«Հույների ցեղասպանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Հույների ցեղասպանություն''', 1914-1923 թվականներին [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրությունում]]ում հույն ազգաբնակչության [[էթնիկական զտումներ]]ն են իրենց պատմական հայրենիքի՝ [[Անատոլիա|Անատոլիայի]]յի կամ [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայի]]յի տարածքում՝ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային պատերազմի]]ի և դրան անմիջապես հաջորդած տարիներին (1914—1923)<ref name="Jones, Adam">{{cite book | url=https://books.google.am/books?id=0kBZBwAAQBAJ&pg=PA163&dq=Greek+genocide&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjJsov71v7JAhWCQiYKHc6ODDoQ6AEITDAI#v=onepage&q=Greek%20genocide&f=false | title=Genocide: A Comprehensive Introduction | publisher=Routledge | author=Jones, Adam | year=2010 | pages=163 | isbn=1136937978}}</ref>. Որպես Օսմանյան կայսրությունում հույների ցեղասպանության առանձին դրվագ առանձնացնում են [[Պոնտոսի հույների ցեղասպանություն]]ը:

Ինչպես և [[Հայոց ցեղասպանություն|Հայոց ցեղասպանության]] պարագայում, հույների ցեղասպանությունը նախաձեռնված էր Օսմանյան կայսրության կառավարության և թուրքական իշխող վերնախավի կողմից: Հակահույն արյունալի բռնությունները, կոտորածներն ու ցեղասպանական մյուս գործողություններն ուղղված էին Օսմանյան կայսրության հույն ազգաբնակչության դեմ և իրենց մեջ ներառում էին հույների [[եղեռն|եղեռնը]]ը, բռնի տարհանումը՝ դեպորտացիան, որի մասն էին կազմում [[մահվան երթ|մահվան երթերը]]երը, խմբային աքսորումները, բռնապետական պատիժները, ինչպես նաև հույն ուղղափառ մշակութային, պատմական և կրոնական հուշարձանների ավերումը: Պարզ երևում է, որ Օսմանյան կայսրության կառավարող վերնախավը և նրա հլու հնազանդ պետական ապարատը գործում էր նույն արյունոտ ու վայրագ ոճով, ինչ հայերի պարագայում: Զանազան աղբյոյրների տվյալների համաձայն՝ Օսմանյան կայսրության մի քանի հարյուր հազար հույն բնակիչներ զոհվեցին այդ ժամանակաշրջանում{{Sfn | Jones | 2006 | pp = 154–55}}: Փախստականների և տուժածների մեծ մասը մազապուրծ ապաստանում էին [[Հունաստան|Հունաստանում]]ում (ընդհանուր թվով [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայից]]յից մազապուրծ փախուստի դիմած այդ գաղթականները կազմեցին մինչև ցեղասպանության սկիզբը Հունաստանի ունեցած բնակչության մեկ քառորդից ավելին)<ref name="Greece and Her Refugees">Howland, Charles P. [http://www.foreignaffairs.com/articles/68710/charles-p-howland/greece-and-her-refugees «Greece and Her Refugees»], ''Foreign Affairs,'' [[The Council on Foreign Relations]]. July, 1926.</ref>: Ցեղասպանության արդյունքում մազապուրծ փախած և փրկված հույների որոշ մասը, հատկապես Օսմանյան կայսրության արևելյան նահանգների, այդ թվում՝ [[Արևմտյան Հայաստան|Արևմտյան Հայաստանի]]ի տարածքներում բնակվող հույները, ապաստան գտան [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրությանը]] պատկանող [[Արևելյան Հայաստան|Արևելյան Հայաստանի]]ի, Վրաստանի, Հարավային Կովկասի, Հյուսիսային Կովկասի և այլ երկրամասերի տարածքներում: Այսպիսով, 1919—1922 թվականների [[Հույն-թուրքական պատերազմ|Հույն-թուրքական պատերազմի]]ի վերջերին Փոքր Ասիայի հույների մեծ մասը կամ ստիպված փախել էին իրենց հայրենի տարածքներից կամ սպանվել էին:<ref name=Gibney>{{cite book |author=Matthew J. Gibney, [[Randall Hansen]]. |title=Immigration and Asylum: from 1900 to the Present, Volume 3 |publisher=ABC-CLIO |location= |year=2005 |page=377 |isbn=1-57607-796-9 |quote=The total number of Christians who fled to Greece was probably in the region of I.2 million with the main wave occurring in 1922 before the signing of the convention. According to the official records of the Mixed Commission set up to monitor the movements, the "Greeks' who were transferred after 1923 numbered 189,916 and the number of Muslims expelled to Turkey was 355,635 [Ladas I932, 438-439; but using the same source Eddy 1931, 201 states that the post-1923 exchange involved 192,356 Greeks from Turkey and 354,647 Muslims from Greece].}}</ref>: Փոքրաթիվ փրկվածները, որոնք մնացել էին Օսմանյան կայսրության նախկին սահմաններում՝ թուրքերի տիրապետության ներքո՝ Հունաստանին հանձնվեցին [[Ազգաբնակչության փոխանակման հույն-թուրքական պայմանագիր|Ազգաբնակչության փոխանակման հույն-թուրքական պայմանագրի]] պայմանների համաձայն՝ 1923 թվականին: Այդ պայմանագիրը պաշտոնականցրեց հույների հեռացումը և անհնարին դարձրեց գաղթականների վերադարձը: Օսմանյան կայսրության մյուս բնակչության մասը կազմող ազգային խմբերը ևս ցեղասպանության ենթարկվեցին այդ ժամանակաշրջանում, այդ թվում առավել ահավոր էր իր պատմական հայրենիքում զանգվածային բնաջնջման, բռնի իսլամացման ու թրքացման ենթարկված, իր պատմական հայրենիքից զրկված հայերի ցեղասպանությունը, ինչպես նաև նրանց հասակակից հին ազգերից ևս մեկի՝ [[Ասորիներիասորիների ցեղասպանություն|ասորիների ցեղասպանությունը]]ը, որոնք բոլորը միասին որոշ գիտնականների ու միջազգային կազմակերպությունների կողմից համարվում են [[Ցեղասպանություն|ցեղասպանության]] միևնույն քաղաքականության իրադարձություններ{{Sfn | Jones |2010| pp = [https://books.google.am/books?id=BqdVudSuTRIC&pg=PA172 171–2] | ps =: ‘A resolution was placed before the IAGS membership to recognize the Greek and Assyrian/Chaldean components of the Ottoman genocide against Christians, alongside the Armenian strand of the genocide (which the IAGS has already formally acknowledged). The result, passed emphatically in December 2007 despite not inconsiderable opposition, was a resolution which I co-drafted, reading as follows:...’}}<ref>{{citation | publisher = International Association of Genocide Scholars | format = [[PDF]] | url = https://web.archive.org/web/20080428051032/http://genocidescholars.org/images/Resolution_on_genocides_committed_by_the_Ottoman_Empire.pdf| title = IAGS Resolution on Genocides committed by the Ottoman Empire retrieved via the Internet Archive}}</ref><ref>{{Citation | url = http://news.am/eng/news/16644.html | title = Genocide Resolution approved by Swedish Parliament | type = full text | newspaper = News | place = AM}}, containing both the IAGS and the Swedish resolutions.</ref><ref>Gaunt, David. ''[https://books.google.am/books?id=4mug9LrpLKcC&printsec=frontcover&dq=Massacres,+Resistance,+Protectors&cd=1#v=onepage&q=&f=false Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia during World War I]''. Piscataway, [[New Jersey|NJ]]: Gorgias Press, 2006.</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1080/14623520801950820 | last1 = Schaller | first1 = Dominik J | last2 = Zimmerer | first2 = Jürgen | year = 2008 | title = Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies&nbsp;– introduction | url = | journal = Journal of Genocide Research | volume = 10 | issue = 1| pages = 7–14}}</ref><ref>{{Cite journal | publisher = International Association of Genocide Scholars | format = PDF | url = http://www.genocidescholars.org/sites/default/files/document%09%5Bcurrent-page%3A1%5D/documents/IAGS-Resolution-Assyrian%20and%20Greek%20Genocide.pdf | title = Resolution on genocides committed by the Ottoman empire}}</ref><ref>{{Citation | last = Gaunt | first = David | url = https://books.google.am/books?id=4mug9LrpLKcC&printsec=frontcover&dq=Massacres,+Resistance,+Protectors&cd=1#v=onepage&q=&f=false | title = Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia during World War I | place = Piscataway, [[New Jersey|NJ]] | publisher = Gorgias | year = 2006}}</ref><ref>{{Cite journal | doi = 10.1080/14623520801950820 | last1 = Schaller | first1 = Dominik J | last2 = Zimmerer | first2 = Jürgen | year = 2008 | title = Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies&nbsp;– introduction | journal = Journal of Genocide Research | volume = 10 | issue = 1| pages = 7–14}}</ref>:

