«Մոնղոլական կայսրություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Չինգիզ խանը անմիջապես հակամարտության մեջ է մտնում ջուրչենների Քին դինաստիայի և Չինաստանի հյուսիսում թանգութների Արևմտյան Սիա պետության հետ։ Նա նաև ստիպված էր պայքարել երկու այլ ուժերի դեմ ևս՝ Տիբեթի և Քարակիտայի դեմ<ref>{{cite book |last=Man |first=John |title=Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection |date=2004 |publisher=Thomas Dunne Books |location=New York |page=116}}</ref>։ Չինգիզ խանը շարժվել է դեպի արևմուտք՝ Կենտրոնական Ասիա՝ ամայացնելով Տրանսոխանիան (Մավարաննահըր) և [[Խորեզմշահերի պետություն|արևելյան Պարսկաստանը]], այնուհետև արշավել է [[Կիևյան Ռուսիա]] ([[Պետությունների իրավահաջորդություն|իրավահաջորդ պետություններն]] են [[Ռուսաստան|Ռուսաստանը]], [[Բելառուս|Բելառուսը]] և [[Ուկրաինա|Ուկրաինան]]) և [[Կովկաս]]<ref name="morgan-49" />։ [[File:Mongol Empire c.1207.png|thumb|Մոնղոլական կայսրությունը մոտ 1207 թվականին]]

Չինգիզ խանը կազմակերպել է չինացի [[Դաոսականություն|դաոսական]] Չան Չունի այցըհանդիպումն իրենիր հետ [[Աֆղանստան|Աֆղանստանում]] և իր ենթականերին շնորհել է կրոնի ազատություն՝ չնայած իր [[Շամանություն|շամանական]] հավատքին։

[[File:CoronationOfOgodei1229.jpg|thumb|1229 թվականին [[Ուգեդեյ|Ուգեդեյ խանի]]՝ [[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանի]] ժառանգորդի թագադրությունը։ [[Ռաշիդ ալ-Դին|Ռաշիդ ադ-Դին]], 14-րդ դար։]][[Չինգիզ խան|Չինգիզ խանը]] մահացել է 1227 թվականի օգոստոսի 18-ին։ Նրա մահվան պահին Մոնղոլական կայսրությունը ձգվում էր [[Խաղաղ օվկիանոս|Խաղաղ օվկիանոսից]] մինչև [[Կասպից ծով]]․ սա մի կայսրություն էր, որն իր չափերով գերազանցում էր ինչպես [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրությանը]], այնպես էլ [[Խալիֆայություն|Խալիֆայությանը]]։ Չինգիզ խանը գահաժառանգ էր հռչակել իր երրորդ որդուն՝ [[Ուգեդեյ|Ուգեդեյին]]։ Մոնղոլական սովորույթի համաձայն Չինգիզ խանը թաղվել է գաղտնի մի վայրում։ Մինչև 1229 թվականին քուրուլթայում Ուգեդեյի պաշտոնական ընտրությունը գահի խնամակալությունը ստանձնել էր նրա կրտսեր եղբայր Թոլուին<ref>Man. ''Genghis Khan''. p. 288.</ref>։ <br />Ուգեդեյի առաջին քայլերից էր զորք ուղարկել ղփչաղական վերահսկողության տակ գտնվող տափաստաններում հպատակ [[Բաշկիրներ|բաշկիրների]], [[Բուլգարներ|բուլգարների]] և այլ ժողովուրդների մոտ<ref name=":0">Saunders. p. 81.</ref>։ Արևելքում Ուգեդեյի զորքերը մոնղոլական իշխանությունը վերահաստատումվերահաստատել են Մանջուրիայում՝ տապալելով Արևելյան Սյայի վարչակարգը և տունգուս-մանջուրներին։ 1230 թվականին մեծ խանը անձամբ ղեկավարել է զորքը՝ այն հանելով Չինաստանում Քին դինաստիայի դեմ։ Ուգեդեյի զորավարներից Սուբեդեյը 1232 թվականին Քայֆենի պաշարման ժամանակ կարողացել է գրավել կայսր Վանյան Սյահուի մայրաքաղաքը<ref>Atwood. p. 277.</ref>։ Քին դինաստիան փլուզվել է 1234 թվականին, երբ մոնղոլները գրավել են Ցայչժոուն, ուր փախել էր կայսր Վանյան Սյահուն։ 1234 թվականին Ուգեդեյի որդիների՝ Քոչուի և Քոթենի, ինչպես նաև զորավար Չաղանի գլխավորությամբ երեք բանակներ գրավել են հարավային Չինաստանը։ 1234 թվականին Սոն դինաստիայի օգնությամբ մոնղոլները կարողացել են վերջ դնել Քին դինաստիային<ref>Rossabi. p. 221.</ref><ref>Atwood. p. 509.</ref>։

Շատ հան չինացիներ և քիթաններ անցել են մոնղոլների կողմը Քին դինաստիայի դեմ կռիվների ժամանակ։ Երկու հան չինացի առաջնորդներ՝ Շի Տիանցե, Լիու Հեյմա (劉黑馬, Liu Ni)<ref>[https://books.google.com/books?ei=oj8sVYfZEYb4yASM8oCADQ&id=1yMnAQAAIAAJ&dq=liu+heima+mongols&focus=searchwithinvolume&q=liu+heima+ Collectif 2002], p. 147.</ref>, և քիթան Սիաո Ցալան վերցրել են իրեն 3 թումեն զորքը և միացել մոնղոլական զորքին<ref>[https://books.google.com/books?id=NfzOAAAAMAAJ&q=Ogodei+divided+them+into+three+tiimens+%28Chinese:+wan-hu%29+and+thirty-six+minqat+commanded+by+the+Khitan+Hsiao+Cha-la+and+Hans+Liu+Ni+%28Heima%29+and+Shi-+T%27ien-tse.+By+1234,+three+and+perhaps+more+lumen-it+noyad+were+posted.+The+three+...&dq=Ogodei+divided+them+into+three+tiimens+%28Chinese:+wan-hu%29+and+thirty-six+minqat+commanded+by+the+Khitan+Hsiao+Cha-la+and+Hans+Liu+Ni+%28Heima%29+and+Shi-+T%27ien-tse.+By+1234,+three+and+perhaps+more+lumen-it+noyad+were+posted.+The+three+...&hl=en&sa=X&ei=_z8sVYkri6rJBIT1gMgH&ved=0CB8Q6AEwAA May 2004], p. 50.</ref>։ Լիու Հեյման և Շի Տիանցեն ծառայում էին Ուգեդեյ խանին<ref>[https://books.google.com/books?id=F00qAQAAMAAJ&q=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&dq=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&hl=en&sa=X&ei=f0AsVd_hPM-KyASpzoHADg&ved=0CB0Q6AEwAA Schram 1987] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151017141939/https://books.google.com/books?id=F00qAQAAMAAJ&q=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&dq=%28Brief+history+of+the+Black+Tartars%29+which+lists+the+men+who+held+posts+under+Og%C3%B6dei,+or+more+precisely,+from+the+last+two+families,+Shi+Tianze+and+Liu+Heima+%23%23%23%23%23,+see+Meng-ta+peilu+und+Hei-ta+shih+liieh,+translated+by+E.+Haenisch+and+Yao+Ts%27ung-wu,+edited+by+P.+Olbricht+and+E.+Pinks,+%E2%80%9CAsiatische+Forschungen%E2%80%9D,+Bd.+56+%28Wiesbaden:+Otto+Harrassowitz,+1980%29,+pp.+202-206.+and+professional&hl=en&sa=X&ei=f0AsVd_hPM-KyASpzoHADg&ved=0CB0Q6AEwAA |date=17 October 2015 }}, p. 130.</ref>։ Լիու Հեյման և Շի Տիանսինը առաջնորդել են իրենց բանակներին Արևմտյան Սյայի դեմ<ref>[https://books.google.com/books?id=MztuAAAAMAAJ&q=liu+heima+mongols&dq=liu+heima+mongols&hl=en&sa=X&ei=oj8sVYfZEYb4yASM8oCADQ&ved=0CCYQ6AEwAg eds. Seaman, Marks 1991], p. 175.</ref>։ Զորքը կազմված էր 4 հան թումենից և 3 քիթան թումենից, որոնցից յուրաքանչյուրը 10,000 զինվոր ուներ։ Յուան դինաստիան Քին դինաստիայից հեռացած մարդկանցից ստեղծել է հան բանակ՝ 漢軍, և Սոն դինաստիայի նախկին զինվորներից էլ ստեղխելստեղծել է այսպես կոչված Նոր ստեղծված բանակը՝բանակ՝ 新附軍<ref>[https://books.google.com/books?id=8hOgAAAAIAAJ&pg=PA66&dq=han+tumen+khitan&hl=en&sa=X&ei=Ij8sVefWHaXIsATnqID4AQ&ved=0CEwQ6AEwBw#v=onepage&q=han%20tumen%20khitan&f=false Hucker 1985], p. 66.</ref>։

