|
տալիս են վանիլի համաշխարհային հումքի 50%–ը) և այլուր։ Նախքան համեմունքի վերածելը վանիլի պտուղները ենթարկվում են երկարատև մշակման։ Խոհարարության
մեջ օգտագործվում է շաքարի փոշու հետ խառնած վանիլի ալյուրը։
Փոշոտումը կատարվում է վանիլային մրգերից, որից ստացվում է բուրավետիչը: 1837 թվականին բելգիացի բուսաբան Շառլ Ֆրանսուա Անտուան Մորենը հայտնաբերեց այս փաստը և առաջադրեց գործարանում արհեստական փոշոտելու մեթոդ մտցնել<ref>Morren, C. (1837) "Note sur la première fructification du Vanillier en Europe" (Note on the first fruiting of vanilla in Europe), ''Annales de la Société Royale d'Horticulture de Paris'', '''20''' : 331–334. Morren describes the process of artificially pollinating vanilla on p. 333: "{{lang|fr|En effet, aucun fruit n'a été produit que sur les cinquante-quatre fleurs auxquelles j'avais artificiellement communiqué le pollen. On enlève le tablier ou on le soulève, et on met en contact avec le stigmate une mass pollinique entière, ou seulement une partie de cette masse, car une seule de celles-ci, coupée en huit ou dix pièces, peut féconder autant de fleurs.}}" (In effect, fruit has been produced only on fifty-four flowers to which I artificially communicated pollen. One removes the labellum or one raises it, and one places in contact with the stigma a complete mass of pollen [i.e., pollinium], or just a part of that mass, for just one of these, cut into eight or ten pieces, can fertilize as many flowers.) Available on-line at: [https://web.archive.org/web/20160825231127/http://www.hortalia.org/viewer/show/216#page/n679/mode/2up Hortalia.org]</ref>:Պարզվեց,որ մեթոդը ֆինանսապես անգործունակ է և ոչ առեվտրային։1841 թ.-ին Էդմոնդ Ալբիուսը ,ով ստրուկ էր և բնակվում էր Հնդկական օվկիանոսի ֆրանսիական Ռեյունիոն կղզում, 12 տարեկան հասակում հայտնաբերեց, որ գործարանը հնարավոր է ձեռքով փոշոտել:Ձեռքով փոշոտումը թույլ էր տալիս գործարանի համընդհանուր մշակմամբ օգտագործումը<ref name=silvercloud>{{cite web |url=http://www.silvercloudestates.com/vanilla_history.aspx |title=History of Vanilla |author=Silver Cloud Estates |publisher=Silver Cloud Estates |accessdate=23 July 2008 |quote=In 1837 the Belgian botanist Morren succeeded in artificially pollinating the vanilla flower. On Reunion, Morren's process was attempted, but failed. It was not until 1841 that a 12-year-old slave by the name of Edmond Albius discovered the correct technique of hand-pollinating the flowers. |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080219152341/http://www.silvercloudestates.com/vanilla_history.aspx |archivedate=19 February 2008 |df=dmy-all }}</ref> <!--He had been shown how to manually pollinate other vegetable species by hand by his master Férréol Bellier-Beaumont}}<Vanilla:Travels in Search of the Luscious Substance(Ecott)>-->։
Ներկայումս վանիլի երեք հիմնական տեսակները աճեցվում են ամբողջ աշխարհում, որոնք բոլորն էլ գտնվում են Մեզոամերիկայում, որտեղ ի սկզբանե գտնվել է առաջին տեսակը, ներառյալ ժամանակակից Մեքսիկայի մասերը <ref>{{cite journal |doi=10.1007/s12231-008-9014-y |title=Origins and Dispersal of Cultivated Vanilla (''Vanilla planifolia'' Jacks. [Orchidaceae]) |year=2008 |last1=Lubinsky |first1=Pesach |last2=Bory |first2=Séverine |last3=Hernández Hernández |first3=Juan |last4=Kim |first4=Seung-Chul |last5=Gómez-Pompa |first5=Arturo |journal=Economic Botany |volume=62 |issue=2 |pages=127–38}}</ref>:Դրանք աճեցվում են են [[Մադագասկար]]ում, Ռեյունիոնում և [[Հնդկական օվկիանոս]]ի երկայնքով արևադարձային այլ վայրերում Հարավային [[Խաղաղ օվկիանոս]]ում,Արևմտյան [[Հնդկաստան]]ում, [[Կենտրոնական Ամերիկա]]յում և [[Հարավային Ամերիկա]]յում<ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.plantsci.2004.04.007 |title=RAPD genetic diversity in cultivated vanilla: ''Vanilla planifolia'', and relationships with ''V. Tahitensis'' and ''V. Pompona'' |year=2004 |last1=Besse |first1=Pascale |last2=Silva |first2=Denis Da |last3=Bory |first3=Séverine |last4=Grisoni |first4=Michel |last5=Le Bellec |first5=Fabrice |last6=Duval |first6=Marie-France |journal=Plant Science |volume=167 |issue=2 |pages=379–85}}</ref>։
