Վիքիպեդիա

«Արաքս»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ -«խմբագրում եմ» ժամկետանց կաղապարի հեռացում
No edit summary
Տող 7.
|Ակունք = Լեռ. [[Բյուրակն]] (Բինգյոլ)<br />[[Հայկական լեռնաշխարհ]]
|Ակունքի բարձրություն = 3000
}}
|s_lon_dir = |Գետաբերան = Թափվում է [[Կուր]] գետը, Սաբիրաբադի մոտ
}}'''Արաքս''' (նաև՝, ''Ճալմ,'', պատմականորեն՝ ''Երասխ'', {{lang-tr|Aras}}, {{lang-ku|Erez}}, {{lang-fa|ارس}}), [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի ամենախոշոր գետերից մեկը։ Անդրսահմանային գետ է, որի ավազանն ընդգրկում է չորս պետության տարածք՝ Թուրքիայի[[Թուրքիա]]յի, Հայաստանի[[Հայաստան]]ի, Իրանի[[Արցախ]]ի [[Իրան]]ի և Ադրբեջանի։[[Ադրբեջան]]ի տարածք։▼
|Երկիր = {{Դրոշավորում|Հայաստան}} <br />{{Դրոշավորում|Թուրքիա}} <br />{{Դրոշավորում|Ադրբեջան}}<br />{{Դրոշավորում|Իրան}}<br />{{Դրոշավորում|Արցախ}}
▲}}'''Արաքս''' (նաև՝ ''Ճալմ,'' պատմականորեն՝ ''Երասխ'', {{lang-tr|Aras}}, {{lang-ku|Erez}}, {{lang-fa|ارس}}), [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի ամենախոշոր գետերից մեկը։ Անդրսահմանային գետ է, որի ավազանն ընդգրկում է չորս պետության տարածք՝ Թուրքիայի, Հայաստանի, Իրանի և Ադրբեջանի։
 
Ունի 1072 կմ երկարություն<ref>{{Գիրք:ՀԲ|143}}</ref>, որից 200 կմ կազմում է [[Հայաստան]]իՀայաստանի և [[Թուրքիա]]յիԹուրքիայի սահմանը։ Հայաստանի գետերի մեծագույն մասը (որոնց ավազանները, միայն վերցված, կազմում են հանրապետության տարածքի 73,5 տոկոսը) պատկանում է Արաքսի ավազանին։ Արաքսը վաղնջական ժամանակներից հանդիսացել է հայոց քաղաքակրթության կարևոր բնօրրաններից մեկը։ Արաքսը ջուր է մատակարարել [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]], [[Սյունիք]], [[Արցախ]], [[Փայտակարան]], [[Վասպուրական]] նահանգներին, որի համար այն հաճախ կոչվել է ''Մայր Արաքս։Արաքս''։ Միջնադարյան վրացական աղբյուրներում անվանվում էր ''Արասխի''<ref>{{Գիրք:ՏԲ|392}}</ref>։ Արաբ աշխարհագիր Իբն-ալ-Ֆակիհը, որը երբեմն գետը կոչել է ''Արրասս''<ref>{{Գիրք:ՏԲ|538}}</ref>'','' գրում է, որ միայն Արաքսի գետահովտում իր ժամանակ եղել է մոտ 1000 քաղաք և գյուղ<ref name=":0" />։
 
Նորագույն պատմության մեջ Արաքսը արժևորվեց որպես աշխարհաքաղաքական սահման։ Ըստ Գյուլիստանի և Թուրքմենչայի պայմանագրերի՝ գետն ընտրվեց որպես սահման Ռուսական և Պարսկական կայսրությունների միջև։ Խորհրդային Միությունը և Իրանը հետագայում համատեղ պատվար կառուցեցին Արաքսի վրա՝ Փոլդաշտի տարածքում։
Տող 19 ⟶ 18՝
Արաքսը [[հին կտակարան]]ում կոչվել է ''Գիհոն'' կամ ''Գեհոն'' (դրախտի 4 գետերից մեկը), հայկական աղբյուրներում՝ Երասխ, Արաքս, արաբականում՝ Արազ։
 
