«Հողային էրոզիա»–ի խմբագրումների տարբերություն

== '''Մակերեսային ջրերով պայմանավորված հողային էրոզիան''' ==

 

Յուրաքանչյուր տարի հողօգտագործումից դուրս է գրվում 35 հազ. հեկտար տարածություն։ Դուրս գրելու պատճառից հիմնականը հողի էրոզիան է։

Հողի էրոզիան անմիջապես երկրի մակերևույթում հոսքաջրերով ընթացող գործընթաց է, որին մասնակցում են գործոնների մի ամբողջ համալիր, և որպես էներգիայի աղբյուր արեգակն է՝ ծովերից և օվկիանոսներից ջուրը գոլորշիանում է, մտնում շրջապտույտի մեջ, մթնոլորտային տեղումների ձևով թափվում ցամաքի վրա, հոսում մակերևույթի վրայով՝ իր հետ տանելով նաև հողի նուրբ և կոշտ մասնիկներ։ Երկրի տարբեր մասերը տարբեր չափով են տաքանում արեգակից։ Ավելի շատ տաքացած հատվածը ջերմություն է տալիս օդին, որը թեթևանալով, վեր է բարձրանում և առաջանում մթնոլորտի համեմատաբար ցածր ճնշում, իսկ մեկ այլ տեղ, օդի քիչ տաքանալու արդյունքում ճնշումը մնում է բարձր։ Ճնշման տարբերությունից առաջանում է քամի՝ պատճառ դառնալով հողմնային էրոզիայի, երբեմն պատճառելով ավերածությունների։

 

[[Պատկեր:Էրոզիա.jpg|thumb|400px]]

 

Հողի էրոզիայի 3 խումբ է առանձնացվում՝ ջրային, հողմային և հողի թունավորումը թունաքիմիկատներով։ Ջրային էրոզիան իր հերթին բաժանվում է 4 տիպի՝ երկրի մակերևույթի մակերեսային լվացում կամ մակերեսային էրոզիա, ձորակային, քիմիական, իռիգացիոն էրոզիա։<br />

Մակերեսային էրոզիան հանդիպում է ամենուրեք, որտեղ լեռնալանջեր կան, և դրանց վրա թափվող տեղումներ հոսքից ստանալով արագություն տանում են մանրահողը։ Այս տիպի էրոզիան մշտական բնույթ չունի, ինչպես այդ տեղի է ունենում գետահունային էրոզիայի ժամանակ, այլ տեղի է ունենում էպիզոդիկ ձևով՝ անձրևի կամ ձնհալքի ժամանակ։ Լանջի վրայով ջրի ավելցուկը դանդաղ հոսում է ցած։ Սակայն լեռնալանջը որքան էլ հարթ լինի, հայելանման պատկեր չունի և բարակ շերտով ներքև հոսող ջուրը միկրոռելիեֆի անհարթությունների ու հողի մակերևույթի ամենաաննշան խորդուբորդությունների շնորհիվ տրոհվում է շիթերի, ձեռք բերելով առանձնակի կենդանի ուժ։ Մի քանի շիթեր միմյանց միանալով դառնում են ավելի զորեղ շիթ կամ առվակ, իսկ վերջինս արդեն կարողանում է հողի մակերևույթը քանդել, ողողել և առաջացնել մինչև 1020 սմ խորության ակոսներ։ Անձրևից հետո փխրուն, չամրացված հողում կարելի է տեսնել ջրաշիթերից առաջացած մանր ակոսների մի ամբողջ ցանց։ Երբ խորամուխ ենք լինում մակերեսային էրոզիայի բուն էության մեջ, տեսնում ենք, որ այն, վերջին հաշվով, հանգում է հունային էրոզիայի. այսինքն՝ մանր ջրաշիթերը ներգործում են հողի վրա այն նույն օրենքներով, որոնք հանդես են գալիս հունային էրոզիայի ծամանակ և դժվար է սահման դնել իսկական հունային էրոզիայի ու մակերեսային էրոզիայի միջև։ Մակերեսային էրոզիայի դեպքում անձրևից առաջացած մանր ակոսները ժամանակավոր բնույթի են, հաջորդ վարի, կամ զանազան գյուղատնտեսական աշխատանքների ժամանակ սրանք հարթվում և անհետանում են, մինչդեռ հունային էրոզիայի դեպքում հոսող ջրի հունն ու հովիտը մնում են տարիների ու դարերի ընթացքում և խորանում։ <br />

