url=http://www.islandnet.com/~see/weather/history/1816.htm|title=Weather Doctor's Weather People and History: Eighteen Hundred and Froze To Death, The Year There Was No Summer|date=|publisher=Islandnet.com|accessdate=2012-03-05}}</ref>, [[1816]] թվականին շնորհված մականուն, որի ժամանակ [[Արևմտյան Եվրոպա|Արևմտյան Եվրոպայում]]յում և [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայում]]յում թագավորել է անսովոր սառը եղանակը: Այսօրվա դրությամբ այդ տարին մնում է ամենասառը տարին՝ հաշված առաջին փաստաթղթավորված օդերևութաբանական դիտումներից:
== Պատճառներ ==
Միայն [[1920]] թվականին [[Ամերիկացիներ|ամերիկացի]] [[Ֆիզիկա|ֆիզիկոս]] և [[Կլիմայագիտություն|կլիմայաբան]] [[Ուիլյամ Համֆրեյս|Ուիլյամ Համֆրեյսը]]ը գտավ «Տարին առանց ամռան» երևույթի գիտական բացատրությունը: Վերոհիշյալ գիտնականը կլիմայական այդ փոփոխության պատճառը համարեց [[Տամբորա (հրաբուխ)|Տամբորա]] հրաբխի ժայթքումը: Տիմբորան գործող հրաբուխ է [[Ինդոնեզիա|Ինդոնեզիայում]]՝յում՝ [[Սումբավա]] կղզում: Հրաբխի ժայթքման ժամանակ աղետին զոհ գնաց ավելի քան 71 հազար մարդ, որը համարվում է ցայսօր գրանցված ամենամեծ զոհերով հրաբխային ժայթքումը: Տիմբորայի ժայթքումը տեղի ունեցավ 1815 թվականի ապրիլին, որի ուժգնությունը ըստ Հրաբխային ժայթքումների սանդղակի (VEI) կազմել է 7 բալ, իսկ [[Հրաբխային մոխիր|հրաբխային մոխրի]] արտաժայթքումը մթնոլորտ կազմել է 150 կմ³: Այդ հսկայաքանակ մոխրի պատճառով [[Հյուսիսային կիսագունդ|Հյուսիսային կիսագնդում]] առաջացել է [[հրաբխային ձմեռ]], որը զգացվել է մի քանի տարի շարունակ:
Նորագույն հետազոտությունների արդյունքում ([[2009]]) պարզվել է, որ արկտիկական սառույցների կազմում, նախքան այս ժայթքումը, վեց տարի առաջ արդեն իսկ եղել են [[Արևադարձային գոտիներ|արևադարձային]] շրջաններում տեղի ունեցած ժայթքման ժամանակ արտանետված մոխրի մնացորդներ: Չնայած այն հանգամանքին, որ այդ ժայթքման մասին չկան գրավոր հիշատակություններ, բայց դրա հետևանքով նույնպես տեղի են ունեցել եղանակային պայմանների փոփոխություններ, ինչպես որ տիմբորանյան ժայթքման ժամանակ: Երկու հրաբուխների ժայթքման արդյունքում դրան հետևող տասնամյակները ([[1810]]-[[1819]]) համարվեցին ամենասառը եղանակներով տարիները վերջին 550 տարի<ref>[http://www.agu.org/pubs/crossref/2009/2009GL040882.shtml Cole-Dai, J., D. Ferris, A. Lanciki, J. Savarino, M. Baroni, and M. H. Thiemens (2009), Cold decade (AD 1810—1819) caused by Tambora (1815) and another (1809) stratospheric volcanic eruption, Geophys. Res. Lett., 36, L22703, doi:10.1029/2009GL040882]</ref>:
== Հետևանքներ ==
[[Պատկեր:Turner_Dido_Building_Carthage.jpg|ձախից|մինի|[[Ուիլյամ Թըրներ]], [[Կարթագենի հիմնադիր Դիդոնեն (նկար)]], [[1815]]]]
Հրաբխի ժայթքման ժամանակ մթնոլորտում հրաբխային մոխիրը տարածվել է մի քանի ամիսների ընթացքում, այդ իսկ պատճառով [[1815]] թվականին Եվրոպայում կլիմայական փոփոխությունը այդքան էլ շուտ չի զգացվել: Մեկ տարի անց, [[1816]] թվականի մարտ ամսին ջերմաստիճանը շարունակում էր մնալ ձմեռային: Ապրիլին և մայիսին չափազանց շատ [[Անձրև|անձրևներանձրև]]ներ և [[Կարկուտ|կարկուտներկարկուտ]]ներ դիտվեցին: Հունիսին և հուլիսին Ամերիկայում թեթև [[Ցրտահարություն|ցրտահարություններցրտահարություն]]ներ արձանագրվեցին: [[Նյու Յորք|Նյու Յորքում]]ում և [[Նոր Անգլիա|Նոր Անգլիայում]]յում ձյուն եկավ: [[Գերմանիա|Գերմանիային]]յին մի քանի անգամ պատուհասեցին ուժեղ բքերը, շատ գետեր դուրս ելան ափերից, այդ թվում և [[Հռենոս|Հռենոսը]]ը: [[Շվեյցարիա|Շվեյցարիայում]]յում ամեն ամիս ձյուն էր գալիս:
Անսովոր ցրտերը հանգեցրին աղետալի անբերքատվության: [[1817]] թվականի գարնանը [[Ցորեն|ցորենիցորեն]]ի գները թանկացան տասն անգամ, իսկ բնակչության շրջանում սկսեց տարածվել սովը: [[Միացյալ Թագավորություն]]<nowiki/>ը գնեց իր պատմության մեջ ամենամեծ քանակությամբ ցորենը: Տասնյակ հազարավոր եվրոպացիներ, այդ թվում և [[Նապոլեոնյան պատերազմներ|Նապոլեոնյան պատերազմների]]ի արդյունքում տուժածները, արտագաղթեցին Ամերիկա:
Մթնոլորտում մոխրի մեծ քանակի պատճառով անսովոր մայրամուտներ եղան այդ ամբողջ ընթացքում: Այդ գեղեցիկ երևույթը շատ նկարիչներ կտավին հանձնեցին, այդ թվում [[Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ]], [[Ուիլյամ Թըրներ]], որոնց ստեղծագործություններում գերակշռում էին դեղինի զանազան երանգները<ref>Аналогичные явления наблюдались в 1883 году после извержения вулкана [[Кракатау]] и на западном побережье Соединенных Штатов в 1991 году после извержения вулкана [[Пинатубо]] на Филиппинах.</ref>:
[[Պատկեր:Caspar David Friedrich - Frau vor untergehender Sonne.jpg|մինի|«Մայրամուտ», [[Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ]], [[1818]]]]
[[Աթենքի աստղադիտարան|Աթենքի աստղադիտարանում]]ում կայացած հետազոտությունները, որոնք գլխավորում էր Կ. Ցարեֆոսը, դիտարկվել են մայրամուտի պատկերով 554 նկարներ՝ 181 նկարչի կողմից ստեղծված 1500-ից մինչև 1900 թվականները: Արդյունքում աստղագետ գիտնականները հանգան այն եզրակացության, որ նկարներում գունավորման ինտենսիվությունը համապատասխանում է հրաբխային ժայթքումներին<ref>[http://www.wissenschaft.de/home/-/journal_content/56/12054/1013550 Was die schönsten Sonnenuntergänge verraten] // wissenschaft.de, 25.09.2007</ref><ref>[http://www.cnews.ru/news/top/index_science.shtml?2007/09/25/267547 Команда греческих ученых…] (<small>нерабочая ссылка</small>) // cnews.ru, 25.09.2007 ([http://www.rsci.ru/science_news/147382.php копия на rsci.ru])</ref><ref name="ав">Ф. Лангер. Вулкан, который изменил мир: Апокалипсис вчера // [[Geo (журнал)|Geo]]. — 2015. — № 4. — С. 113.</ref>:
Անգլիացի բանաստեղծուհի [[Մերի Շելլի|Մերի Շելլին]]ն 1816 թվականի ամառն անցկացրել է ընկերների հետ [[Դիոդատի վիլլա|Դիոդատի վիլլայում]]՝յում՝ [[Ժնևի լիճ|Ժնևի լճի]] հարևանությամբ: Չափազանց վատ եղանակային պայմանների պատճառով հանգստացողները հաճախ չէին կարողանում դուրս գալ տանից: Դրա պատճառով նրանք որոշեցին, որ յուրաքանչյուրը պիտի մեկական սարսափելի պատմություն ստեղծի և հետո կարդան մեկը մյուսին: Մերի Շելլին այդ ժամանակ ստեղծեց իր հայտնի «<nowiki/>[[Ֆրանկենշթեյն կամ ժամանակակից Պրոմեթևս]]<nowiki/>» վեպը, իսկ [[Ջորջ Բայրոն|Ջորջ Բայրոնը]]ը առաջին պատմվածքը վամպիրների մասին՝ «<nowiki/>[[Վամպիր (պատմվածք)|Վամպիր]]<nowiki/>» անվանումով: Այդ թվականին Բայրոնի կողմից գրված բանաստեղծություններում նկարագրվում են մռայլ երկինքն ու անդադար շարունակվող վատ եղանակները:
== Հետագա հետևանքներ ==
Գիտահանրամատչելի գրականության մեջ հաճախակի կարելի է հանդիպել բազմաթիվ չապացուցված ենթադրություններ՝ աղետին հաջորդող տասնամյակների մասին, որոնք հնարավոր է, որ [[Ինդոնեզիա|Ինդոնեզիայի]]յի հրաբուխի ժայթքման պատճառահետևանքնային կապերից են առաջացել.