[[9-րդIX դար]]ի արաբ պատմիչ [[Յակուբի]]ն Արաքսն անվանում է Դըվնա գետ ([[Դվին|Դվին քաղաքի]] անունով)։
 
[[Մովսես Խորենացի]]ն Երասխի անունը կապում է [[Արամայիս]]ի թոռան՝ Երաստի անվան հետ։ Պատմահայրը գրում է «Արամայիսը իր բնակության համար տուն է շինում գետի ափին մի բլուրի վրա և իր անունով կոչում է Արմավիր, իսկ գետը կոչում է Երասխ՝ իր թոռան՝ Երաստի անունով»։
Տող 27 ⟶ 26՝
«Հայոց Արաքս թագավորը պարսիկների հետ պատերազմելու ժամանակ մեկի միջոցով նախազգուշացվում է, որ ինքը միայն այն ժամանակ հաղթանակ կտանի, երբ աստվածներին զոհ կմատուցի երկու լավագույն ու գեղեցիկ կույսերի։ Խնայելով իր դուստրերին, Արաքս թագավորը զոհաբերում է իր հպատակներից մեկի աղջիկներին։ Սրանց հայրը միաժամանակ խեղդում է իր մեջ դառնության ու վիրավորանքի զգացումը, սակայն հենց որ հարմար առիթ է ներկայանում, թաքստոցից սպանում է Արաքսի աղջիկներին «լքելով իր հայրենիքը» գնում է օտարություն։ Իմանալով այդ մասին, Արաքս թագավորը նետվում է Ճալմոս գետը, որն այնուհետև նրա անունով կոչվում է Արաքս»<ref name="Ղանալանյան">Ա. «Ավանդապատում», Երևան, 1969, էջ 87</ref>։
 
Այս նույն ավանդությունը հիշատակում է նաև [[Ղևոնդ Ալիշան]]ը՝ նշելով, որ Արաքս թագավորից իր դստրերի վրեժը լուծելուց հետո Մնիսալկ անունով ազնվականը «փախչի ի Սկյութիա»։ Իսկ Արաքսը վշտից իրեն նետում է ''Ալմոս'' կամ ''Ալմոն'', որ հետո կոչվեց ''Երասխ''<ref>[[Ղևոնդ Ալիշան|Ալիշան]], «Հին հավատք կամ հեթանոսական կրոնք հայոց», Վենետիկ, 1910, էջ 60-61</ref>։
 
«Այլազգի առևանգիչները փախցնում են հայ երիտասարդի սիրած աղջկան։ Երիտասարդը գնում է նրան ազատելու։ Երկար որոնումներից հետո նա սիրածին գտնում է առևանգիչի գրկում։ Տեղնուտեղը սպանելով նրան, երիտասարդը ազատում է սիրածին։ Վրա են հասնում բռնավորի ծառաները և սպանում են թե տղային և թե աղջկան։ Տեսնելով, որ որդին ուշանում է, տղայի մայրը գնում է նրան որոնելու, և գտնում է տղայի ու հարսնացուի դիակները։ Վշտահար ընկնում է դիակների վրա և ինքն էլ ավանդում հոգին։ Ասում են, թե Արաքս գետը գոյացել է սպանված երիտասարդի, նրա սիրածի և մոր թափած արյուն-արցունքներից, որոնք հազարավոր աղբյուրներ են դարձել և ցած իջել հայոց լեռներից»<ref name="Ղանալանյան" />։
Տող 33 ⟶ 32՝
[[Պլուտարքոս]]ը գրում է, «Արաքսը Հայաստանի գետ է. անունը ստացել է Նեղոսի որդու անունից։ Արաքսը իշխանության համար պայքարի մեջ մտնելով իր պապի՝ Արբելի հետ, նրան վնասում է նետով, սակայն հետո հետապնդվելով էրինիյամի կողմից, իրեն գցում է Բակտր գետը, որը դրա համար կոչվեց Արաքս»։ Այստեղ շփոթ կա Արաքսի և Բակտր գետի միջև (Բակտրը՝ Օքս Ամուդարիա գետի վտակն է։
 