Աշխարհի վանիլի մեծ մասը 5-րդ տեսակի պլանիֆոլիա է , ավելի հաճախ հայտնի է որպես Բուրբոն վանիլ (նախկինում ՝ Ռեյունիոն անունով, Île Bourbon) կամ Մադագասկարյան վանիլ, որը արտադրվում է Մադագասկարում և հարևան Հնդկական օվկիանոսի հարավ-արևմուտքում և հարևան կղզիներում,Ինդոնեզիայում։Կարելի է ասել,որ Մադագասկարը և Ինդոնեզիան համարվում են են աշխարհում վանիլային մատակարարման երկու երրորդը :
Վանիլը [[զաֆրան]]ից հետո երկրորդ ամենաթանկ համեմունքն է աշխարհում<ref name="">[https://en.wikipedia.org/wiki/Centre_for_Agriculture_and_Bioscience_International Centre for Agriculture and Bioscience International]</ref><ref>{{cite book | title = The Book of Spices | last1 = Rosengarten | first1 = Frederic | publisher = Pyramid Books | year = 1973 | isbn = 978-0-515-03220-8 | url = https://archive.org/details/bookofspices00fred }}</ref> Չնայած ծախսերին, վանիլը շատ բարձր է գնահատվում իր հոտի համար.<ref>{{cite book | title = The Book of Spices | last1 = Rosengarten | first1 = Frederic | publisher = Pyramid Books | year = 1973 | isbn = 978-0-515-03220-8 | url = https://archive.org/details/bookofspices00fred }}</ref> :Արդյունքում, վանիլը լայնորեն օգտագործվում է ինչպես առևտրային, խոհանոցում՝ խմորի, այնպես էլ օծանելիքի արոմաթերապիայի արտադրության մեջ:
== Պատմություն==
Վանիլի հայրենիքն է [[Մեքսիկա]]ն։ 18–րդ դարում վանիլը որպես համեմունք բերվել է [[Լոնդոն]], [[Փարիզ]], [[Անտվերպեն]]։ 1819 թվականին հոլանդացիները, իսկ 1822 թվականին՝ ֆրանսիացիները վանիլի բույսը տեղափոխում և աճեցնում են [[Ճավա]]յում և [[Խաղաղ օվկիանոս]]ի [[ֆրանսիա|ֆրանսիական կղզիներում]]։ 1860 թվականին այդ բույսը բերվում է [[Մադագասկար]]․ այստեղ խոնավ և արևադարձային տաք կլիմայի պայմաններում այն գտնում է իր [[երկրորդ հայրենիք]]ը։ Աշխարհում արտադրվող իսկական վանիլի 70 %–ը տալիս է Մալգաշական Հանրապետությունը (Մադագասկար կղզի), որտեղ այդ բույսի ցանքերը զբաղեցնում են 30000 հա տարածություն։ Վանիլի որակը որոշվում է նրա պարունակության մեջ եղած վանիլի քանակով։ Այժմ քիմիական ճանապարհով արտադրվում է արհեստական վանիլ, որն ունի բյուրեղափոշու տեսք և պարունակում է [[վանիլինի յուղ]]։ Այն լիովին փոխարինում է բնական վանիլինին<ref>Կ․ Մ․ Հարությունյան, Բուսական աշխարհի արժեքավոր տեսակները, Լույս հրատարակչություն, Երևան, 1984</ref>։
[[File:Vanilla florentine codex.jpg|upright=1.81|thumb| Վանիլի գործարանի պատկերը Ֆլորենցիայի օրենսգիրքից (1580) և դրա օգտագործման և հատկությունների նկարագրությունը ՝ նուտալերեն լեզվով]]
Համաձայն ժողովրդական համոզմունքի ՝ տոտոնակ ացտեկային դարաշրջանի մարդիկ, որոնք բնակվում են [[Մեքսիկա]]յի արևելյան ափի շրջակայքում՝ ներկայիս Վերակրուզ նահանգում, առաջիններից էին, ովքեր 15-րդ դարում վանիլ են մշակել<ref>{{cite book |author1-last=Rain |author1-first=Patricia |author2-last=Lubinsky |author2-first=Pesach |editor1-last=Odoux |editor1-first=Eric |editor2-last=Grisoni |editor2-first=Michel |chapter=Vanilla Use in Colonial Mexico and Traditional Totonac Vanilla Farming |date=2011 |title=Vanilla |chapter-url=http://www.crcnetbase.com/isbn/9781420083385 |location=USA |publisher=[[CRC Press]] |page=252 |isbn=978-1-4200-8337-8}}</ref> ։
Մեքսիկայի կենտրոնական լեռնաշխարհից արշավող ացտեկները նվաճեցին տոտոնակները և համը զարգացրեցին վանիլային պատիճների համար: Նրանք անվանեցին պտուղը tlilxochitl կամ «սև ծաղիկ» ՝ հասունացած մրգերից հետո, որը չորանալուց անմիջապես հետո ծաղկում և սևանում է:
Մինչև 19-րդ դարի կեսերը Մեքսիկան վանիլի գլխավոր արտադրողն էր<ref>{{cite book |author1-last=Rain |author1-first=Patricia |author2-last=Lubinsky |author2-first=Pesach |editor1-last=Odoux |editor1-first=Eric |editor2-last=Grisoni |editor2-first=Michel |chapter=Vanilla Production in Mexico |date=2011 |title=Vanilla |chapter-url=http://www.crcnetbase.com/isbn/9781420083385 |location=USA |publisher=[[CRC Press]] |page=336 |isbn=978-1-4200-8337-8}}</ref>։1819 թվականին ֆրանսիացի ձեռներեցները վանիլային մրգերը տեղափոխեցին Ռեյունիոն և Մավրիկիոս կղզիներ ՝ այնտեղ վանիլ արտադրելու հույսով: Այն բանից հետո, երբ Էդմոնդ Ալբիուսը հայտնաբերեց, թե ինչպես արագորեն կարելի է ծաղիկները ձեռքով