«Կիլիկիայի հայկական թագավորություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[1223]] թվականի Կոստանդինը, հայ իշխանների որոշմամբ, երկրորդ անգամ ընտրվեց պայլ և ստանձնեց երկրի կառավարումը։ [[1226]] թվականին, իշխանական խորհուրդ հրավիրվեց, որը որոշեց 11-ամյա [[Զապել]]ին ամուսնացնել [[Կոստանդին]] [[Գունդստաբլ]]ի 13-ամյա որդի Հեթումի հետ, և վերջինս դարձավ հայոց թագավոր։ [[Հեթում Ա]]-ն ([[1226]]-[[1269]] թվականներ) դարձավ, փաստորեն, նոր դինաստիայի հիմնադիր։ Նրա կառավարումը համեմատաբար խաղաղ ժամանակների հետ համընկավ։ Դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ մոնղոլ-թաթարները կատարում էին իրենց նվաճումներն արդեն [[Մերձավոր Արևելք]]ում, երբ մեկը մյուսի հետևից խաչակրաց բոլոր պետությունները կորցնում էին իրենց անկախությունը, իսկ եգիպտական մամլուքները ավելի ու ավելի էին ուժեղանում՝ սկսելով վտանգավոր դառնալ Կիլիկիայի համար։ [[Հայեր]]ը դեմ-հանդիման կանգնած էին [[Եգիպտոս]]ի մամլուքների դեմ։ Վերջիններս էլ ժամանակ առ ժամանակ սպառնում էին Կիլիկյան Հայաստանի անկախությանը։ [[Հեթում Ա]]-ն կարողացավ ճիշտ ընտրություն կատարել։

 

Դեռևս [[Զապել]]ի և [[Հեթում Ա]]-ի իշխանության օրոք մոնղոլները ստեղծեցին մի պետություն, որ ձգվում էր Միջին Ասիայից [[Մերձավոր Արևելք]]՝ նվաճելով [[Միջագետք]]ն ու [[Սիրիա]]ն: [[1243]] թվականի հունիսի 26-ին մոնղոլները ջախջախեցին սելջուկ-թուրքերին Կոսե-Դաղի ճակատամարտում<ref name="The Armenian Kingdom and the Mamluks 2">{{cite book | last = Donal Stewart | first = Angus | title = The Armenian Kingdom and the Mamluks: War and Diplomacy During the Reigns of Het'um II (1289-1307) | publisher = Brill Academic Publishers |year= 2001 | location = Netherlands | pages = 43–46 | isbn = 0928-5520}}</ref>: Մոնղոլների արշավանքներն աղետաբեր էին [[Մեծ Հայք]]ի հայ բնակչության համար, սակայն ոչ Կիլիկիայի համար, քանի որ [[Հեթում Ա]] թագավորը որոշեց համագործակցել նրանց հետ։ Նա ուղարկեց իր եղբորը՝ [[Սմբատ]] [[Գունդստաբլ]]ին Կարակորում [[1247]] թ., որպեսզի կնքվի խաղաղության պայմանագիր։ Նա ետ վերադարձավ [[1250]] թվականին խաղաղության պայմանագրով, որով մոնղոլները չէին հարձակվելու Կիլիկիայի հայկական թագավորության վրա, և խոստանում էին ռազմական օգնություն՝ վերագրավելու սելջուկների կողմից գրավված բերդերն ու ամրոցները։ Սակայն վերջնական համաձայնության համար Հեթումն անձամբ պետք է մեկներ Կարակորում, բայց [[Զապել]]ի մահն ու երկրի ներքին վիճակը ստիպեցին մի քանի տարով հետաձգել ուղևորությունը։ [[1253]] թվականին Հեթումը վերջապես ժամանեց Կարակորում և սկսեց բանակցությունները նորահռչակ Մոնգկե խանի հետ։ Հեթումին դիմավորեցին արքայավայել։ Ըստ նրանց միջև կնքված պայմանգրի, դեպի Սուրբ Երկիր և [[Սիրիա]] կատարվող մոնղոլների արշավանքերի ժամանակ Կիլիկիան պետք է զորքով աջակցեր նրանց, իսկ մոնղոլներն էլ իրենց հերթին Կիլիկիայի վրա հարձակման ժամանակ պետք է օգնեին Կիլիկիայի [[հայեր]]ին: Ձեռք բերվեց նաև պայմանավորվածություն, ըստ որի հայ առևտրականները Մոնղոլական կայսրության տարածքում ստանում էին արտոնություններ և մոնղոլները չէին գանձելու հարկեր Մեծ Հայքի հայկական եկեղեցիներից և վանքերից։ Մինչ վերադարձը Կիլիկիա [[1256]] թվականին, Հեթումը որոշ ժամանակ մնաց [[Մեծ Հայք]]ում՝ հանդիպելով տեղի հայ ազնվականությանն ու հոգևորականությանը։