[[Անտանտ|Անտանտի]]ի պետությունները, հատկապես [[Անգլիա|Անգլիան]]ն և [[Ֆրանսիա|Ֆրանսիան]]ն դատապարտել են Օսմանյան կայսրության կառավարության կողմից սկսված եղեռնը որպես [[Հանցագործություն մարդկության հանդեպ]]: 2007 թվականին Ցեղասպանագետների միջազգային ընկերակցությունը (Ցեղասպանության հետազոտողների միջազգային ընկերակցությունը` [[:en:International Association of Genocide Scholars]], [[:ru:Международная ассоциация исследователей геноцида]]) բանաձև է ընդունել՝ Օսմանյան կայսրության քրիստոնեա փոքրամասնությունների, այդ թվում՝ հայերի, հույների, ասորիների դեմ ռազմարշավի մասին, համարելով դա որպես [[ցեղասպանություն]]<ref>{{Citation | title = IAGS officially recognizes Assyrian, Greek genocides | format = PDF | url = http://www.genocidescholars.org/sites/default/files/document%09%5Bcurrent-page%3A1%5D/documents/IAGS-Resolution-Assyrian%20and%20Greek%20Genocide.pdf | publisher = International Association of Genocide Scholars}}.</ref>: Որոշ այլ կազմակերպություններ նույնպես բանաձևեր են ընդունել՝ այդ ռազմարշավը համարելով որպես ցեղասպանություն: Մասնավորապես նման բանաձևեր են ընդունել [[Հունաստան|Հունաստանի]]ի, [[Կիպրոս|Կիպրոսի]]ի, [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի, [[Նիդերլանդներ|Նիդերլանդների]]ի, [[Շվեդիա|Շվեդիայի]]յի և [[Ավստրիա|Ավստրիայի]]յի խորհրդարանները:

1915 թվականի մարտին [[Զմյուռնիա|Զմյուռնիա]] (հայերեն) կամ [[Սմիրնա|Սմիրնա]] (հունարեն) (այժմ՝ [[Իզմիր]]) քաղաքում և շրջակայքում, ինչպես նաև Սև ծովի ափամերձ [[Պոնտոս|Պոնտոս]] երկրամասում [[Երիտասարդ թուրքեր|երիտթուրքերը]] իրականացրեցին այն հույների եղեռնը, որոնք դրանից կարճ ժամանակ առաջ զորակոչվել էին օսմանյան բանակ:<ref>Հույների ցեղասպանության ժամանակ ամեն ինչ կատարվում էր այն նույն սցենարով, որով իրականացվում էր հայոց ցեղասպանությունը: Օսմանյան իշխող վերնախավի առաջին խնդիրն էր՝ չեզոքացնել, վերացնել ցեղասպանության ենթակա որևէ ժողովրդի կռվող, մարտունակ ուժը՝ զորակոչի ենթակա արական բնակչությունը: - Գնդապետ Մնացական Ռ. Խաչատրեան, ռազմական պատմաբան</ref>: Ըստ [[Գերմանական կայսրություն|Գերմանական կայսրության]] [[Ռազմականռազմական կցորդ|ռազմական կցորդի]]ի վկայության՝ '''Օսմանյան կայսրության ռազմական նախարար [[Էնվեր փաշա]]ն''' իր իսկ մասին 1915-ի հոկտեմբերին ասել է հետևյալը. {{քաղվածք|'''Ես կցանկանայի Հունական հարցը պատերազմի ընթացքում... լուծել հենց այն ձևով, ինչ ձևով ես, կարծես, թե լուծեցի [[Հայկական հարց|Հայկական հարցը]]ը:'''}}

Թե՛ [[հայոց ցեղասպանություն|հայոց ցեղասպանության]] և թե՛ հույների ցեղասպանության մասին ''Օսմանյան կայսրությունում [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների]]ի դեսպան [[Հենրի Մորգենթաու|Հենրի Մորգենթաուն]]ն'' վկայում է, որ օսմանյան կառավարության գործելաոճը երկու դեպքում էլ նույնն էր.