ծաղկեցնել, պատիճները սկսեցին ծաղկել:Շուտով արեւադարձային խոլորձները Ռեյունիոնից ուղարկվեցին Կոմորյան կղզիներ, Սեյշելյան կղզիներ և Մադագասկար ՝ դրանց փոշոտման հրահանգների հետ միասին: Մինչև 1898 թվականը Մադագասկարը, Ռեյունիոնը և Կոմորոսյան կղզիները արտադրում էին 200 տոննա վանիլային պատիճ, որը կազմում է համաշխարհային արտադրության մոտ 80% -ը:Համաձայն ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության, Ինդոնեզիան ներկայումս պատասխանատու է աշխարհի Բուրբոն վանիլային արտադրության ճնշող մեծամասնության <ref>{{cite web | title = FAO's Statistical Database - FAOSTAT | year = 2011 | url = http://faostat3.fao.org | url-status = live | archiveurl = https://web.archive.org/web/20160115152948/http://faostat3.fao.org/ | archivedate = 15 January 2016 | df = dmy-all }}</ref> և ամբողջ աշխարհում վանիլային մրգերի արտադրության 58% -ի համար:
[[File:Vanilla fragrans 3.jpg|thumb|Վանիլի մշակություն]]
Վանիլի շուկայական գինը կտրուկ բարձրացավ 1970-ականների վերջին հիմնական մշակաբույսերի արեւադարձային ցիկլոնի կողմից ավերման պատճառով: 1980-ականների սկզբին գները մնացին բարձր, չնայած Ինդոնեզիայի վանիլների ներկրմանը: 1980-ականների կեսերին կարտելը, որը ղեկավարում էր վանիլային գները և բաշխումը 1930-ին ստեղծվելուց ի վեր, լուծարվեց <ref name=LeCBleu>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=8Wf-NFH5ZuoC&pg=PA213#v=onepage&q&f=false|title=Le Cordon Bleu Cuisine Foundations|first=The Chefs of Le Cordon|last=Bleu|date=21 April 2010|publisher=Cengage Learning|via=Google Books|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160428023238/https://books.google.com/books?id=8Wf-NFH5ZuoC&pg=PA213#v=onepage&q&f=false|archivedate=28 April 2016|df=dmy-all|isbn=9781435481374}}</ref>։ Առաջիկա մի քանի տարիների ընթացքում գները նվազեցին 70% -ով ՝ հասնելով 20 ԱՄՆ դոլարի մեկ կիլոգրամի դիմաց, գները կտրուկ աճեցին նորից այն բանից հետո, երբ 2000-ի ապրիլին արևադարձային ցիկլոնը `Հուդահը հարվածեց Մադագասկարին: Ցիկլոնը, քաղաքական անկայունությունը և երրորդ տարվա անբարենպաստ եղանակը, վանիլի գները հասցրեցին ապշեցուցիչ $ 500 / կգ ԱՄՆ դոլարի 2004 թ.՝ նոր երկրներ բերելով վանիլային արդյունաբերության մեջ:Լավ բերքը, զուգորդվելով իմիտացիոն վանիլի արտադրության հետևանքով առաջացած պահանջարկի հետ, 2005 թվականի կեսին շուկայական գինը բարձրացրեց մինչև $ 40 / կգ միջակայքում:Մինչև 2010 թվականը գները իջան մինչև 20 դոլար / կգ<ref>{{cite news|last1=Forani|first1=Jonathan|title=Eager bakers may face a cake crisis as vanilla supply evaporates|url=https://www.thestar.com/life/2017/09/20/world-cake-crisis-as-vanilla-supply-evaporates.html|accessdate=21 September 2017|work=[[Toronto Star]]|date=20 September 2017|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170921000857/https://www.thestar.com/life/2017/09/20/world-cake-crisis-as-vanilla-supply-evaporates.html|archivedate=21 September 2017|df=dmy-all}}</ref>:
[[Մադագասկար]]ին (հատկապես պարարտ Սավայի շրջանը) բաժին է ընկնում վանիլի համաշխարհային արտադրության մեծ մասը: [[Մեքսիկա]]ն, ժամանակին բնական վանիլի արտադրությամբ զբաղվող առաջատար արտադրող երկիրն էր համաւրվում, տարեկան 500 տոննա բուժիչ պատիճների բերքատվությամբ, 2006 թվականին արտադրեց ընդամենը 10 տոննա: «Վանիլային» արտադրանքի մոտ 95% -ը վանիլինի մրգերի փոխարեն արհեստականորեն համեմված է վիտիլինից ստացված վանիլինով<ref>{{cite web |url=http://vanillaexchange.com/RVCA_Handout.htm |title=Rainforest Vanilla Conservation Association |accessdate= 16 June 2011 |website= |publisher= RVCA |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090624003638/http://vanillaexchange.com/RVCA_Handout.htm |archivedate= 24 June 2009 }}</ref>:
==Ստուգաբանություն==
Վանիլը Հին աշխարհում ամբողջովին անհայտ էր, նախքան Կորտեսի Մեքսիկա ժամանելը:16-րդ դարի սկզբին Մեքսիկայի Ծոցի ծովածոց ժամանող իսպանացի հետախույզները վանիլին տվեցին ներկայիս անունը:Նույն դարում ավելի ուշ Պորտուգալացի նավաստիները և հետախույզները վանիլը բերեցին Աֆրիկա և Ասիա : Նրանք դա անվանում էին վայնիլա կամ «փոքրիկ պատիճ»: Վանիլա բառը անգլերեն լեզվով մտավ 1754 թ., Երբ բուսաբան Ֆիլիպ Միլերը իր բուսաբանական բառարանում գրեց տեսակի մասին <ref>Correll D (1953) Vanilla: its botany, history, cultivation and economic importance. Econ Bo 7(4): 291–358.</ref>։
