Վիքիպեդիա

«Սայաթ-Նովա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
ուղղումներ
No edit summary
Տող 36.
}}
 
'''Սայաթ-Նովա''' ({{lang-ka|საიათ-ნოვა}}; {{lang-az|سایات‌نووا / Sayat Nova}}; {{lang-fa|سایات‌نووا}}, իրական անուն-ազգանուն՝ ''Հարություն (Արութին) Սայադյան'', {{ԱԾ}}), ուշ միջնադարի [[հայ]] բանաստեղծ-աշուղ, ժողովրդական-աշուղական նոր դպրոցի՝ արևելյան ձևի հիմնադիր<ref name="Մորուս">{{cite web | url=http://aybuben.com/sajat-nova-life | title=Սայաթ-Նովա, կենսագրական ակնարկ | accessdate=14 Դեկտեմբեր 2018 | author=Մորուս Հասրաթյան}}</ref>։ Սայաթ-Նովայի կյանքը ավելի քան 150 տարի եղել է գրականագետների, լեզվաբանների, պատմաբանների և փիլիսոփաների բանավեճերի առարկա։առարկան։ Նրա կյանքի բազմաթիվ կարևոր հանգամանքներ և մանրամասներ մինչև օրս էլ ամբողջությամբ չեն ուսումնասիրվել։ ԻրՆրա մասին տեղեկությունների հիմնական աղբյուրներից են հենց իր կողմից գրվածգրած բանաստեղծությունները։ Սայաթ-Նովան ունի մի շարք լեզուներով գրված բանաստեղծություններ․ պահպանվել են 68 [[հայերեն]]<ref>[http://www.sayat-nova.am/poetry.html Поэзия]</ref>, 34 [[վրացերեն]]<ref name="древнегрузлит">{{книга|заглавие=Древнегрузинская литература (V—XVIII вв.)|ссылка=http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3033/1/Drevne_Gruzinskaia_Literatura.pdf|ответственный=Сост. Л. В. Менабде, Под ред. А. А. Гвахария|место=Тбилиси|издательство=Изд-во Тбилисского ун-та|год=1987|страницы=11}}:<blockquote>По социальному происхождению — крестьянин, армянин по национальности, родился, духовно возмужал и творчески развился в Грузии (Тбилиси); писал стихи и пел на армянском, грузинском и азербайджанском языках.</blockquote></ref>, 115 [[ադրբեջաներեն]] (թուրքերեն) ստեղծագործություններ<ref name="Литературная энциклопедия"/><ref name="britannica">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/526129/Sayat-Nova|заглавие=Sayat-Nova Բրիտանիկա]<blockquote>Most of his extant songs are in Azeri Turkish</blockquote></ref><ref name="Тагмизян">Саят-Нова А. / Н. Тагмизян. // Окунев — Симович. — М. : Советская энциклопедия : Советский композитор, 1978. — (Энциклопедии. Словари. Справочники : Музыкальная энциклопедия : [в 6 т.] / гл. ред. Ю. В. Келдыш ; 1973—1982, т. 4).
</ref><ref name="БЭС">[http://www.endic.ru/enc_big/Sajat-Nova-53163.html Большой Энциклопедический словарь]</ref><ref name="СаятНова1">{{книга|автор=Саят Нова|заглавие=Стихотворения: Примечания|ответственный=Г. А. Татосян|издательствоСоветский писатель|место=Л.|год=1982|страницы=192}}<blockquote>Наибольшую часть литературного наследия Саят-Новы составляют стихотворения, написанные на азербайджанском языке. Количество их достигает 115 (не считая трёх незавершённых и семи начатых песен). Однако, к сожалению, тексты большинства этих стихотворений все ещё не расшифрованы и не опубликованы на языке оригинала.</blockquote></ref>, սակայն ադրբեջաներեն բանաստեղծությունների մեծ մասը դեռ չի հրապարակվել և պահվում է [[Սանկտ Պետերբուրգ]]<nowiki/>ի Ասիական թանգարանում<ref name="Литературная энциклопедия">{{книга|автор=Мартиросян Е.|заглавие=Литературная энциклопедия|ссылка=http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/lea/lea-5791.htm|место=М.|издательство=Худож. лит.|год=1937|том=10|страницы=579—580}}<blockquote>Стихи С.-Н. дошли до нас на армянском яз. в количестве 60, на грузинском — 34, на тюркском — 115 (последние пока не опубликованы и хранятся в Азиатском музее в Ленинграде).</blockquote></ref>։
 
== Կենսագրություն ==
Սայաթ-Նովայի կենսագրական տվյալները տարբեր ուսումնասիրողների ուժերով հիմանականում քաղված են նրա ստեղծագործություններում տեղ գտած հիշատակումներից, տարբեր ուսումնասիրողների ուժերով և հաճախ իրարամերժ են։
 
Սայաթ-Նովայի խաղերում եղած ծածկագրությունների վերծանությունների հիման վրա տարբեր ուսումնասիրողներ նրա ծննդյան տարին համարել են 1712, 1717, 1722 թվականները<ref name="ՊՀ">{{cite web | url=https://drive.google.com/file/d/1-Y2zn4RVbonFewPf-iDD8ipkaavaWzlI/view | title=Հայտնի դեմքեր, Սայաթ-Նովա | accessdate=14 Դեկտեմբեր 2018 | author=Պ․ Հակոբյան}}</ref>։ Երգչի առաջին կենսագիր [[Գևորգ Ախվերդյան]]ն առաջարկել է նրա ծննդյան 1712 թվականը, որը հետագայում վիճարկվել է, և տարբեր փաստարկների ու հաշվարկների հիման վրա առաջարկվել են ծննդյան նոր թվականներ՝ 1711-1726-ի սահմաններում: Առանձին նշվել են նաև 1710 և 1724 թվականները<ref name="Մորուս" />։
Տող 46.
[[Մորուս Հասրաթյան]]ը 1942 թվականին Սայաթ-Նովայի խաղերից մեկի վերլուծության հիման վրա պնդել է, թե աշուղի ծննդյան տարեթիվը 1717-ն է։
 
Սայաթ-Նովայի ծննդյան թվականի հարցը առանձին համակողմանի քննության է ենթարկել [[Պարույր Սևակ]]ը,ը՝ առկա փաստերի ուսումնասիրությամբ եզրակացնելով, որ նա ծնվել է 1722 թվականին: Պարույր Սևակի կատարած քննությանը ճշգրտելով և նոր տվյալներով համալրելով, այժմ [[1722]] թվականը համարվում է ամենավստահելին<ref name="Հենրիկ" />:
 
=== Ծննդավայր ===
Սայաթ-Նովան իր տաղերում մեկ իրեն թիֆլիսեցի է կոչել, մեկ՝ հալեպցի կամ ադանացի։ Ըստ Մորուս Հասրաթյանի,Հասրաթյանի՝ միջին դարերում և մինչև [[20-րդ դար]]ի սկզբները, հատկապես Արևելքի ու Կովկասի մարդիկ իրենց ծննդավայրը համարել են ոչ այնքան իրենց, որքան իրենց հոր և պապի ծննդավայրը<ref name="Հենրիկ" />: Սայաթ-Նովան մի քանի տաղերում հիշատակել է, որ ինքը հալեպցի պանդուխտ Կարապետի և Թիֆլիսի արվարձան Հավլաբարի բնակիչ Սառայի որդին է<ref name="Մորուս" />։ Նախնյաց հայրենիքը, ամենայն հավանականությամբ, եղել է [[Կիլիկիայի հայկական թագավորություն|Կիլիկյան Հայաստանը]], հոր՝ մահտեսի Կարապետի ծննդավայրը՝ [[Ադանա]]ն կամ [[Հալեպ]]ը։ Սայաթ–ՆովաներիՍայաթ–Նովայի ընտանիքը Թիֆլիսի մոքալաքներից՝ քաղաքային արհեստավորներից էր<ref name="ՀՍՀ" />։
{{քաղվածք|Հարիւր յիսուն տարի առաջ մէկ խեղճ աննշան հայ գալիս է Հալէպից, երեւի բախտ որսալու' Վրաստան ու բնակվում է Թիֆլիս քաղաքում, որտեղ պսակվում է մէկ հավլաբարցի աղջըկայ հետ...|Գ․ Ախվերդյան}}
Հավանաբար աշուղի հայրը սկզբում տեղափոխվել է [[Սանահին (գյուղ)|Սանահին]], որտեղ պարտավոր էր գրանցվել Վրաստանի վերջին թագավոր Գիորգի 13-րդի ցուցակներում, որպես գլեխի՝ անձնական ազատությունից չզրկված, ժամանակավոր պարտադրված մի տեսակ կիսաճորտ։ Սրա մասին փաստում է Գիորգի 13-րդի որդի Թեյմուրազը իր հուշերում նաև Սայաթ-Նովան իր վրացերեն տաղերից մեկում՝ «ես գլեխի (ռամիկ) եմ, իշխան լինել չեմ ուզում»<ref name="Մորուս" />։
Տող 57.
=== Մականուն ===
Կարծիք կա, թե երգիչը սկզբից ևեթ ընդունել է Սայաթ-Նովա (Սէյաթ Նէվա) գրական կեղծանունը, որը տարբեր ուսումնասիրողներ տարբեր ձևով են բացատրում՝
համարել են պարսկերենից թարգմանաբար «երգի-/ձայնի որսորդ սիրահար», կամ պարզապես «երգի որսորդ» (պարսկերեն սայադ - որսորդ, նովա - երգ, մեղեդի)<ref name="Մորուս" /><ref name="ՀՍՀ">{{cite encyclopedia | title=Սայաթ-Նովա | encyclopedia=Հայկական սովետական հանրագիտարանից | publisher=Հայկական հանրագիտարան. հրատարակչություն | accessdate=14 Դեկտեմբեր 2018 | year=1984 | volume=10-րդ հատոր | pages=163-165}}</ref>։
Կա թարգմանության ավելի քիչ հավանական տարբերակ թուրքերենից՝ «Սայադի թոռ»։ Այս դեպքում հնարավոր է, որ երգչի պապի անունը Սայադ լինի, մի անուն, որը տարածված է եղել հայերի մեջ<ref name="Մորուս" />։
 