* Քիմիկոս [[Յուստուս Լիբիխ|Յուստուս Լիբիխը]]ը, ով մանկությունն անցկացրել է գերմանական [[Դարմշտադտ]] քաղաքում, որոշել է իր կյանքը նվիրել բույսերի սնման հետազոտություններին և արդյունքում սինթեզել է առաջին [[Հանքայինհանքային պարարտանյութեր|հանքային պարարտանյութերը]]ը<ref>https://books.google.am/books?id=RGlpCAAAQBAJ&pg=PA47</ref>:
* [[Ձի|Ձիերի]]երի համար [[Վարսակ|վարսակիվարսակ]]ի բացակայության պատճառով գերմանացի գյուտարար [[Կարլ Դրեզ]]<nowiki/>ը ստեղծեց տեղաշարժման այլընտրանքային եղանակներ: Արդյունքում ստեղծվեց [[Հեծանիվ|հեծանվի]] նախատիպը, որը հանդիսացավ անհատական տրանսպորտի առաջին մեխանիզմը<ref>[http://www.newscientist.com/article/mg18524841.900-brimstone-and-bicycles.html «Brimstone and bicycles»] // New Scientist, January 29, 2005</ref>:
* Անոմալ եղանակային պայմանների հետ երբեմն կապում են [[Խոլերա|խոլերայիխոլերա]]յի ցուպիկի մուտացիան, որը տեղի է ունեցել [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում և ոչնչացրել է բրիտանական բանակին<ref name="bbc2">[http://www.bbc.co.uk/programmes/b077j4yv BBC Radio 4 — In Our Time, 1816, the Year Without a Summer<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>: [[1830]] թվականին խոլերան հասնում է նաև [[Ռուսաստան]] և հազարավոր մարդկային կյանքեր խլում:
* Մի քանի տարի շարունակ [[Բրինձ|բրնձի]] չափազանց վատ բերքի պատճառով [[Չինաստան|Չինաստանի]]ի հարավի գյուղատնտեսները սկսեցին [[խաշխաշ]] մշակել: Արդյունքում չինական շուկայում հայտնվեց [[Ափիոն|ափիոնըափիոն]]ը, որն էլ հանգեցրեց [[Ափիոնայինափիոնային պատերազմներ|ափիոնային պատերազմների]]ի<ref name="bbc2" />:
== Ծանոթագրություններ ==
* Charles R. Harington: ''The Year Without a Summer? World Climate in 1816,'' Оттава 1992. ISBN 0-660-13063-7 (англ.)
* Henry and Elizabeth Stommel: ''Volcano Weather. The Story of 1816, the Year Without a Summer,'' Newport (R. I.) 1983. ISBN 0-915160-71-4 (англ.)
* R. B. Stothers: ''The great Tambora eruption in 1815 and its aftermath'', в журнале ''Science'' 224 (1984), 1191—1198. [[doi:10.1126/science.224.4654.1191]]
==Արտաքին հղումներ ==
* «[http://www.bbc.co.uk/programmes/b006qjlw Шкала времени. Год без лета]» — [[документальный фильм]], снятый [[BBC]] в 2005 г.
* [http://www.geo.ru/puteshestviya/vulkan-kotoryi-izmenil-mir Вулкан, который изменил мир]
* [https://scholarsbank.uoregon.edu/xmlui/bitstream/handle/1794/12417/Munger_oregon_0171N_10408.pdf?sequence=1 1816: «THE MIGHTY OPERATIONS OF NATURE»: AN ]
{{Արտաքին հղումներ}}
| 