==Կենսաբանություն==
===Վանիլային խոլորձ===
[[File:VanillaExtract.png|thumb|Վանիլային եքստրակտը ցուցադրում է իր տարբերակիչ գույնը]]
[[File:VanillaFlowerLongitudinalSection-en.png|thumb|left|upright=1.59|5-րդ պլանոֆոլիա-ծաղիկ]]
Վանիլի համար նախատեսված հիմնական տեսակը 5-րդ պլանոֆոլիան է:Չնայած այն բնիկ է Մեքսիկայում է աճում, սակայն այժմ լայնորեն աճեցվում է արևադարձային տարածքներում:Ինդոնեզիան և Մադագասկարը աշխարհի խոշորագույն արտադրողներն են:Վանիլը աճում է որպես որթատունկ,: Այն կարող է աճել փայտի (ծառերի վրա), տնկարկներում (ծառերի կամ բևեռների վրա) կամ «ստվերում» ՝ արտադրողականության բարձրացման կարգով: Դրա աճի միջավայրը համարվում է որպես իր ստորերկրյա տարածք և ներառում է ոչ միայն հարակից բույսերը, այլև [[կլիմա]]ն, աշխարհագրությունը և տեղական երկրաբանությունը: Մնալով միայնակ վայրում, այն աճում է հնարավորինս բարձր։Ամեն տարի աճեցնողները բույսերի ավելի բարձր մասերը ցած են ցած իջնում, որպեսզի բույսը մնա հասանելի կանգնած մարդու հասակի համար: Սա նաև մեծապես խթանում է ծաղկումը:
Վանիլի պատիճների ներսում կա յուղոտ հեղուկ, որը լցված է փոքրիկ սերմերով։Մեկ ծաղիկ մեկ պտուղ է տալիս: 5-րդ պլանոֆոնիայի ծաղիկները հերմաֆրոդիտիկ են. Նրանք կրում են ինչպես արական , այնպես էլ իգակաան բջիջներ: Այնուամենայնիվ, ինքնակառավարվող փոշոտումը արգելափակվում է այդ օրգանները բաժանող մեմբրանով: Ծաղիկները կարող են փոշոտվել Melipona ( լեռնային մեղու) սեռի մեղուների մեղվաբուծական ցեղից <ref>{{cite web|title=Vanilla orchid (#7) - Vanilla planifolia|url=http://pollinator.org/shop/orchid-poster#orchids|publisher=Pollinator Partnership|accessdate=3 October 2017|date=2014|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171003091416/http://pollinator.org/shop/orchid-poster#orchids|archivedate=3 October 2017|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|title=Vanilla planifolia: Life History & Reproduction|url=http://bioweb.uwlax.edu/bio203/s2009/ruud_kirs/Life%20History%20-%20Reproduction.htm|publisher=Bioweb: University of Wisconsin-La Crosse|accessdate=2 October 2017|date=2007|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170608170258/http://bioweb.uwlax.edu/bio203/s2009/ruud_kirs/Life%20History%20-%20Reproduction.htm|archivedate=8 June 2017|df=dmy-all}}</ref>։Եվրոպայում ծաղկած վանիլային առաջին խոլորձը 1806-ին պատվավոր Չարլզ Գրեյվիլի Լոնդոնի հավաքածուում էր: Այդ գործարանի սահմանները հասան [[Հոլանդիա]] և [[Փարիզ]], որից հետո ֆրանսիացիներն առաջին անգամ խաղողի այգիները փոխպատվաստեցին իրենց արտասահմանյան գաղութներում:Որթերն աճում էին, բայց պտուղ չէին բերելու Մեքսիկայից դուրս: Նրանք փորձեցին այս մեղունը տանել այլ վայրեր, սակայն անօգուտ:Առանց մեղուների պտուղ արտադրելու միակ ճանապարհը արհեստական փոշոտումն է: Այսօր նույնիսկ Մեքսիկայում ձեռքի փոշոտումը լայնորեն օգտագործվում է:
1836 թ.-ին բուսաբան Շառլ Ֆրանսուա Անտուան Մորենը,ով սուրճ էր խմում Պապանթլայի իր տան (Մեքսիկայի Վերակրուզ քաղաքում) բակում հանկարծ իր սեղանի կողքին նկատեց սև մեղուներին, որոնք թռչում էին վանիլի ծաղիկների շուրջը: Նա ուշադիր հետևում էր նրանց գործողություններին, քանի որ նրանք վայրէջք էին կատարում և շարունակում իրենց ճանապարհը դեպի ծաղկի ծաղկի ներսը՝ փոխանցելով փոշին: Մի քանի ժամ անց ծաղիկները փակվեցին, և հետո Մորենը նկատեց վանիլային պատիճներ, որոնք սկսում են ձևավորվել: նկատեց վանիլային պատիճներ, որոնք սկսում են ձևավորվել: Մորենը անմիջապես սկսեց փորձարկել ձեռքի փոշոտումը: Մի քանի տարի անց ՝ 1841-ին, Ռեյունիոնում 12-ամյա Էդմոնդ Ալբիուս անունով 12-ամյա ստրուկի կողմից մշակվեց պարզ և արդյունավետ արհեստական ձեռքի փոշոտման մի մեթոդ, մեթոդ, որը մինչ այժմ օգտագործվում է: Օգտագործելով բամբուկե բշտիկավոր թրթռոց,<ref>{{cite news |url=http://www.hindu.com/edu/2004/05/10/stories/2004051000900300.htm |title=Flower with money power |newspaper=The Hindu |date=10 May 2004 |accessdate=1 May 2010 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090623222730/http://www.hindu.com/edu/2004/05/10/stories/2004051000900300.htm |archivedate=23 June 2009 |df=dmy-all }}</ref> գյուղատնտեսական աշխատողը բարձրացնում է նիշը և խարանը բաժանող մեմբրանը, այնուհետև, օգտագործելով բութ մատը, փոթորիկից փոթորիկից փոխանցում է ստիգմա:Ծաղիկը ՝ ինքնամաքրվելով, այնուհետև պտուղ է տալիս: Վանիլը ծաղկում է մոտ մեկ օրվա ընթացքում, երբեմն էլ ավելի քիչ, ուստի աճեցողները ստիպված են ամեն օր ստուգել իրենց տնկարկները բաց ծաղիկների համար, ժամանակատար աշխատանք:
Այլ [[խոլորձ]]ների սերմերի նման, վանիլային սերմերը չեն բուսում առանց որոշակի սնկերի առկայության: Փոխարենը, աճեցողները վերարտադրում են բույսը կտրելով. Նրանք հեռացնում են որթի հատվածները վեց կամ ավելի տերևային հանգույցներով, յուրաքանչյուր տերևի դիմաց արմատ:Երկու ստորին տերևները հանվում են, թաղվում չամրացված հողի մեջ: Մնացած վերին արմատները կպչում և աճում են հողի մեջ: Լավ պայմաններում աճը արագ է:
===Մշակաբույսեր===
[[File:Madagascar bourbon vanilla x.jpg|thumb|upright 0.7|Մի շիշ վանիլի էքստրակտ]]
* Բուրբոն վանիլը կամ Բուրբոն-Մադագասկար վանիլը, որը արտադրվել է Ամերիկայից եկած 5-րդ պլանոֆոլիա բույսերից, [[Հնդկական օվկիանոս]]ի կղզիներից, ինչպիսիք են [[Մադագասկար]]ը, [[Կոմորոս]]ը և Ռեյունիոնը, որոնք նախկինում անվանվել էին Île Bourbon:
* Մեքսիկական վանիլին, որը պատրաստված է հարազատ 5-րդ պլանոֆոլիայից<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=7O5YpNRnpNoC&pg=PA44&dq=Mexican+vanilla,+made+from+the+native+V.+planifolia#v=onepage&q=Mexican%20vanilla,%20made%20from%20the%20native%20V.%20planifolia&f=false|title=The Art and Soul of Baking|last=Mushet|first=Cindy|last2=Table|first2=Sur La|date=2008-10-21|publisher=Andrews McMeel Publishing|isbn=9780740773341|language=en|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171208201835/https://books.google.com/books?id=7O5YpNRnpNoC&pg=PA44&dq=Mexican+vanilla,+made+from+the+native+V.+planifolia&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjqpOyItePUAhVY12MKHQ2bD6IQ6AEILjAB#v=onepage&q=Mexican%20vanilla,%20made%20from%20the%20native%20V.%20planifolia&f=false|archivedate=8 December 2017|df=dmy-all}}</ref>, արտադրվում է շատ ավելի քիչ քանակությամբ և վաճառվում է որպես վանիլին իր ծագման երկրից:
* Թահիտյան վանիլին ֆրանսիական Պոլինեզիայից է, պատրաստված V. tahitiensis- ի հետ: Գենետիկ վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այս տեսակը, հավանաբար,5-րդ պլանոֆոլիայի հիբրիդից է:
* Տեսակը ֆրանսիական ծովակալ Ֆրանսուա Ալֆոնսի Համելինին ներկայացրեց Ֆիլիպինների ֆրանսիական Պոլինեզիան։<ref name="ucr">{{cite web|url=http://newsroom.ucr.edu/1911|title=Tahitian Vanilla Originated in Maya Forests, Says UC Riverside Botanist|publisher=University of California at Riverside, Newsroom|date=21 August 2008|accessdate=28 June 2017|url-status=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170517110743/http://newsroom.ucr.edu/1911|archivedate=17 May 2017|df=dmy-all}}</ref>։
* Արևմտյան հնդկական վանիլը պատրաստված է [[Կարիբյան ավազան]]ում և Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկայում աճեցված V. pompona- ի հիբրիդից։
===Քիմիա===
[[File:vanillin.svg|thumb|upright|Վանիլի քիմիական կառուցվածքը]]
Վանիլային կառուցվածքը ինքնին ահագին բարդ է: Իրական սերմացուի քաղվածքը մի քանի հարյուր տարբեր միացությունների, այդ թվում `վանիլինի, ացետալդեհիդի, քացախաթթվի, ֆուրֆուրալի, հեքսանոնաթթվի, 4-հիդրօքսիբենզալդեհիդի, էգենոլի, մեթիլային ցինամատի և իզոբուտիրաթթվի բարդ խառնուրդ է:Սինթետիկ էությունը բաղկացած է էթանոլում սինթետիկ վանիլինի լուծույթից: Քիմիական միացությունը վանիլինը (4-հիդրօքսի-3-մետոքսիբենզալդեհիդ) հիմնական վանիլինի բնութագրական համն ու բույրն է և հանդիսանում է բուժված վանիլային պատիճի հիմնական համային բաղադրիչը։
==Մշակում==
[[File:Vanilla no Tahiti.jpg|upright|thumb|right|Վանիլը մշակության մեջ]]
Ընդհանուր առմամբ, որակյալ վանիլ կարելի է ստանալ լավ որթերից և արտադրության զգույշ մեթոդների շնորհիվ: Առևտրային վանիլի արտադրությունը կարող է իրականացվել բաց դաշտի և «ջերմոցային» գործողությունների պայմաններում: Արտադրական երկու համակարգերը կիսում են այս նմանությունները։
* Բույսերի բարձրությունը և տարիների քանակը առաջին հատիկները արտադրելուց առաջ
* Ստվերային անհրաժեշտ տարևածք
* Անհրաժեշտ օրգանական նյութերի քանակ
* Ծառի կամ շրջանակ որի շուրջը պետք է աճի բույսը (բամբուկ, կոկոս)