=== Ուսում ===
Սայաթ-Նովայի մանկությունն ու պատանեկությունն անցել է [[Թիֆլիս]]ում։ Սովորել է grel գրել-կարդալ [[հայերեն]], [[վրացերեն]], իմացել է նաև [[արաբերենի այբուբեն]]ը։
 
12 տարեկանից նրան տվել են արհեստի, սովորել է ջուլհակություն և կարճ ժամանակում այնքան է հմտացել, որ կտավը հինելու և գործելու նոր դազգահ է պատրաստել։
 
Երգը և երաժշտությունը նրան հմայել են դեռ փոքրուց։ Մինչև երեսուն տարեկանը Սայաթ-Նովան կատարելագործվել է աշուղական արվեստի մեջ, սովորել եղանակներ և պարզ ու խառը չափեր, հորինել խաղեր՝ հարմարեցնելով հատուկ մեղեդիներ և կատարել ժողովրդական հավաքույթների ժամանակ։ Հավանաբար, երկար տարիներ շրջել է [[Մերձավոր Արևելք]]ում, եղել [[Պարսկաստան]]ում, [[Հնդկաստան]]ում և Օսմանյան կայսրությանը ենթակա երկրներում, ուխտի գնացել հայ աշուղների հովանավոր [[Մշո Սուրբ Կարապետ|Մշո Սուրբ Կարապետի վանքը]]՝ վանքը՝ [[Տարոն]], մինչև որ ձեռք է բերել համընդհանուր ճանաչում, մկրտվել Սայաթ-Նովա՝ ''երգի որսորդ''։
 
=== Կուսակրոն կյանք ===
1759 թվականի կեսերին ավարտվել է Սայաթ-Նովայի՝ իբրև բանաստեղծի ու երգահան-երաժշտի կյանքը։ 1759 թվականին [[Հերակլ II]]-ի հարկադրանքով նա քահանա է ձեռնադրվել Տեր Ստեփանոս անունով և շատ չանցած ուղարկվել [[Կասպից ծով]]ի հարավային ափին գտնվող [[Բանդարե Անզալի]] նավահանգիստը։ Այստեղ երգիչն «ապաշխարել» և արտագրել է [[Գրիգոր Նարեկացի|Գրիգոր Նարեկացու]] «[[Մատյան ողբերգության]]» պոեմը։ ԵրբԹե վերադարձելերբ է վերադարձել հայրենիք, ստույգ հայտնի չէ։ 1766 թվականին ապրել է Զաքաթալայից Շամախի տանող առևտրական ճանապարհի վրա ընկած Կախի փոքրիկ ավանում, որտեղ արտագրել է մեկ ուրիշ ձեռագիր՝ [[Մասունք Աստվածաշնչի (4270)|«Աստվածաշնչի»]] հատվածներից բաղկացած մի ժողովածու։ [[1768]] թվականին մահացել է կինը՝ Մարմարը,Մարմարը՝ թողնելով չորս անչափահաս զավակ։ Հաջորդ տարվանից Սայաթ-Նովա Տեր- Ստեփանոսը փոխադրվել է վանք, ծառայել Թիֆլիսում հաստատված [[Հաղպատ (գյուղ)|Հաղպատի]] միաբանության առաջնորդարանում, իսկ 1778 թվականից, երբ վերաշինել է [[Հաղպատի վանք]]ը, կարգվել է Սուրբ Նշան վանքի լուսարար։ Հետագայում միաբանության հետ նորից վերադարձել է [[Թիֆլիս]]։ 1795 թվականի սեպտեմբերին՝ [[Աղա-Մահմեդ Խան Ղազար]]ի արշավանքի օրերին, զոհվել է և թաղվել է [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Թբիլիսի)|Սուրբ Գևորգ եկեղեցու]] բակում։
 