[[Ստրաբոն]]ն էլ Արաքսի անունը կապում է արգոնավորդներ՝ Յասոնի և Արմենի հետ։ Ինչպես ենթադրում են, Արմենը և նրա ուղեկիցները Արաքսը կոչել են Պենեոս, նրանց նմանության պատճառով, որովհետև նա ճեղքել էր Օսին Օլիմպիոսից, բացելով Տեմպեյան հովիտը։ Հաղորդում են, որ նախկինում հայկական Արաքսը իր սրընթաց հոսանքով լեռներից լցվել է ընդարձակ տարածության ցածր ընկած հարթությունը չունենալով ելք, կազմել է ծով։ Յասոնը ժայռի մեջ բացել է նեղ կիրճ Տեմպեյան հովտի նման, որի միջով այժմ ջրերը ցած են հոսում դեպի Կասպից ծովը՚<ref>[[Ստրաբոն]], քաղեց և թարգմանեց Լ. Աճաոյան, Երևան, 1940, էջ 101</ref>։
 
Մի այլ ավանդության համաձայն, [[Նոյ]]ի դստրերից մեկի անունը Արազա էր, որից էլ իբր առաջացել է Արաքս, Արազ անունը։ Լ. Աճաոյանը Արաքս բառը ստուգաբանում է խփել, խլել բայով։ Հին աշխարհի հեղինակները Արաքս անունը կապել են նրա աղմկոտ լինելու հետ, որով Արաքս [[հունարեն]] նշանակում է աղմկել։
Տող 43 ⟶ 42՝
Հնախոսությունը Արաքս գետի հետ է կապում պատմական Էպիրոսի (Հունաստան) Արախտոս գետի անունը։ Պատմական Պոնտոսի Թերմոդոն գետը կոչվել է Արաքս։ Հույն գրող և քաղաքական գործիչ [[Մետրոդորոս Սկեպսացի]]ն (մ.թ.սւ. 163-69 թթ.) հայոց հզոր արքա Տիգրան Բ Մեծի մասին գրել է մի գիրք, որը չի հասել մեզ։ Այդ գրքից միայն մի նախադասություն է պահպանվել. «Ասում են, որ Մետրոդորոսը Տիգրանի մասին (պատմության) առաջին գրքում Թերմոդոն (գետը) անվանում է Արաքս»։
 
[[Քսենոփոն]]ը (մ.թ.ա. 5V - 4-րդIV դդ.) Արաքս անունով է կոչել Եփրատ գետի Խապուրաս վտակը։
 
=== Այլ անվանումներ ===
Տող 53 ⟶ 52՝
Արաքսը տարվա գրեթե բոլոր ամիսներին պղտոր է լինում։ Արագահոս գետ է (վայրկյանում՝ 1,5 մետր)։ Հայոց մայր գետը իր փոխադրած տիղմով [[Նեղոս]]ից հետո աշխարհում գրավում է երկրորդ տեղը։ Մասնագետների հաշվումներով՝ Արաքսն ամեն տարի ծովն է տանում ավելի քան մեկ միլիոն վագոն տիղմ։ Օտարները հրաշալիք են համարում Արաքսի նշանավոր [[Մեղրու կիրճ|Քարավազը]] (սահանքը Մեղրուն մերձ կիրճերում)։ Ստրաբոնի վկայությամբ, հնում Արաքսը, հատելով [[Մուղանի դաշտ]]ը, թափվել է [[Կասպից ծով]]ը՝ առանց [[Կուր]]ին միանալու։
 