 

[[1281]] թվականին Հոմսի Երկրորդ ճակատամարտում հայ-մոնղոլական զորքի՝ մամլուքներից կրած պարտությունից հետո, հայերը ստիպված ծանր պայմաններով հաշտություն կնքեցին մամլուքների հետ։ [[1285]] թ. կրած պարտությունից հետո հայերը ևս մեկ անգամ ծանր պայմաններով տասնամյա հաշտության պայմանագիր կնքեցին մամլուքների հետ, որի արդյունքում բազմաթիվ ամրոցներ և բերդեր անցան մամլուքներին և հայերին արգելվում էր վերանորոգել ավերվածները։ Կիլիկյան Հայաստանը ստիպված խախտեց [[Հռոմի Պապ]]ի արգելքը՝ առևտուր անել [[Եգիպտոս]]ի հետ։ Բացի այդ ամենից մամլուքները տարեկան մեկ միլիոն դիրհամ պետք է ստանային Կիլիկյան [[Հայաստան]]ից<ref>{{cite book | last = Luisetto | first = Frédéric | title=Arméniens et autres Chrétiens d'Orient sous la domination mongole | year = 2007 | publisher = Geuthner | pages = 128–129 | isbn = 9782705337919}}</ref>։ Սակայն դրանից հետո էլ մամլուքներն անսպասելի հարձակումներ էին գործում։ 1292 թ Եգիպտոսի սուլթանը, ով արդեն գրավել էր խաչակիրների վերջին հենակետը [[Մերձավոր Արևելք]]ում՝ Ակրա քաղաքը, հարձակվեց և հունիսի 28-ին գրավեց կաթողիկոսի նստավայրը՝ [[Հռոմկլա]]ն, գերի վերցրեց [[Ստեփանոս Դ Հռոմկլայեցի]] [[կաթողիկոս]]ին և քաղաքի բնակչությանը ու շարժվեց դեպի [[Սիս]]: Հեթումը ստիպված հաշտության պայմանագիր առաջարկեց մամլուքներին, որով Բեհեսնի, [[Մարաշ]] և Թիլ Համտուն բերդերը տրվում էին մամլուքներին։

 

[[Պատկեր:GhazanAndKingOfArmenia1303.JPG|մինի|ձախից|Ղազան խանը խնդրում է [[Հեթում Բ]] արքային օգնել իրեն [[1303]] թվականի [[Դամասկոս]]յան արշավանքին:<ref>{{cite book | last = Mutafian | first = Claude | title = Le Royaume Arménien de Cilicie, XIIe-XIVe siècle | series = UCLA Armenian History and Culture Series | publisher = CNRS Editions | year = 2002 | location = France | pages = 74–75 | isbn = 2271051053}}</ref>]]

[[1299]] թվականի ամռանը [[Հեթում Ա]]-ի թոռը՝ [[Հեթում Բ]] արքան, մամլուքների նոր արշավանքը կանխելու նպատակով օգնություն խնդրեց [[Պարսկաստան]]ի մոնղոլ խանից։ Վերջինս էլ մեծ զորքով արշավեց Սիրիա և հրավիրեց [[Կիպրոս]]ի խաչակիրներին ([[Կիպրոս]]ի արքա, Տաճարականները, Հիվանդախնամներն ու Տևտոնները) կռվելու ընդդեմ մամլուքների։ Մոնղոլները գրավեցին [[Հալեպ]] քաղաքը, որտեղ նրան միացավ [[Հեթում Բ]] արքան, որի զորքում բացի հայերից կռվում էին նաև Կիլիկիայից ժամանած Տաճարականներն ու Հիվանդախնամները<ref name="Demurger">{{cite book | last = Demurger | first = Alain | year = 2005 | title = The Last Templar: The Tragedy of Jacques de Molay, Last Grand Master of the Temple | location = London | publisher = Profile Books | page = 93 | isbn = 1-8619-7529-5}}</ref>։ Դաշնակիցների զորքը [[1299]] թվականի դեկտեմբերի 23-ին Վադի ալ-Ղազանդարի ճակատամարտում ջախջախեցին մամլուքներին։<ref name="Demurger"/>