== Ստեղծագործություններ ==
Տող 82.
== Դեր ==
Սայաթ-Նովան հայ և վրաց աշուղական բանաստեղծության մեջ մեծ հեղաշրջում է կատարել մասնավորապես լեզվի առումով. ըստ էության՝ նրանով է սկսվում մայրենի լեզվով խաղը հայ և վրաց իրականության մեջ։ Սայաթ-Նովան նաև առաջինն է, որ հորինել ու երգել է վրացական խաղեր՝ օգտագործելով պարսկական բանաստեղծության ձևերը. այս նորարարության համար հրավիրվել է պալատ և կարգվել Կախեթի վրաց թագավոր [[Հերակլ II]]-ի սազանդար։ Շուրջ տասը տարի բանաստեղծը շփվել է պալատական միջավայրի հետ՝ հաճախակի [[Թիֆլիս]]ից անցնելով Թելավ։ Նա երգել ուրախացրել է մարդկանց, փառաբանել արդարությունն ու ազնվությունը, դատապարտել կեղծիքն ու քծնանքը, ստորությունն ու նենգությունը, հասարակական ու բարոյական արատները՝ մշտապես բարձր պահելով իր արժանապատվությունը։ Սայաթ-Նովայի կյանքը խաղաղ չի անցել. դավեր են նյութել նրա դեմ, հեռացնել տվել պալատից։
 
Սայաթ-Նովան կոչումով աշուղ է, իր խաղերում ստանձնել է հնազանդ սիրահարի դերը և հանուն նվիրական ու անապակ սիրո պատրաստ է տանել ամեն զրկանք։
 
== Սիրային երգեր ==
Իբրև սիրերգու՝ նա գեղեցիկի ու կատարյալի երկրպագու է, ամենանվիրական ու նրբին զգացմունքների արտահայտիչ, չնայած դրանց համար օգտագործած պատկերներն ու համեմատությունները՝ արեգակի փար, ռաշ ձի, թովուզի տախտ, փռանգի սուրաթ ևն շատ են ծավալային ու երբեմն էլ՝ անսովոր։ Նրա սիրային երգերն հատուկ են նաև խոր դրամատիզմն ու բախումները, որոնց պատճառը ոչ միայն բանաստեղծի ողբերգական սերն է, այլև կյանքի ու իրականության անլուծելի հակասությունները, սոցիալական անհավասարությունը, գեղեցիկի ոտնահարումը։ Սայաթ-Նովային շատ են զբաղեցրել մարդու բարոյական կատարելության ու գեղեցկության հարցերը, դարի ու ժամանակի այլանդակության, մարդու մանրացման ու մարդկային աղարտման պատճառները, որոնք, ի վերջո մնում են անբացատրելի. մարմնականին բավարարություն տվողը չպիտի մոռանա նաև հոգու կամքը կատարելը։
 
Ստեղծագործել է սիրային, խոհախրատական և սոցիալական մոտիվներով։
 
== Ժառանգություն ==
[[Պատկեր:The tombstone of Sayat-Nova.JPG|thumb|Գերեզմանը]]
Սայաթ-Նովան մեծ ժառանգություն ունի ուշ միջնադարի հայ գրականության ու հոգևոր մշակույթի ասպարեզում։ Նա հայոց գուսանական-ժողովրդական քնարերգության բարձրակետ է, բնությունից շռայլորեն օժտված արվեստագետ, որ վերածնվել է հայոց քաղաքական ինքնուրույն կյանքի մասնատման ու անկման պատճառով այլափոխված գուսանական արվեստը, այն դրել նոր հունի մեջ՝ հեղաշրջելով 16-րդ դարը։ Ծայր առած աշուղական բանաստեղծության ձևն ու բովանդակությունը։ Նա [[հայ]] իրականության մեջ առաջին բանաստեղծն է, որ բազմալեզու ստեղծագործությամբ մեծ դեր է խաղացել [[Կովկաս]]ի ժողովուրդների հոգևոր մերձեցման գործում։ Սկսած 18-րդ դարի երկրորդ կեսից՝ նրա ազդեցությունն են կրել վրացի, ադրբեջանցի և հայ շատ բանաստեղծներ ու աշուղներ։ Սայաթ-Նովան իր հաստատուն տեղն ունի նաև վրաց քնարերգության պատմության։ Անի Հակոբյան
 