* Աշխատուժի ինտենսիվություն (փոշոտման և հավաքման աշխատանքներ)
Վանիլը լավագույնս աճում է տաք և խոնավ կլիմայում `ծովի մակարդակից մինչև 1,500 մ բարձրություն: Իդեալական կլիմայի համար անհրաժեշտ է չափավոր անձրև, 1.500-3,000 մմ, հավասարաչափ բաշխված տարվա 10 ամիսների ընթացքում: Մշակման համար օպտիմալ ջերմաստիճանը օրվա ընթացքում 15–30 ° C է (59–86 ° F), իսկ գիշերվա ընթացքում ՝ 15–20 ° C (59–68 ° F): դեալական խոնավությունը մոտ 80% է, և ջերմոցային պայմաններում նորմալ պայմաններում կարելի է հասնել գոլորշիացնող հովացուցիչի միջոցով: Այնուամենայնիվ, քանի որ ջերմոցային վանիլը աճեցվում է հասարակածի մոտ և պոլիմերային (HDPE) ցանցի տակ (ստվերում է 50%), այս խոնավությունը հնարավոր է հասնել շրջակա միջավայրի կողմից: Վանիլի առավել հաջող աճեցումն ու վերամշակումը կատարվում են տարածաշրջանում հասարակածի 10-20 ° ջերմաստիճանում:
Վանիլի մշակման համար հողերը պետք է լինեն պարարտ, օրգանական նյութերի բարձր պարունակությամբ և չամրացված հյուսվածքով: Նրանք պետք է լավ ջրահեռացվեն, և մի փոքր թեքությունը կօգնի այս վիճակում: Ցանքածածկը շատ կարեւոր է որթատունկի պատշաճ աճի համար<ref>Berninger, F., Salas, E., 2003. "Biomass dynamics of Erythrina lanceolata as influenced by shoot-pruning intensity in Costa Rica." ''Agro-forestry Systems'', 57:19–28.</ref>
===Պաշարների տարածում և պատրաստում===
Վանիլի տարածումը կարող է իրականացվել ցողունի կտրմan կամ հյուսվածքների մշակման ձևով։: Բոլոր բույսերը պետք է աճեն 50% ստվերի տակ, ինչպես նաև մնացած բերքը: Խրամատները կոկոսի կեղևով և միկրո ոռոգմամբ աճեցնելը ապահովում է իդեալական միկրոկլիմա բուսական աճի համար<ref name="Elizabeth 2002">{{cite journal |last=Elizabeth |first=K. G. |year=2002 |title=Vanilla: an orchid spice |journal=Indian Journal of Arecanut Spices and Medicinal Plants |volume=4 |issue=2 |pages=96–8}}</ref>։Կտորները 60-ից 120 սմ (24-ից 47 սմ) պետք է ընտրվեն դաշտում կամ ջերմոցում տնկելու համար: 60-ից 120 սմ-ից ցածր (24-ից 47 սանտիմետր) հատումները նախքան տնկելը անհրաժեշտ է արմատավորվել և մեծացնել առանձին տնկարանում: Բույսերի տնկումը միշտ պետք է բխի խաղողի այգուց չմշակված մասերից: Մինչև տնկելը հատումների վիլինգը ավելի լավ պայմաններ է ստեղծում արմատների առաջացման և կայացման համար<ref name="">[https://www.actahort.org/books/132/132_2.htm EXPERIENCES WITH GROWING VANILLA (VANILLA PLANIFOLIA)]</ref>:
Հատվածները տնկելուց առաջ որթերը օժանդակող ծառերը պետք է տնկվեն հատումները ցանելուց առնվազն երեք ամիս առաջ: 30 × 30 × 30 սմ փոսերը փորված են ծառից հեռու գտնվող 30 սմ (12 դյույմ) հեռավորության վրա և լցված գյուղատնտեսական բակային գոմաղբով (vermicompost), ավազով և վերին հողով լավ խառնված: Միջին հաշվով 2000 հատ կարելի է տնկել մեկ հեկտարի համար (2,5 ակր): Կարևոր նկատառում է այն, որ բազայից հատումները տնկելիս պետք է չորս տերև կտրատել, և կտրատված բազալային կետը պետք է սեղմել հողի մեջ այնպես, որ հանգույցները սերտ կապի մեջ լինեն հողի հետ և տեղադրվեն խորության վրա 15-ից 20 սմ-ով։Կտրման վերին մասը կապում ենք ծառի հետ ՝ օգտագործելով բնական մանրաթելեր, ինչպիսիք են բանանինը կամ կանեփինը:
===Հյուսվածքների մշակույթ===
Հյուսվածքների մշակույթը առաջին անգամ օգտագործվել է որպես վանիլային բույսեր ստեղծելու միջոց `1980-ականների ընթացքում Թամիլ Նադուի համալսարանում: Սա Հնդկաստանում 5-րդ պլանոֆոնիայի աճեցման առաջին նախագծի մասն էր: Այդ ժամանակ Հնդկաստանում վանիլի տնկման պաշար էր պակասում:Վանիլային հյուսվածքների մշակման համար առաջարկվել են մի քանի մեթոդներ, բայց դրանց բոլորը սկսվում են վանիլային որթատունկից .<ref>{{cite journal |doi=10.1007/BF01092772 |pmid=30727638 |title=In vitro multiplication of ''Vanilla planifolia'' using axillary bud explants |year=1997 |last1=George |first1=P. S. |last2=Ravishankar |first2=G. A. |journal=Plant Cell Reports |volume=16 |issue=7 |pages=490–494}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kononowicz |first1=H. |last2=Janick |first2=J. |year=1984 |title=In vitro propagation of Vanilla planifolia |journal=HortScience |volume=19 |issue=1 |pages=58–9}}</ref>։
===Արհեստական վանիլ===