[[Ֆրանսիա|Ֆրանսիացի]]ցի աշխարհագրագետ [[Էլիզե Ռեկլյու]]ն Արաքսն անվանում է «բուն, գերազանց հայկական գետ»։ [[Արարատյան դաշտ]]ում Արաքսը աջից ընդունում է [[Դեղին գետ]]ը, ձախից [[Ախուրյան (գետ)|Ախուրյանը]], [[Սև ջուր]]ը, [[Հրազդան գետ|Հրազդանը]], [[Ազատ (գետ)|Ազատը]], ապա [[Նախիջևան (գետ)|Նախիջևանը]]<ref name="Հանրագիտակ">«Հանրագիտակ օրացույց», Հայկական Հանրագիտարանի գլխավոր խմբագրություն, Երևան, 1990</ref>։
 
Արարատյան դաշտում Արաքսը աջից ընդունում է նաև Մակու (Զանգիմար) և Կարմիր (Կոտուր) վտակները։ Որոտանի գետախառնուրդից հետո դուրս է գալիս լեռներից և դանդաղ հոսում Մուղանի ու Միլիի դաշտերով՝ ընդունելով Կարասու (աջից) և Կենդելանչայ (ձախից) վտակները։
 
=== Սնում և հորդացում ===
 
Արաքսի սնումը խառն է, հորդացումը՝ մարտից հունիս, առավելագույնը՝ մայիսին։ Առաջին հորդացումը՝ մարտ–ապրիլ, կապված է ցածրադիր վայրերի ձնհալքի և գարնանային անձրևների հետ, երկրորդը (ավելի բուռն)՝ մայիս–հունիս, լեռների ձնհալքի հետ։ Ամենացածր մակարդակները լինում են հուլիս–օգոստոսին և ձմռանը։ Երրորդ թույլ հորդացումը աշնանային անձրևներից է։ Հորդացման ժամանակ Արաքսը մեծ ավերածություններ է առաջացնում, հատկապես Արարատյան, Միլիի ու Մուդանի դաշտերում։ Հայտնի է Արաքսի 1896 թվականի հորդացումը, երբ գետը, Մուղանի դաշտում ճեղքելով իր նստվածքները, փոխեց հունը և ջրերի մեծ մասն ուղղեց նոր հունով՝ Նոր Արաքսով, ողողելով մոտ 180 հազար հա, առաջացրեց Աղ–Չալա (երկարությունը՝ 28 կմ, լայնությունը՝ 21 կմ) և Մահմուդ–Չալա լճերը։ Այժմ Նոր Արաքսը արհեստականորեն փակված է, նրա մեջ ջուր բաց է թողնվում միայն անհրաժեշտության դեպքում։ Հորդացումների ժամանակ Արաքսը միջին և ստորին հոսանքներում հաճախակի փոխում է իր հունը՝ միշտ շարժվելով դեպի հարավ<ref name=":0">{{Գիրք:ՀՍՀ|1|702-703|Ա․ Պողոսյան}}</ref>։
 
Տող 79 ⟶ 77՝
 
== Հոկտեմբերյանի ջրանցք ==
Տակավին 7-րդVII դարից գոյություն է ունեցել ներկայիս [[Հոկտեմբերյանի ջրանցք]]ը։ 1870 թվականին ռուսական կառավարությունը հատուկ պայմանագրով Արաքսի մի հատվածը (Արարատյան դաշտում) 65-ամյա ժամկետով հանձնեց հայազգի գեներալ–մայոր Կախանովին։ 1874 թվականին Կախանովը գործարկեց մի ջրանցք, որը ոռոգելի դարձրեց մի քանի տասնյակ հա տարածություն<ref name=":0" />։▼
 
