«Ընձենավորը»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Տող 6.
== Ստեղծման պատմություն ==
«Ընձենավորը» գրել է [[1189]]-[[1207]] թվականներին և նվիրել է [[Թամար]] թագուհուն ու նրա ամուսնուն՝ ալանաց արքայորդի [[Դավիթ Սոսլան]]ին։ Թեև նկարագրվող դեպքերն ու իրադարձությունները տեղի են ունենում [[Հնդկաստան]]ում, [[Պարսկաստան]]ում, նաև մտացածին երկրներում, այնուամենայնիվ, հեղինակը ճշմարտացիորեն արտացոլում է [[12-րդ դար]]ի [[Վրաստան]]ի հասարակական-քաղաքական իրադրությունը։
Պոեմը կարծես ազատ և անկեղծ սիրո օրհներգություն լինի, որտեղ բանաստեղծը մերժում է գռեհիկ զգայական սերը՝ հնարավոր համարելով տղամարդու և կնոջ բարոյական և մտավոր հավասարությունը։ Իսկ այդ ամենը հյուսվում է եղբայրության, նվիրված ընկերության ու բարեկամության փառաբանությանը։
Այստեղ զուգորդվում են Ավթանդիլի ու Թինաթինի (արաբական) և Տարիելի ու Նեստան-Դարեջանի (հնդկական) սյուժետային գծերը։ Պոեմի հերոսները՝ անբաժան ընկերներ Ավթանդիլը, Տարիելը և Փրիդոնը, տարբեր ազգերի ներկայացուցիչներ են. նրանք խիզախ են, քաջ ու պատվախնդիր, պատրաստ են իրենց անձը զոհաբերելու հանուն հայրենիքի և ընկերոջ։
Պոեմի գլխավոր հերոսներից մեկը Ավթանդիլն է, որ Արաբիայի ամենազորեղ և նշանավոր ռազմիկներից է, արքայի մտերիմն ու արքայադուստր Թինաթինի սիրեցյալը։ Մեկ օր արքան ու Ավթանդիլն իրենց շքախմբով որսի են ելնում, երբ տեսնում են թիկնեղ, գեղեցիկ արտաքինով մի երիտասարդի՝ հագին ընձառյուծի մորթուց կարված զգեստ, որ նստել է մի քարի և դեմքն արտահայտում է ծայրահեղ խոր վիշտ և աչքերը խոնավ են։ Արքան իր շքախմբից մարդկանց է ուղարկում՝ իմանալու համար նրա ով լինելը և վշտի պատճառը, սակայն ընձենավորը նրանց կարծես չի նկատում, իսկ երբ փորձում են հրամայական տոնով պահանջել պատասխան տալ արքայի հարցմանը, անծանոթը սրի կտրուկ շարժումով սպանում է նրանց, ցատկում ձիու մեջքին և հեռու սլանում՝ շարունակելով արտասուք թափել։
[[Պատկեր:Sergo Kobuladze Vepkhistqaosani.jpg|մինի|250px|ձախից|«Ընձենավորը» պոմի պատկերազարդումներից. Վշտահար Տարիելը:]]
Դրանից հետո Արաբիայի արքայի հանգիստը խախտվում է, նա ցանկանում է ամեն գնով իմանալ, թե ով էր այդ զորեղ երիտասարդը և ինչ վիշտ էր նրա հոգին մաշում։ Եվ ավելի հարմար մարդ, քան Ավթանդիլն է, չի գտնում իր երկրում։ Նրան էլ հանձնարարում է փնտրել, գտնել անծանոթին և իմանալ վշտի պատճառը։ Իսկ Թինաթինը խոստանում է սպասել նրան, որքան էլ երկար ժամանակ պահանջվի։ Եվ այսպես, Ավթանդիլը, սիրելիից բաժանվելու ցավը սրտում, սկսում է որոնել։ Երկար դեգերումներից հետո, երբ հույսը կտրում է, հանկարծ անցորդներից տեղեկություն է իմանում ընձենավոր անծանոթի մասին և նոր հույսով լցված շարունակում փնտրել։ Ի վերջո գտնում է նրա ապաստանը՝ մի խուլ անտառային քարայրի մեջ։ Այստեղ նրան դիմավորում է մի կին, որը, պարզվում է, Հնդկաստանի արքայադուստր Նեստան-Դարեջանի աղախինն է։ Նրանից իմանում է, որ Նեստանը, իմանալով, որ հայրը՝ Հնդկաստանի Փարսադան թագավորը, որոշել է դիվանագիտական հարցեր լուծելու համար իրեն ամուսնացնել Պարսկաստանի թագաժառանգի հետ, ըմբոստանում է և խնդրում իր սիրեցյալին, որ իշխան Տարիելն է, կանխել այդ առևտուրը։ Սակայն հոր հրամանով Նեստանին նետում են մի ամրոց, որտեղից ինչ-որ կախարդանքով նրան փախցնում են անծանոթ մարդիկ։ Եվ այժմ Տարիելը, ընձենի զգեստը հագին, թափառում է երկրե-երկիր՝ մի լուր իմանալու իր սիրեցյալի մասին, սակայն դեռևս ոչ մի տեղ Նեստանի մասին ոչինչ չեն լսել։ Ավթանդիլը աղախնին ցանկություն է հայտնում՝ օգնելու Տարիելին, և նա պատրաստակամություն է հայտնում կազմակերպելու նրանց ծանոթությունը։ Այսպիսով, երկու հերոսները ծանոթանում են, մտերմանում և Ավթանդիլն իր հերթին անցնում է որոնումների։ Շուտով նա մի տեղ լուր է առնում Նեստանի մասին և շտապում ուրախացնել Տարիելին։ Վերջինս, տեսնելով, որ իր երկար տարիների անհույս որոնումներն ընկերոջ շնորհիվ պսակվեցին առաջին հաջողությամբ, առավել մեծ սիրով ու հարգանքով է լցվում Ավթանդիլիլ հանդեպ և սկսում է հուսալ, որ շուտով կգտնեն Նեստան-Դարեջանին։ Ընկերների որոնումներին է միանում նաև Ֆրիդոնը, որ այդ ընթացքում ծանոթացել էր Ավթանդիլի հետ, և ի վերջո գտնում են Նեստանին թաքցնելու վայրը, ազատում են նրան, Տարիելն ամուսնանում է նրա հետ, իսկ Ավթանդիլը շտապում է Արաբիա՝ ամուսնանալու Թինաթինի հետ։
Ռուսթավելին դատապարտել է ստրկամտությունը՝ ընթերցողին անհաշտ պայքարի կոչելով չարիքի ու բռնության դեմ։ Նրա քաղաքական իդեալը թագավորական՝ կենտրոնացված իշխանությունն է ու կառավարման միապետական ձևը։ Ըստ նրա՝ միապետը պետք է լինի հզոր, լուսավորյալ, օրինապաշտ ու արդարադատ, որպիսիք պոեմում նրա սիրելի արքաներն ու թագաժառանգներն են։ Բանաստեղծը դատապարտել է միջպետական երկպառակությունները, դավաճանությունը, շահամոլությունը, իսկ սիրո, բարեկամության, հայրենասիրության ու մարդասիրության գաղափարները վեր է դասել ամեն ինչից։ Սերը համարել է երկրային և ազնվազարմ պարգև, կարևորել է նաև անհատի հոգևոր ազատությունը։
Տող 18 ⟶ 21՝
[[Պատկեր:Shota Rustaveli. Le Caucase pittoresque dessine d'apres nature par le prince Gregoire Gagarine. 1847.jpg|մինի|աջից|«Շոթա Ռուսթավելի», Flerier, [[Փարիզ]] [[1852]] թ]]
«Ընձենավորը» պոեմը մեզ հասել է հարյուրից ավելի գրչագրերով։ Նման առատությունը բացատրվում է ստեղծագործության նկատմամբ եղած բացառիկ սիրով ու հետաքրքրությամբ։ Տարբեր ձեռագրերի հիշատակարան-հավելագրություններին ծանոթանալիս տեղեկանում ենք, որ Ռուսթավելու պոեմը նույնիսկ իբրև օժիտ է տրվել, մանավանդ հասարակության բարձր խավերում։ Դժբախտաբար 13-16-րդ դարերի որևէ ձեռագիր չի պահպանվել, իսկ առավել հնագույն ընդօրինակությունը կատարված է 1646 թվականին, որի հեղինակը Մամուկա ատենադպիր Թավքարաշվիլին է։ Այս ձեռագիրը չափազանց հարուստ է մանրանկարչական նկարազարդումներով։ Դրան նախորդող ժամանակներից հայտնաբերված են միայն մի քանի պատառիկներ, երբեմն՝ նույնիսկ տողեր՝ իբրև հավելագրություն։ Կա պահպանված նաև երկու քառատող՝ արձանագրության տեսքով։
Պահպանված ձեռագրերը բաժանվում են երկու խմբի՝ հին կամ նախավախթանգյան խմբագրություն և վախթանգյան կամ ետվախթանգյան խմբագրություն։ Բանը նրանում է, որ Թիֆլիսի 1712 թվականի հրատարակությունը, ինչպես ապացուցել են ակադեմիկոսներ Կ. Կեկելիձեն և Ա. Շանիձեն, ինքնատիպ քննական բնագրի տեսք ունի։ Պահպանված հավաստի տեղեկություններով, 18-րդ դարում, Անտոն Ա կաթողիկոսի և այլոց նախաձեռնությամբ, վախթանգյան հրատարակության շատ օրինակներ ոչնչացվել են՝ իբրև վտանգավոր տարածում ունեցող աշխարհիկ ստեղծագործություն։ Դեռևս 17-րդ դարում գիտեին, որ «Ընձենավորի» տեքստում կան ընդմիջարկություններ։ Եվ գիտնականների առաջ լուրջ դժվարություններ է հարուցում ընդմիջարկություններով քառատողերի ու ամբողջական հատվածների բացահայտումը, քանի որ գրված են բուն Ռուսթավելու հանգով, իսկապես նրա նմանողությամբ։ Նման պարագայում պոեմի նախնական տեսքի վերականգնումը խիստ դժվար է։
| |||