Կայսրության ընդարձակմանը զուգընթաց Ուգեդեյը կայսրության մայրաքաղաք է դարձրել հյուսիսարևմտյան Մոնղոլիայում գտնվող [[Կարակորում|Կարակորումը]] հյուսիսարևմտյան Մոնղոլիայումքաղաքը<ref>Burgan. p. 22.</ref>։

Չնայած ռազմական հաջողություններին՝ մոնղոլական վերնախավում շարունակվում էին հակասությւոնները։հակասությունները։ Բաթու խանի հարաբերությունները Ուգեդեյի ավագ որդի Գյույուքի և [[Չաղաթայ|Չաղաթայ խանի]] սիրելի թոռ Բուրի հետ շարունակում էր լարված մնալ։ Սյս հարաբերությունները ավելի են վատացել Կիևյան Ռուսիայի հարավում Բաթու խանի հաղթական խնջույքի ժամանակ։ Այնուամենայնիվ, Բուրին և Գյույուքը ոչինչ չէին կարող անել Բաթու խանի հեղինակությունը վնասելու համար, քանի դեռ նրա հորեղբայր Ուգեդեյը ողջ էր։ Ուգեդեյը հարձակողական գործողությունները շարունակել է դեպի [[Հնդկական թերակղզի]]՝ ժամանակավորապես գրավելով [[Դելիի սուլթանություն|Դելի սուլթանությունում]] Ուչը, [[Լահոր|Լահորը]] և Մուլտանը, իսկ Քաշմիրում տեղակայել է հարկահանիր հարկահաններից մեկին<ref>Jackson. ''Delhi Sultanate''. p. 105.</ref>։ Չնայած այս ամենին՝ Հնդկաստանի նվաճումն անհաջողության է մատնվել և ստիպել է մոնղոլներին նահանջել։ Հյուսիսարևելյան Ասիայում Ուգեդեյը համաձայնվել է Գորյոյի հետ հակամարտությանը վերջ դնել՝ այն դարձնելով ենթակա պետություն և իր արքայադուստրերին ուղարկելով այնտեղ՝ ամուսնանալու Գորյոյի արքայազներիարքայազնների հետ։ Հետագայում ռազմական ուժով և դիվանագիտությամբ Ուգեդեյը իր կայսերական պահակախումբը ամրացրել է [[Կորեացիներ|կորեացիներով]]<ref>Bor. p. 186.</ref><ref>Atwood. p. 297.</ref><ref>{{cite book|url=https://archive.org/details/koreamongolinvas00hent|title=Korea: the Mongol invasions|last=Henthorn|first=William E.|publisher=E.J. Brill|year=1963|pages=160, 183}}</ref>։