{{քաղվածք|<poem>Աշխարհումս ախ չիմ քաշի, քանի վուր ջան իս ինձ ամա.
Տող 98 ⟶ 100՝
 
== Սայաթնովայագիտություն ==
Սայաթ-Նովայի կյանքի ու գործունեության առաջին ուսումնասիրությունը հանրայնացրել է [[Գևորգ ԱխվերդյանըԱխվերդյան]]ը 1852 թվականին Մոսկվայում լույս տեսած Սայաթ-Նովայի հայերեն խաղերի առաջին հրատարակությունում։ Նա Սայաթ-Նովայի Դավթարից վերծանել է երգերի տեքստերը, գրել աշուղի համառոտ կենսագրականը։ Սրանով հիմք է դրվել սայաթնովայագիտությանը։ Հետագա տարիներին Սայաթ-Նովայի կյանքի և գործի վերաբերյալ գրվել են հարյուրավոր աշխատություններ, կատարվել են բազմաթիվ ուսումնասիորւթյուններ։ Սայաթ-Նովայի կյանքին և գործունեությանը անդրադարձել են մշկույթի բազմաթիվ նշանավոր դեմքեր, որոնցից են՝ [[Հովհաննես Թումանյան]]ը, [[Նիկոլ Աղբալյան]]ը, [[Վալերի Բրյուսով]]ը, [[Իոսիբ Գրիշաշվիլի]]ն, [[Գևորգ Ասատուր]]ը, [[Գարեգին Լևոնյան]]ը, [[Մորուս Հասրաթյան]]ը, [[Պարույր Սևակ]]ը<ref name="Հենրիկ">{{cite web | url=https://drive.google.com/file/d/1V8QLiuqhAh7yJdwdPdnogeUe_kv2X98W| title=Սայաթ-Նովա, Կյանքն ու գործը | publisher=Լոռվա ձոր | accessdate=14 Դեկտեմբեր 2018 | author=Հենրիկ Բախչինյան}}</ref>:
 
== Հիշատակ ==
Տող 115 ⟶ 117՝
[[1960]] թվականին «Երևան» հեռուստատեսության կինոխմբագրությունում ռեժիսոր [[Կիմ Արզումանյան]]ը նկարահանել է սև-սպիտակ [[Սայաթ-Նովա (ֆիլմ)|Սայաթ-Նովա]] ֆիլմը, որը պատմում է Սայաթ-Նովայի կյանքի և սիրո պատմությունը։ Սայաթ-Նովային կերպարանավորել է [[Բաբկեն Ներսիսյան]]ը, իսկ երգերը կատարել է [[Նորայր Մնացականյան]]ը<ref>[http://www.arm-cinema.am/am/features_and_shorts/199.html Սայաթ-Նովա ֆիլմի մասին arm-cinema.am կայքում]</ref>։
 
[[1963]] թվականին՝ Սայաթ-Նովայի 250-ամյակի տոնակատարություններից առաջ, բանաստեղծի կենսագիր [[Պարույր Սևակ]]ը ռեժիսոր [[Գուրգեն Բալասանյան]]ի հետ մեկտեղ ստեղծել է «սայաթՍայաթ-Նովա» ֆիլմ-քրոնիկոնը։
 
1967-1968 թվականներին [[Սերգեյ Փարաջանով]]ը նկարահանել է «Սայաթ-Նովա» կինոնկարը, որը ԽՍՀՄ պետկինոյի պաշտոնյաների պահանջով զգալի փոփոխությունների է ենթարկվել և [[1970]] թվականին էկրան է բարձրացել նոր՝ «[[Նռան գույնը]]» անունով։ Ֆիլմը նվիրված է բանաստեղծի հոգևոր կյանքին<ref>{{cite web | url=https://www.rottentomatoes.com/m/color_of_pomegranates/ | title=The Color of Pomegranates | publisher=rottentomatoes.com | accessdate=29 Դեկտեմբեր 2018}}</ref>։
 
2006 թվականին ռեժիսոր Լևոն Գրիգորյանը նկարել է «Հիշողություններ Սայաթ-Նովայի մասին» փաստագրական ֆիլմը, որտեղ կան Փարաջանովի կինոնկարում տեղ չգտած կադրերի նեգատիվները։ Կինոնկարը ցուցադրվել է երևանյան «[[Ոսկե ծիրան]]», «Վլադիկավկազ-2006» և «Ռոմասինեմաֆեստ» (հոկտեմբեր, 2006) կինոփառատոներում։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Սայաթ-Նովա» էջից