[[Պատկեր:Աղյուսակ4.jpg|thumb|400px]]

 

Լոռու մարզում և հատկապես Վանաձոր քաղաքում այսօր ծագած հիմնական էկոլոգիական խնդիրները (հողի էրոզիոն գործընթաց) հետևանք են հատկապես 1991 թ.ից մինչև օրս տեղի ունեցած ոչ պլանային զանգվածային անօրինական անտառահատումների։ Ստեղծված դժվարին պայմաններում մարզի և Վանաձոր քաղաքի բնակչության մեծ մասի համար և° եկամուտի, և° վառելիքի, և° սննդի հիմնական աղբյուր մնաց անտառը, ընդ որում հատված անտառի վառելիքի և շինանյութի որոշ մասը արտահանվել է նաև մյուս մարզեր, հետագայում որպես շինանյութ արտահանվեց նաև արտերկրներ։ Սա ունեցավ էկոլոգիական բազմաբաղադրիչ հետևանքներ, և նպաստեց անտառահատված տարածքների հողերի էրոզիային։ Հողային էրոզիոն հետևանքները բավականին կարևոր են բնակավայրերի համար, որոնք լուրջ ուշադրության չեն արժանանում ընդհանրապես։<br />

Մակերևութային հոսքաջրերը հողի էրոզիայի արդյունքում ազդում են քաղաքի շրջակայքի կենսացենոզի վրա, թույլ արմատային համակարգ ունեցող բույսերը տարվում են հողի հետ և բուսածածկն աղքատանում է, առանձին բույսեր անհետանում են։<br />

Լեռնային վայրերում փոքրիկ գետակները և ջրառատ գետերը սելավաբեր են, որոնք երբեմն աղետների պատճառ են դառնում։ Սելավներն առաջանում են ոչ միայն հորդառատ և տեղատարափ անձրևների հետևանքով, որոնք ունեն տեղական ծագում, այլ նաև երկարատև, միմյանց հաջորդող ճակատային անձրևներից, երբ հողագրունտները հագեցած են խոնավությամբ, և հոսքի գործակիցը մեծ է։ Սելավային երևույթները հիմնականում զարգանում են 1800 – 2800 մ բարձրություններում, որտեղ սելավների ձևավորման համար կան նպաստավոր պայմաններ։<br />

Բացի երկրաբանական պայմաններից՝ սելավագոյացման համար կարևոր նշանակություն ունեն նաև ռելիեֆի ձևաբանությունը և ձևաչափությունը։ Սելավային երևույթները զարգանում են մեծ թեքություն ունեցող և հիմնականում հարավահայաց չոր լեռնալանջերին, իսկ հյուսիսային և հյուսիսարևելյան լեռնալանջերին, որոնք աչքի են ընկնում թույլ բուսածածկով, տեղատարափ անձրևներից առաջացած մակերևութային հոսքը զգալիորեն թույլ է։<br />

Սելավային առումով ամենավտանգավոր գետը Լոռու մարզում Վանաձորի համար Տանձուտն է, որը քաղաքի Շահումյան թաղամասում (քաղաքի սկզբնական մասում) ունի առավել վատ դիրք։ Բոլոր տարիներին Տանձուտը հեղեղատների պատճառ է դառնում, ինչպես Տանձուտ թաղամասի, այնպես էլ քաղաքային բնակիչներին պատճառում է նյութական վնասներ՝ ավերելով ափամերձ հանգստյան գոտիները, քանդելով կամուրջները, փողոցները և այլն։

 

[[Պատկեր:Տանձուտ գետի սելավ.jpg|thumb|400px]]

 

Սողանքները շատ տարածված են լեռնային երկրներում, օրինակ Շվեյցարիայում, որտեղ սողանքներից մինչև 1990 թ. զոհվել է 6000ից ավելի մարդ։ Իսկ աշխարհում վերջին հարյուրամյակում սողանքներից զոհվել է ավելի քան 100000 մարդ։<br />

Սողանքներն առաջանում են նաև այն ժամանակ, երբ բնական գործընթացներով կամ մարդու գործունեության արդյունքում խախտվում է լանջի կայունությունը։ Ապարների կապակցվածության ուժերն ինչոր պահի լինում են ավելի փոքր, քան ծանրության ուժն է, և տեղի է ունենում զանգվածի սողք, որը կարող է դառնալ աղետի պատճառ։<br />

Սողանքները տարեկան մոտ 45 միլիոն դրամի վնաս են հասցնում մեր պետությանը։ Հայաստանի տարածքի 2,4 տոկոսը ակտիվ սողանքային է։<br />