▲Տակավին 7-րդ դարից գոյություն է ունեցել ներկայիս [[Հոկտեմբերյանի ջրանցք]]ը։ 1870 թվականին ռուսական կառավարությունը հատուկ պայմանագրով Արաքսի մի հատվածը (Արարատյան դաշտում) 65-ամյա ժամկետով հանձնեց հայազգի գեներալ–մայոր Կախանովին։ 1874 թվականին Կախանովը գործարկեց մի ջրանցք, որը ոռոգելի դարձրեց մի քանի տասնյակ հա տարածություն<ref name=":0" />։
 
== Օգտագործում ==
Տող 88 ⟶ 85՝
 
== Գրականության մեջ ==
 
Արաքսը գովերգել են հայ և օտարազգի պատմիչներն ու գրողները։ Հռոմեացի նշանավոր բանաստեղծ [[Վիրգիլիոս]]ը (մ. թ. ա. 74–19) Արաքսը պատկերել է որպես Հայաստանի ու հայ ժողովրդի ուժի, ազատաբաղձության ու ըմբոստության խորհրդանիշ. «et pontem indignatus Araxe»՝ «և գետն Երասխ՝ կամուրջներ չհանդուրժող»։ Հռոմեացի մի ուրիշ բանաստեղծ՝ [[Ալբիոս Տիբուլլոս]]ը (մ. թ. ա. 54–19) իր «Եղերերգություններ» երկի մեջ Ա. անվանել է «finivit Araxe»՝ «աղվորիկ Արաքս»։
 
Տող 105 ⟶ 101՝
 
=== Անվանում ===
[[Հրաչյա Աճառյան]]ը գրում է, որ 19-րդXIX դարից Արաքս գետի անունը հայերի մոտ սկսեց գործածվել որպես իգական անուն ([[Արաքսի]], [[Արաքսյա]])<ref>{{Cite web|url=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=35&dt=HY_HY&query=%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%BD%D5%AB|title=Հայոց անձնանունների բառարան, Հրաչեայ Աճառեան - արաքսի|website=www.nayiri.com|accessdate=2018-12-11}}</ref>։▼
 
▲[[Հրաչյա Աճառյան]]ը գրում է, որ 19-րդ դարից Արաքս գետի անունը հայերի մոտ սկսեց գործածվել որպես իգական անուն ([[Արաքսի]], [[Արաքսյա]])<ref>{{Cite web|url=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=35&dt=HY_HY&query=%D5%A1%D6%80%D5%A1%D6%84%D5%BD%D5%AB|title=Հայոց անձնանունների բառարան, Հրաչեայ Աճառեան - արաքսի|website=www.nayiri.com|accessdate=2018-12-11}}</ref>։
 
== Պատկերասրահ==
<gallery mode="packed" heights="160" style="font-size:88%; line-height:130%" styles="font-size:88%; line-height:130%">
File:Aras-02.jpg|Արաքսը [[Փոլդաշտի գավառ]]ում
File:Aras Nehri.jpg|Արաքսը [[Իգդիր]]ում
File:Aras River, Turkey-Armenia-Iran Border Region.JPG|Արաքսի լուսանկարը տիեզերքից
File:Araz River.jpg|Արաքսը [[Ջուղա (Իրան)|Ջուղայի]] մոտակայքում
File:Aras River with Nagorno Karabakh-Azerbaijan at Right - Iran at Left - Iranian Azerbaijan - Iran (7421349614).jpg|Արաքսը [[Արցախի Հանրապետություն|Արցախի Հանրապետության]] և [[Իրան]]ի սահմանին
</gallery>
 
Տող 122 ⟶ 117՝
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}
 
[[Կատեգորիա:ՍահմանայինՍյունիքի մարզի գետեր]]
[[Կատեգորիա:Կուրի ավազանիԱրցախի գետեր]]
[[Կատեգորիա:Թուրքիայի գետեր]]
[[Կատեգորիա:Ադրբեջանի գետեր]]
[[Կատեգորիա:Իրանի գետեր]]
[[Կատեգորիա:ԱրցախիԿուրի ավազանի գետեր]]
[[Կատեգորիա:Սյունիքի մարզիՍահմանային գետեր]]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Արաքս» էջից