{{քաղվածք|''Հույների հանդեպ թուրքերը որդեգրել էին նույն գործելաոճը, ինչ հայերի դեպքում։ Նրանց զորակոչում էին Օսմանյան բանակ, հետո ընդգրկում աշխատանքային ջոկատներում՝ օգտագործելով [[Կովկաս|Կովկասում]]ում ու [[ռազմաբեմ|ռազմական գործողությունների թատերաբեմ]] հանդիսացող այլ շրջաններում ճանապարհներ կառուցելու համար։ Հույն զինվորները, հայերի նման, հազարներով մահանում էին ցրտից, սովից ու զրկանքներից։''}}

Հետագայում [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայի]]յի և [[Արևելյան Թրակիա|Արևելյան Թրակիայի]]յի հույն բնակչության [[էթնիկական զտումներ]]ը ակտիվորեն վարվել են [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի]]ի գլխավորած թուրքական ազգայնականների կողմից՝ 1919-1922 թվականների [[Հույն-թուրքական պատերազմ|Հույն-թուրքական պատերազմի]]ի ժամանակ<ref name="rezol">[http://www.genocidescholars.org/sites/default/files/document%09%5Bcurrent-page%3A1%5D/documents/IAGS-Resolution-Assyrian%20and%20Greek%20Genocide.pdf Резолюция Международной ассоциации исследователей геноцида о признании геноцида греков и ассирийцев в Османской империи в Османской империи в 1914—1923 гг.]</ref><ref>Samuel Totten, Paul Robert Bartrop. [https://books.google.am/books?id=_02aVgTaFDYC&pg=PA434&dq=Dictionary+of+genocide,+%D1%82%D0%BE%D0%BC+2&lr=#v=onepage&q=&f=false ''«Dictionary of genocide»'']. Greenwood Publishing Group, [[2008]], p 534 ISBN 0313346445, 9780313346446 стр. 335.</ref>: Դա ապացուցում է ցեղասպան հանցագործ երիտթուրքերի և ֆաշիստ քեմալականների հոգևոր և քաղաքական լիարժեք կապն ու ժառանգականությունը:<ref>- Գնդապետ Մնացական Ռ. Խաչատրեան, ռազմական պատմաբան</ref> Հենց [[1919 թվական]]ի [[մայիսի 19]]-ը՝ Մուստաֆա Քեմալ փաշայի զորքերի [[Սամսուն]] նավահանգստային քաղաքում ափ իջնելու և հույների ցեղասպանության երկրորդ ալիքի սկզբի օրը նշվում է որպես [[Պոնտոսի հույների ցեղասպանություն|Պոնտոսի հույների ցեղասպանության]] օր<ref>[http://news.genocide.ru/2008/05/19/531.htm 19 мая — День памяти жертв геноцида понтийских греков].</ref>: Ընդ որում, չնայած [[Հունաստանի թագավորություն|Հունաստանի]] և [[Մեծ Բրիտանիայի և Հյուսիսային Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիայի]] միջև դաշնակցային կապերի փաստացի պահպանմանը 1918 թվականից հետո, երբ ավարտվել էր [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային պատերազմը]]ը, Բրիտանիան այդպես էլ աջակցություն չցուցաբերեց հույներին:

Ընդ որում, հույների [[Եղեռն Իզնիկ-Իզմիթյան տարածաշրջանում|Եղեռնը Իզնիկ-Իզմիթյան տարածաշրջանում]], որի ընթացքում բնաջնջվեց Փոքր Ասիայի պատմական [[Բյութանիա|Բյութանիա]] երկրամասի բնակչությունը, որը սկսվել էր 1920 թվականի ապրիլին և շարունակվել մի ամբողջ տարի, կատարվեց քեմալականների կողմից օսմանյան սուլթանի ենթակայության ներքո և, անգլիացիների մասնակի վերահսկողության ներքո գտնվող տարածքում:

Հայտնի է, որ [[Ռուսաստան|Ռուսաստանի]]ի բոլշևիկները լուռ աջակցում էին համաթուրանականներին՝ [[Պանթյուրքիզմ|պանթյուրքիստ]]-երիտթուրքերին<ref>Участвуя, в том числе в пантюркистском политическом проекте «Туран Йолу» (''«Дорога в Туран»''). Этот проект курировали [[Энвер-паша]], [[Мехмед Талаат-паша|Талаат-паша]], [[Назым-бей]] и [[Агаев, Ахмед Агаевич|Ахмед Агаев]]. Конечной целью проекта было убедить [[Тюркоязычные народы|тюркоязычное]] население [[Кавказ]]а, [[Иран]]а, [[Крым]]а, [[Поволжье|Поволжья]] и [[Туркестан]]а отделиться от [[Россия|России]] и [[Иран]]а — и присоединиться к объединённой тюркской державе «Туран». См.: Гасанова Э. Ю., ''[https://books.google.am/books/about/Идеология_буржуазног.html?id=bHy4AAAAIAAJ&redir_esc=y «Идеология буржуазного национализма в Турции в период младотурок, 1908—1914 гг.»]'' [[Баку]], изд. [[АН АзССР]], [[1966 год]].</ref><ref name=Станица>Козубский К. Э., ''«Под копытом»''. Общеказачья газета «Станица», Москва, № 2(26), декабрь 1998 г.</ref>, իսկ ապա բացահայտորեն օժանդակու էին քեմալականներին, որոնք հիմնականում նախկին երիտթուրքեր էին, սկսած իրենց ղեկավար Քեմալից: Կարմիր, հեղափոխական [[Խորհրդային Ռուսաստան|Խորհրդային Ռուսաստանի]]ի, հետ պայմանավորվածությամբ՝ կարմիր քեմալական հեղափոխական [[Թուրքիայի Հանրապետություն|Թուրքիան]] դադարեց հավակնել Հարավային Կովկասի հանրապետությունների՝ [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի, [[Վրաստան|Վրաստանի]]ի, և 1918 թվականին Օսմանյան բանակի սվիններով ստեղծված Հարավ-արևելյան Կովկասի արհեստածին հանրապետության՝ այսպես կոչված [[Ադրբեջան]]ի տարածքներին և իր ուժերն ուղղեց հույների դեմ՝ դրա համար ստանալով բոլշևիկյան ՌՈւսաստանի ռազմական, ռազմա-տեխնիկական, ֆինանսա-տնտեսական, քաղաքական աջակցությունը:

[[1994 թվական|1998 թվականթվականի]]ի սեպտեմբերի [[փետրվար 24|24]]-ին, միաձայն որոշմամբ՝ [[Հունաստանի Հանրապետություն|Հունաստանի Հանրապետության]] խորհրդարանը բանաձև ընդունեց սեպտեմբերի 14-ը համարելու Փուրքերի կողմից Փոքր Ասիայի հույներին ցեղասպանության ենթարկելու Հիշատակի օր<ref>[http://www.sansimera.gr/worldays/306 Η Ημέρα Εθνικής Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας από το Τουρκικό Κράτος καθιερώθηκε με ομόφωνη απόφαση της Βουλής των Ελλήνων στις 24 Σεπτεμβρίου 1998 και τιμάται κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου.]</ref>:

Ըստ ժողովրդագրական տվյալների, Օսմանյան կայսրության հույն բնակչությունից, որը 1914 թվականին կազմում էր 2.700.000 մարդ, ողջ կարողացավ մնալ միայն 1.221.000, իսկ ոչնչացվածների թիվը կազմում էր 1,3 մլն-ից մինչև 1,5 մլն, որոնցից միայն 350.000-ը կազմում էին Պոնտոսի հույները, իսկ 1.150.000-ը՝ Փոքր Ասիայի տարբեր երկրամասերի, ինչպես նաև [[Արևելյան Թրակիա|Արևելյան Թրակիայի]]յի, [[Կիպրոս|Կիպրոսի]]ի հույները:

[[2009 թվական]]ի [[մայիսի 19]]-ին «Ցեղասպանության ժխտման 100 տարի» թեմայով այն համաժողովից հետո, որը տեղի էր ունեցել [[Օդեսա|Օդեսայում]]յում, [[Ուկրաինա|Ուկրաինայի]]յի հույների և հայերի համայնքները համատեղ հայտարարություն ստորագրեցին՝ ուղղված [[Ուկրաինա|Ուկրաինայի]]յի նախագահ [[Վիկտոր Յուշչենկո|Վիկտոր Յուշչենկոյին]]՝յին՝ կոչ անելով ճանաչել ՊՈնտոսի հույների, ինչպես նաև [[Հայոց ցեղասպանություն|Հայոց ցեղասպանությունը]]ը: Ուշագրավ է, որ Թուրքիայում [[մայիսի 19]]-ին նշում են Երիտասարդության և սպորտի օր անունը կրող ազգային տոնը, որը սահմանված է ի հիշատակ 1919-ի մայիսի 19-ին Մուստաֆա Քեմալի զորքերի՝ Սամսունում ափ իջնելուն և [[Քեմալական հեղափոխություն|Քեմալական հեղափոխության]] սկսվելուն: Այնինչ հույները հենց այդ ամսաթիվն են համարում Պոնտոսի հույների ցեղասպանության քեմալական փուլի սկիզբը:

Hellenism_in_the_Near_East_1918.jpg|Հույն բնակչությունը Մերձավոր Արևելքում և հարավ-արևելյանհարավարևելյան Բալկաններում. 1918թ.

Smyrna-vict-elder-child-massacre-1922.jpg|Թուրքերը Զմյուռնիո հույներին կոտորել են՝ չխնայելով ո՛չ ծերերին, ո՛չ մանուկներին