Գոյություն ունեցող սողանքների գերակշռող մասն այս կամ այն ձևով առնչվում է տնտեսական գործունեության հետ։ Այստեղից պարզ է, թե ինչպիսի կարևոր նշանակություն ունեն սողանքների կամ սողանքային խմբերի ժամանակին հայտնաբերումը և համակողմանի ուսումնասիրությունը, դրանց դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցների մշակումը։<br />

20րդ դարի սկզբին Հայաստանի տարածքի 25 տոկոսը անտառածածկ էր։ Այժմ այն հասել է 89 տոկոսի, որը ավելացրեց սողանքները և փլուզումները։

Հայաստանում ամենամեծ սողանքը գրանցվել է 1840 թ. հուլիսին, երբ հայտնի Արարատյան երկրաշարժից Արարատ լեռից պոկվել է մոտ 3 կմ3 ծավալով զանգված և անցնելով 28 կմª իր ճանապարհին ոչնչացրել է Ս. Հակոբի վանքը, Արալիք քաղաքը, Երևանի սարդարի ամառային նստավայրը, մի քանի գյուղª իրենց բնակիչներով, նաև պատնեշել է Սևջուր գետը£ Հայտնի են՝ Արարատյան երկրաշարժից մինչև Անիի (1022 թ. և 1064 թ.), Գառնիի (1679 թ.) և Ծաղկաձորի (1827 թ.) սողանքները<br />

Սողանքները Հայաստանում սկսել են ուսումնասիրել 1950ականներից։ Տարածված են հիմնականում լեռնային և նախալեռնային տեղամասերում։ 2008 թ. մասնագետները գրանցել են մոտ 3000 սողանք։ 2 հա և ավելի մակերեսով գույքագրման եղանակով գրանցվել է 2504 սողանքային տեղամաս։ Հայաստանի տարածքի 960 համայնքներից մոտ 250ում գրանցված են սողանքային ակտիվ զարգացումներ։ 100 համայնքում իրավիճակը կրում է առավել բարդացված բնույթ։ Սողանքների արդյունքում այդ վայրերում նույնպես լինում են նաև մարդկային զոհեր, որի մասին հաստատուն թվեր չկան։<br />

Սողանքների պատճառած վնասներն ազդում են հատկապես գյուղական տարածքների վրա՝ վնասելով բնակելի ֆոնդերը, տեղային և համայնքային ճանապարհները, կամուրջները՝ հետագայում վատացնելով ջրամատակարարումը և ոռոգման համակարգը։ Համաձայն ՙՀայաստանում սողանքների տեխնիկական տեղեկագրի՚ առաջին հատորի՝ ընդհանուր սողանքների 4352%ում առկա են սողանքի վնասներ ջրի, էլեկտրաէներգիայի և հաղորդակցության բնագավառների համար։ Հայաստանում ընդհանուր բնակելի տարածքների մոտ 30 տոկոսը գտնվում են սողանքային տեղամասերում։ 2005 թ. ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ աղքատության ամենաբարձ մակարդակը Հայաստանում գրանցվել է Գեղարքունիքի՝ 62,2%, Տավուշի՝ 59,7% և Շիրակի՝ 57,7% մարզերում, որը նույնպես առաջացել է սողանքների պատճառած կորուստների հետևանքով։ Սողանքների պատճառած վնասների 19% կազմում են կառույցները, իսկ սողանքներից ամենամեծ ֆինանսական վնասներ կրում են ավտոմայրուղիները՝ մինչև 91%։ Ընդհանուր սողանքների վնասների 28%ը հասնում է գյուղատնտեսությանը, որի վնասները, 2005 թ. գնահատմամբ, հասնում են մոտ 12,2 ԱՄՆ դոլարի։<br />

 

[[Պատկեր:Սելավաբեր.jpg|thumb|400px]]

 

Հայաստանի սողանքների ճնշող մեծամասնությունն առաջանում է մարդու անմիջական ներգործության արդյունքում£ Հաճախ առանց մասնագիտական լուրջ հետազոտությունների և հաշվարկների մարդը ճեղքում է սարերն ու բլուրները, կառուցում ճանապարհներ, երկաթուղի, շենքեր և տարբեր շինություններ£

Սողանքները բնութագրվում են հետևյալ հիմնական ցուցանիշներով՝ սողանքային մարմնի մակերես, որը գնահատվում է քառակուսի մետրով, սողանքային մարմնի զանգված, որը չափվում է խորանարդ մետրով, սողանքային մարմնի զանգվածի կշիռ, որը գնահատվում է տոննայով, սողանքի մակերեսի տեղադրման միջին խորություն, որը չափվում է գծամետրով։<br />

Սողանքների հիմնական խոցող գործոնը ապարների զանգվածի ծանրությունն է, որն իր ճանապարհին կործանում և ծածկում է ամեն ինչ։ Սողանքային վտանգի գնահատման ցուցանիշը նրա ծավալն է։ Չափելով սողանքի մարմնի երկարությունը, լայնությունը և խորությունը՝ հեշտությամբ կարելի է հաշվել նրա ծավալը, հետևաբար և կշիռը՝ տոննայով։<br />

Լոռու մարզում շուրջ 1900 հեկտար տարածք համարվում է սողանքավտանգ գոտի։ Սողանքները սպառնում են շուրջ 18 բնակավայրերի։ <br />Վտանգավորության բարձր աստիճանի է հասել Թումանյանի տարածաշրջանի Կաճաճկուտ գյուղը, որտեղ դեռևս խորհրդային տարիներից երկրաբանական տարբեր երևույթների զարգացման պատճառով հողատարածքները համարվել են տարբեր բարդության տարածքներ, և հողը սեփականաշնորհել հնարավոր չի եղել։ Բնակավայրն ընդգրկում է 20 հեկտար տարածություն, որն ամբողջությամբ կանգնած է տեղաշարժման վտանգի եզրին։ Եթե խորհրդային իշխանություններն այն ժամանակ որոշել էին տեղափոխել գյուղն այլ տարածք, ապա հիմա բնակավայրում կայունացման աշխատանքներ են սկսվել։<br />

Լոռու մարզի այլ հատվածներում, հատկապես գարնանը նկատվում են սողանքային երևույթներ, որոնք շարունակվում են մինչև օրս։ Գուգարքի Հալավար, Շահումյան և Վահագնի համայնքները գարնանը մեծապես տուժում են սողանքների պատճառած վնասներից։ 2003 թ. Շահումյան գյուղի 67 տնտեսություն վնասվել է, որոնցից 2ը տեղափոխվել են այլ բնակավայր։ Սողանքից տուժել է նաև 3 հեկտար վարելահող։ Վահագնի համայնքի մեկ թաղամաս ներկայումս գտնվում է սողանքի տակ, 10 հա տարածք էլ համարվում է սողանքավտանգ։<br />

Քաղաքում սողանքներ են դիտվել նաև 2009-2011 թթ.ին, որոնք ընդգրկել են Լագեր թաղամասի անտառային լանջերը, հուշարձանի և Հակոբյան փողոցի վերին մասը, որը եղել է իրական անտառահատումների արդյունք։<br />

Լոռու մարզում սողանքների առաջացման հիմնական պատճառը անտառահատումներն են։ Սողանքավտանգ տարածքներ են համարվում նախկին անտառային գոտիները (ներկայումս անտառահատված)։ Վերջին տասը տարում մարզի 100000 հա անտառներից հատվել է 30000 հեկտարը։ 1000012000 հեկտարն իսպառ բնաջնջվել է, և այժմ այդ տարածքները գնահատվում են որպես սողանքային օջախներ։ Անտառների խտությունը որոշ վայրերում 10ից հասել է 0,3ի, իսկ 0,2 խտությամբ տարածքն արդեն համարվում է նոսր անտառ։ Կախված տվյալ տարածքի ընդերքային, երկրաբանական հատկանիշներից՝ սողանքները կարող են կամ ակտիվանալ, կամ էլ պասիվանալ։ Մասնագետների հավաստմամբª անտառածածկ տարածքներում հողի խորքում և մակերեսում կուտակվող ջրերից կատարում են նորմալ գոլորշիացում, և կեղևում ջրերի կուտակում տեղի չի ունենում։ Անտառը հատելով ստեղծվում են սողանքների առաջացման նախադրյալներ։ Հողի խորքային հատվածներում ջրերի կուտակումն առաջացնում է համապատասխան լարվածություն, որն իր հերթին ընդունակ է տեղաշարժել հողի կեղևը, առաջացնել սեյսմիկ երևույթներ։ Բնապահպանների առջև խնդիր է ծառացել նվազեցնել խորքային ջրագոյացումները։ Դրա համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է տնկել չորադիմացկուն և խորը թափանցող արմատային համակարգ ունեցող ծառեր։<br />