 

[[1303]] թվականի մարտին հայ-մոնղոլական զորքը (ընդհանուր 80.000) ջախջախեց մամլուքներին Հոմսի ճակատամարտում և [[1303]] թվականի [[Դամասկոս]]ի ճակատամարտում<ref>{{cite book | last = Demurger | first = Alain | year = 2005 | title = The Last Templar: The Tragedy of Jacques de Molay, Last Grand Master of the Temple | location = London | publisher = Profile Books | page = 109 | isbn = 1-8619-7529-5}}</ref>։ Այն մոնղոլների վերջին ներխուժումն էր [[Սիրիա]]<ref>{{cite book | last = Nicolle | first = David | authorlink = David Nicolle | title = The Crusades | publisher = Osprey Publishing | year = 2001 | location = Oxford | page = 80 | isbn = 1-8417-6179-6}}</ref>։ [[1304]] թվականին Ղազան խանի մահից հետո ֆրանկների և [[հայեր]]ի հույսը Սուրբ Երկիրը վերագրավելու հույսերը հօդս ցնդեցին։

 

=== Կիլիկիան 14-րդ դարի առաջին կեսում ===

Օսմանյան կայսրությունը Կիլիկիայից ստեղծեց Ադանայի վիլայեթը: Կիլիկիայի հայերը կարողացան պահպանել իրենց ազգային պատկանելիությունը դարերի ընթացքում[24][25]: Սակայն թուրքերն ամեն ինչ անում էին քշելու այնտեղից հայերին։ Օրինակ Զեյթունը գտնվում էր կիսանկախ վիճակում և թուրքերն անընդմեջ հարձակումներ էին գործում նրանց վրա։ 1909 թվականին Կիլիկիայի հայերը և հատկապես Ադանա քաղաքի հայերը ենթարկվեցին ջարդերի, իսկ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ դարձան ցեղասպանության զոհ[25]: Եվ չնայած Սևրի պայմանագրով Կիլիկիան չէր անցնում Հայաստանին, այն անցնելու էր Ֆրանսիայի խնամակալության տակ. մեծ քանակությամբ հայեր ետ վերադարձան Կիլիկիա, սակայն Ֆրանսիան գաղտնի պայմանագրով մտադրվել էր զիջել այն Թուրքիային: Շուտով ցրվեց պատերազմի ընթացքում Ֆրանսիայի դրոշի տակ կռվող Հայկական լեգեոնը և թողեց Կիլիկիայի հայերին անպաշտպան։ 1920 թվականի օգոստոսին Ադանայում Միհրան Տամատյանի գլխավորությամբ Կիլիկիան հռչակվեց Ինքնավար հանրապետություն: Սակայն մյուս օրը ֆրանսիական զորքն արդեն լքել էր Կիլիկիան։ Թուրքերը հարձակվեցին և սկսվեց հայերի մի նոր ջարդ, որի ընթացքում միայն Մարաշում զոհվեց 12.000, իսկ Հաճնում՝ 7.000 հայ։ Կիլիկիայի հայերը ներկայումս ցրված են աշխարհով մեկ, իսկ Կիլիկիայի Հայոց կաթողիկոսարանը ներկայումս գտնվում է Անթիլիասում, Լիբանան: Կիլիկյան Հայաստանի խորհրդանիշը՝ առյուծը, ներկայումս պատկերված է Հայաստանի զինանշանի վրա[26]:

 

Կիլիկիայի հայկական պետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում պատերազմների մեջ էր, ուստի կանոնավոր և ուժեղ բանակ ունենալն անհրաժեշտություն էր։ Մշտական բանակի կազմակերպումն սկսվեց դեռևս Ռուբինյան առաջին իշխանների օրոք։ Խաղաղ ժամանակ երկիրը կարողանում էր պահել 30.000-անոց բանակ։ Պատերազմի ժամանակ բանակի թվակազմը հասնում էր 60 հազարի<ref name="ReferenceB">Հայոց պատմություն, հատոր II, գիրք 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, Երևան, 2014, էջ 326</ref>: