«Արխեյան դարաշրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''ԱրքեյանԱրխեյան դարաշրջան''', '''արքեյ''' ({{lang-grc|ἀρχαῖος}} – «հին»), [[Երկիր|Երկրի]] պատմության հնագույն [[Երկրաբանական դարաշրջան|դարաշրջանը]], որ ընդգրկում է 4-ի մինչև 2,5 մլրդ տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածը<ref name=ISC_2019_05>{{cite web |url =http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2019-05.pdf |title =International Chronostratigraphic Chart v. 2019-05 |publisher =International Commission on Stratigraphy |date =2019 |archiveurl =https://web.archive.org/web/20190813072728/http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2019-05.pdf |archivedate=2019-08-13 }}</ref>։

Արխեյան հասակի գոյացումները ներկայացված են խիստ ծալքավորված, մետամորֆացած [[ապար]]ներով ([[գնեյս]]ներ, [[բյուրեղ]]ային և [[գրաֆիտ]]ային [[թերթաքար]]եր, [[քվարցիտ]]ներ)։ Նախկինում արքեյանարխեյան դարաշրջանին էին վերագրում [[բյուրեղային ապար]]ների բոլոր հին շերտախմբերը, իսկ այժմ 42500 միլիոն տարուց ավելի հասակ ունեցող կուտակումները՝ անկախ մետամորֆացման աստիճանից։ Այս դարաշրջանում ի հայտ են եկել առաջին կենդանի օրգանիզմները։ Դրանք հետերոտրոֆ օրգանիզմներ էին և որպես սնունդ օգտագործում էին պատրաստի օրգանական միացությունները։ ԱրքեյանԱրխեյան և [[պրոտերոզոյան դարաշրջան]]ների սահմանում կենդանի օրգանիզմների զարգացման մեջ տեղի ունեցան երեք խոշոր արոմորֆոզներ՝ ֆոտոսինթեզի, սեռական գործընթացի և բազմաբջջայնության առաջացում։

ԱրքեյանԱրխեյան դարաշրջանը բաժանվում է չորս էրաների<ref name=ISC_2019_05/>.

ԱրքեյանԱրխեյան դարաշրջանում Երկրի [[բիոտա|բիոտան]] կազմել են [[Անաերոբներ|անաերոբ]] [[նախակորիզավորներ|նախակորիզավորները]]<ref>[http://lenta.ru/news/2014/09/03/archean/ Ученые воссоздали условия атмосферы древней Земли].</ref>։ ԱրքեյանԱրխեյան նստվածքային ապարների երկրաբանական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Երկրի վրա զարգացած նախակորիզավորների կյանքը գոյություն է ունեցել ավելի քան 3,7-3,8 միլիարդ տարի առաջ<ref>{{Cite web|url=https://elementy.ru/novosti_nauki/432822/Naydeny_stromatolity_vozrastom_3_7_mlrd_let_drevneyshie_sledy_zhizni_na_Zemle|title=Найдены строматолиты возрастом 3,7 млрд лет — древнейшие следы жизни на Земле • Елена Наймарк • Новости науки на «Элементах» • Палеонтология, Геология|publisher=elementy.ru|lang=ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>։ Սակայն այն հարցը, թե երբ է սկսել կատարվել թթվածնային [[ֆոտոսինթեզ]], դեռևս մնում էառանց հստակ պատասխանի։ Առաջին քարացուկները, որոնց վրա, ինչպես ենթադրվում է, առկա են ֆոտոսինթեզող թելանման օրգանիզմների հետքեր, վերագրվում են 3,4 մլրդ տարի առաջ ընկա ժամանակահատվածին<ref>[http://www.newscientist.com/article/mg18424671.600-photosynthesis-got-a-really-early-start.html Photosynthesis got a really early start], New Scientist, 2 October 2004.</ref><ref>[http://www.newscientist.com/article/mg19125654.200-revealing-the-dawn-of-photosynthesis.html Revealing the dawn of photosynthesis], New Scientist, 19 August 2006.</ref>։ Այդ ժամանակաշրջանում էլ ակտիվորեն ձևավորվել են ներկայում գոյություն ունեցող [[Ծծումբ|ծծմբի]], [[գրաֆիտ|գրաֆիտի]], [[Երկաթ|երկաթի]] և [[Նիկել|նիկելի]] շատ հանքավայրեր։

Վաղ արխենաում մթնոլորտը և ջրոլորտը ակնհայտորեն ներկայացնում էին գոլորշագազային խառը զանգված, որը հաստ ու խիտ շերտով պատել է ամբողջ մոլորակը։ Դրա թափանցելիությունը արևի լույսի համար շատ թույլ էր, ուստի երկրի մակերեսում տիրել է խավարը։ Գոլորշագազային թաղանթը կազմված է եղել ջրի գոլոշիներից և որոշակի քանակով թթվային ծխից։ Նրան հատուկ է եղել բարձր քիմիական ակտիվությունը, որի հետևանքով այն ակտիվորեն ազդել է Երկրի բազալտային մակերևույթի վրա։ Լեռնային լանդշաֆտը, ինչպես և խորը իջվածքները Երկրի վրա բացակայել են։ Համարվում է, որ ուշ արքեյում մթնոլորտի խտությունն ու ճնշումը զգալիորեն ավելի բարձր էին ժամանակակիցներից, սակայն մի շարք նոր ուսումնասիրությունների արդյունքների համաձայն՝ դրանք զիջել են ժամանակակից չափանիշներին ավելի քան երկու անգամ<ref>{{Статья |автор= |заглавие=Атмосфера молодой Земли перевернула представления учёных о прошлом планеты |ссылка=https://life.ru/t/наука/407575/ |язык= |издание= |тип= |год= |месяц= |число= |том= |номер= |страницы= |issn=}}</ref>։ Արքեյի դարաշրջանում տեղի է ունեցել գոլորշագազային թաղանթից մթնոլորտի ու ջրոլորտի առանձնացումը։ ԱրքեյանԱրխեյան օվկիանոսը եղել է փոքր, իսկ նրա ջուրը եղել է խիտ ու շատ թթու աղային լուծույթ<ref>[http://www.worldcam.ru/geologicheskoe/176-dokembriyaskiy.html Докембрийский этап геологической истории] <!-- {{Архивировано|url=https://web.archive.org/web/20140102194132/http://www.worldcam.ru/geologicheskoe/176-dokembriyaskiy.html |date=2014-01-02 }}. --></ref>։

* {{ВТ-ЭСБЕ|ԱրքեյանԱրխեյան դարաշրջան}}

* [http://medbiol.ru/medbiol/botanica/0010dab0.htm ԱրքեյանԱրխեյան էոն (արքեյ)]

* [https://web.archive.org/web/20070622123525/http://www.fio.vrn.ru/2004/7/archey.htm Կյանքի զարգացումը Երկրի վրա – ԱրքեյանԱրխեյան դարաշրջան]