Արհեստական վանիլային արտադրանքի մեծ մասը պարունակում է վանիլին, որը կարող է արհեստականորեն արտադրվել լիգինից `փայտից հայտնաբերված բնական պոլիմերից: Սինթետիկ վանիլինի մեծ մասը մածուցիկությամբ հումք է, որն օգտագործվում է թղթի արտադրությունումում, որի մեջ լինգինը քայքայվում է ՝ օգտագործելով սուլֆատներ: Այնուամենայնիվ, վանիլինը իրական վանիլային մրգերի հայտնաբերված 171 անուշաբույր բաղադրիչներից մեկն է միայն <ref>{{cite web |url=http://cooksvanilla.com/about_vanilla.html |title=About Vanilla – Vanilla imitations |publisher=Cook Flavoring Company |year=2011 |accessdate=22 June 2011 |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090430092229/http://www.cooksvanilla.com/about.html |archivedate=30 April 2009 |df=dmy-all }}</ref>:
Leptotes bicolor-ը արխիդեայի տեսակը է,որը օգտագործվում է որպես բնական վանիլին փոխարինող Պարագվայում և Բրազիլիայի հարավում:
1996 թ. ԱՄՆ Սննդի և դեղերի վարչությունը նախազգուշացրեց, որ Մեքսիկայում վաճառված վանիլինի որոշ ապրանքներ պատրաստված են ավելի էժան պատիճից որը, ինչպես նաև վանիլինը, պարունակում է նաև տոքսին կումարին:Նրանք սպառողներին խորհուրդ տվեցին մշտապես ստուգել բաղադրիչների պիտակը և խուսափել կասկածելի էժան արտադրանքներից։<ref>{{cite web |url=https://www.fda.gov/ForConsumers/ConsumerUpdates/ucm048613.htm |title=IMPORT ALERT IA2807: "DETENTION WITHOUT PHYSICAL EXAMINATION OF COUMARIN IN VANILLA PRODUCTS (EXTRACTS – FLAVORINGS – IMITATIONS)" |accessdate=21 December 2007 |date=January 1998 |publisher=U.S. Food and Drug Administration Office of Regulatory Affairs |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090603133600/https://www.fda.gov/ForConsumers/ConsumerUpdates/ucm048613.htm |archivedate=3 June 2009 |df=dmy-all }}</ref>։
===Բերքահավաք===
[[Պատկեր:Vanilla plantation in wood dsc00190.jpg|մինի|Ռեյունիոն կղզում գտնվող վանիլային պլանտացիայում ծառ է աճեցվում]]
Վանիլային մրգերի բերքահավաքը նույնքան աշխատատար է, որքան ծաղկում է ծաղիկները: Հասուն, մուգ կանաչ պատիճները չեն հավաքվում:Պատիճի հասունացումը դատելը դժվար է, քանի որ դրանք փոշիացումից անմիջապես հետո հասնում են լիարժեք չափի: Գլյուկովիլինը կուտակում է 20 շաբաթից, առավելագույնը ՝ փոշոտումից հետո մոտ 40 շաբաթ<ref>{{cite journal|title=Determining the harvest maturity of vanilla beans|authors=S. Van Dyka, P. Holforda, P. Subedib, K. Walshb, M. Williamsa, W.B. McGlassona|journal=Scientia Horticulturae|volume=168|year=2014|pages=249–257|doi=10.1016/j.scienta.2014.02.002}}</ref>:Չոր նյութի և գլուկովիլիլինի կուտակումները խիստ փոխկապակցված են: Յուրաքանչյուր մրգերից ամենալավ համը ապահովելու համար յուրաքանչյուր անհատական պատիճ պետք է ձեռքով վերցվի այնպես, ինչպես սկսում է պառակտվել վերջում: Գերադասելի պտուղները, ամենայն հավանականությամբ, թանկանում են, ինչը հանգեցնում է շուկայական արժեքի նվազմանը: Դրա առևտրային արժեքը ամրագրված է պատիճի երկարության և արտաքին տեսքի հիման վրա:
Եթե պտուղը ավելի քան 15 սմ է (5,9 դյույմ) երկարությամբ, ապա այն դասակարգվում է որպես առաջին որակ: 16 սմ-ից ավելի մեծ պտուղները (6,3 դյույմ) և մինչև 21 սմ բարձրությունը (8,3 դյույմ) սովորաբար պահվում են վանիլային համեղ շուկայում ՝ լավագույն խոհարարների և ռեստորանների վաճառքի համար: Եթե պտուղները տևում են 10-ից 15 սմ երկարություն, ապա պատիճները գտնվում են երկրորդ որակի կատեգորիայի տակ, իսկ 10 սմ-ից պակաս (3,9 դյույմ) երկարությամբ պտուղները գտնվում են երրորդ որակի կատեգորիայի մեջ: Յուրաքանչյուր միրգ պարունակում է հազարավոր մանր սև սերմերի վանիլ: Վանիլային մրգերի բերքատվությունը կախված է կախովի և պտղատու այգիներից ցուցաբերվող խնամքից և կառավարումից: Օդային արմատների խթանմանն ուղղված ցանկացած պրակտիկա ուղղակիորեն ազդում է որթատունկի արտադրության վրա: Հինգ տարեկան պատիճը կարող է արտադրել 1,5-ից 3 կգ (3.3-ից 6.6 lb) պատիճներ, և այս արտադրությունը մի քանի տարի անց կարող է աճել մինչև 6 կգ (13 լբ): Բերքահավաք կանաչ պտուղը կարող է առևտրայնացվել որպես այդպիսին կամ բուժվել `ավելի լավ շուկայական գին ստանալու համար:
==Արտադրություն==
{| class="wikitable" style="float:right; margin: 0 0 0.5em 1em"
|+Վանիլի արտադրությունը - 2017
! Երկիր
! Արտադրություն<br/><small>(տոննաներով)
|-
|<center>{{INA}}</center> || <center> 2,402</center>
|-
|<center>{{CHN}}</center> || <center> 662</center>
|-
|<center>{{MEX}}</center> || <center> 515</center>
|-
|<center>{{PNG}}</center> || <center> 499</center>
|-
|<center> Մնացած երկրներ</center> || <center> 837</center>
|-
|-bgcolor="#CCCCCC"
|<center>'''Աշխարհ'''</center> ||<center> '''8,142'''</center>
|-
|colspan="2"|<center><small>''Source: [[FAOSTAT]]<ref>{{cite web |url=http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC |title=Vanilla production in 2016; Crops/World Regions/Production Quantity from pick lists|publisher=UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT) |date=2017 |accessdate=27 July 2019 }}</ref>
|}
2017 թվականին վանիլի համաշխարհային արտադրությունը 8142 տոննա էր, որը ղեկավարում էր Մադագասկարը ՝ ընդհանուր 39,6% -ով, իսկ Ինդոնեզիան ՝ 29,5% (աղյուսակ): Մադագասկարում երաշտի, ցիկլոնների և գյուղատնտեսական անբավարար գործելակերպի պատճառով մտահոգություններ կան 2017 և 2018 թվականներին վանիլի գլոբալ մատակարարման և ծախսերի վերաբերյալ:<ref>{{Cite web|url=https://tridge.com/stories/revival-of-indonesian-vanilla-production-amid-production-decrease-in-madagascar|title=Revival of Indonesian Vanilla Production amid Production Decrease in Madagascar|date=2020-01-07|website=Tridge|access-date=2020-02-25}}</ref><ref>{{cite web|title=Transforming the vanilla supply chain in Madagascar|url=https://medium.com/@Danone/transforming-the-vanilla-supply-chain-in-madagascar-99e98dcabe5f|publisher=Medium|accessdate=13 March 2018|date=17 September 2017}}</ref> Մադագասկարի ֆերմերների նկատմամբ հանցավոր ձեռնարկությունների ինտենսիվությունը բարձր է<ref name="Fighting the Vanilla Thieves of Madagascar">{{Cite web |url=https://www.bbc.co.uk/news/resources/idt-sh/madagascar_vanillla |title=Fighting the vanilla thieves of Madagascar |last=Kacungira |first=Nancy |date=2018-08-19 |website=BBC |access-date=2018-08-19}}</ref>։
==Օգտագործումը==
[[Պատկեր:Rhum arrangé Madagascar.jpg|մինի|Տեղական ռոմ, Միանդրիվազո, Մադագասկար]]
Սննդի մեջ վանիլը ուժեղ բույր կարող է ձեռք բերել, եթե պատիճները բաժանվեն երկու մասի ՝ ավելի շատ պատիճի մակերևույթի մակերեսը ենթարկելով հեղուկին: Այս դեպքում պատիճների սերմերը խառնվում են պատրաստման մեջ: Բնական վանիլը նման է շագանակագույն կամ դեղին գույն երանգներին՝ կախված կոնցենտրացիայից: Լավ որակի վանիլին ունի ուժեղ, անուշաբույր համ, բայց փոքր քանակությամբ ցածրորակ վանիլի կամ արհեստական վանիլային նման համեմունքներով սնունդը շատ ավելի տարածված է, քանի որ իսկական վանիլը շատ ավելի թանկ է:
Համարվելով աշխարհի ամենատարածված բույրն ու համը,<ref name="rain">{{cite book|author=Rain, Patricia|title=Vanilla: The Cultural History of the World's Most Popular Flavor and Fragrance|isbn=9781585423637|publisher=Tarcher|year=2004|url=https://archive.org/details/vanillaculturalh00rain}}</ref> լայնորեն օգտագործվող բույր և համային բաղադրություն է սննդի, խմիչքների և կոսմետիկայի համար, ինչը ցույց է տալիս իր ժողովրդականությունը որպես պաղպաղակի համը: Չնայած վանիլին ինքնուրույն թանկարժեք բուրավետիչ միջոց է, այն օգտագործվում է նաև այլ նյութերի համը բարձրացնելու համար, որի համը հաճախ լրացնում են, օրինակ ՝ շոկոլադը, կաթնաշոռը, կարամելը, սուրճըև այլն: Վանիլը սովորական բաղադրիչ է արևմտյան քաղցր հացաթխման մեջ, ինչպիսիք են բլիթները և տորթերը:
Սննդի արդյունաբերությունը օգտագործում է մեթիլ և էթիլ վանիլին, որպես իսկական վանիլի պակաս թանկ փոխարինողներ:Էթիլ վանիլինը ավելի թանկ է, բայց ունի ավելի ուժեղ կոնցենտրացիա։Վանիլային պատիճներից հանված հեղուկը ժամանակին հավատում էր, որ ունի բժշկական հատկություններ ՝ օգնելով ստամոքսի տարբեր հիվանդություններին: <ref>{{Cite journal|title = Vanilla|last = Jaucourt|first = Louis|date = 1765|journal = Encyclopédie Ou Dictionnaire Raisonné des Sciences, des Arts et des Métiers|doi = |pmid = |hdl = 2027/spo.did2222.0000.830}}</ref>
== Պատկերասրահ ==
<gallery>
File:Vanilla plantation dsc01187.jpg|Վանիլի տնկի Ռեյունիոնի բաց դաշտում
File:Vanilla_planifolia_1.jpg|Ծաղիկը
File:Vanilla fragrans 2.jpg|Կանաչ միրգը
</gallery>
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
[[Կատեգորիա:Մշակաբույսեր]]
[[Կատեգորիա:Հոտ]]
{{Արտաքին հղումներ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=11|էջ=277}}
| 