«Թբիլիսիի հայոց վանք»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Թբիլիսիի հայոց վանք'''<ref>{{Cite web|url=http://armenianchurch.ge/hy/component/content/article/624-armenian-vank-in-tiflis|title=ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱՅՈՑ ՎԱՆՔԸ|website=armenianchurch.ge|language=hy-am|accessdate=2017-01-30}}</ref> (նաև՝ '''Հարանց վանք, Պաշավանք'''), [[Հայ Առաքելական եկեղեցի|հայկական առաքելական]] վանական համալիր [[Թբիլիսի]] քաղաքում՝ [[Կուր]] գետի աջ ափին<ref name="Հայկական մշակույթ-586"/>։ Հիմնադրվել է 14-րդ դարում: Եղել է [[Թիֆլիս]]ի ամենամեծ եկեղեցին մինչև ոչնչացումը։ 1914 թ-ին [[Վիրահայոց թեմ]]ի առաջնորդի նստավայրն էր։ Գտնվել է Թբիլիսիի նախկին Գարեուբանիի (Ներքին թաղ) կամ Վանքի Մեծ, այժմ՝ Աթոնելի փողոցում, Քուռ գետի աջ ափին:<ref name="Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998:Կարապետյան1">Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998:</ref><ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:">[http://armenianchurch.ge/hy/the-diocese/history Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:]</ref><ref name="Հայկական մշակույթ-586">{{Հայկական մշակույթ 1989|էջ=586}}</ref>

Առաջնորդանիստ վանքի հիմնադրումն ավանդաբար վերագրվում է [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] ժամանակաշրջանին, սակայն կառուցման տարեթիվ է համարվում 931 թ.:<ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/>

Վանական համալիրը կազմված է եղել եկեղեցուց, զանգակատնից, մատուռից, թանգարանից, առաջնորդարանից, որոնք շրջապատված են եղել պարսպով: Եկեղեցին եռանավ բազիլիկա էր, երեք գմբեթով, որոնցից կենտրոնականը ամենաբարձրն էր: Ներսից պատերին առկա են եղել որմնանկարներ, որոնց վերին շերտ նկարվել է 1789 թվականին [[Հովնաթան Հովնաթավյան]]ի կողմից։ Ուներ քիչ հանդիպող հետաքրքիր հորինվածք: Նմանեցվել է [[ՀՀ]] [[Լոռու մարզ]]ում գտնվող [[Սանահինի վանք]]ի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուն կից 1211 թվականին կառուցված գավվթի ճարտարապետական հորինվածքին:<ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/><ref name="Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Հայերը Վրաստանում, «Кавказ и Византия», Երևան, 1979, էջ 178:">Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Հայերը Վրաստանում, «Кавказ и Византия», Երևան, 1979, էջ 178:</ref>

Բազմադարյա պատմության ընթացքում վանքը ենթարկվել է բազմաթիվ նորոգությունների և վերակառուցումների: Մասնավորապես, 1480 թվականին կատարվել է բավականին մեծաքանակ վերանորոգումն: Այդ է պատճառը, որ վանական համալիրի կառուցումը վերագրվում է հենց այդ ժամանակաշրջանին: Վերանորոգումը կատարվել է Ավսարքիսյանի, Բաստամյանի, Նազարբեկյանի, Օզաանյանի և վրացի իշխան Սոլաղովի նվիրատվություններով:<ref name="Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Հայերը Վրաստանում, «Кавказ и Византия», Երևան, 1979, էջ 178:"/> 18-րդ դարում մի քանի անգամ վերանորոգման է ենթարկվել Ամենայն հայոց Աստվածատուր Համադանցի կաթողիկոսի օրոք: 19-րդ դարում կատարված վերանորոգման ժամանակ կառուցվել է համալիրի դրպասը, թանգարանը, առաջնորդարանը, որի մասին զանգակատան պատին թողնված է եղել համապատասխան արձանագրություն:<ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/>

1882 թ. վանքը լիովին վերանորոգումների կարիք ուներ: Սակայն այս անգամ նրա 400-ամյա հոբելյանի առիթով հրապարակվում է ոչ թե նորոգելու, այլ հին եկեղեցին հիմնովին վերակառուցելու մասին:<ref name="«ԱրձագանքԱրձագանք1», 1882, N 10">[[Արձագանք (թերթ, Թիֆլիս)|«Արձագանք»]], 1882, N 10:</ref> 1884 թվականի մարտի 4-ին Վանքի վերակառուցման հարցերը քննարկելու նպատակով հրավիրվում է ժողով, որին մասնակցեցին Հովհաննես Չիթախյանը, Ալեքսանդր Մանթաշյանը, Իսահակ Ծովիանյանը, Հարություն Շամխարյանը, Գաբրիել Սունդուկյանը և Ալեքսանդր Սունդուկյանը:<ref name="«Արձագանք», 1884, N 10, էջ 142:">[[Արձագանք (թերթ, Թիֆլիս)|«Արձագանք»]], 1884, N 10, էջ 142:</ref> Վերակառուցումը ավարտվում է 1901 թվականին և վերաօծվում Հայ Առաքելական եկեղեցու Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ.Գևորգ արքեպիսկոպոս Սուրենյանին:<ref name="«Մասիս», 1901, N 52, (29 դեկտ.), էջ 832:">«Մասիս», 1901, N 52, (29 դեկտ.), էջ 832:</ref><ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/>

Թանգարանը կառուցվել է 1893 թվականին Միքայել Թամամշյանի նախաձեռնությամբ և բարեգործ Ավետիս Ղուկասյանի ֆինանսավորմամբ՝ անվանվելով Ղուկասյան: 1902 թվականի փետրվարի 21-ին Վարդանանց տոնի առիթով և Խրիմյան Հայրիկ Կաթողիկոսի ձեռամբ հանդիսավոր պայմաններում կատարվել է թանգարանի բացման արարողությունը:<ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/>

Վանական համալիրի ղեկավարման ներքո էին գտնվում նաև Թիֆլիսի մի շարք շինություններ: Հայտնի, որ 1816 թվականին վանքին էին պատկանում քաղաքի թվով 23 բնաակելի շենքեր:<ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/>

1938 թվականին [[ՎԽՍՀ|Վրաստանի Կենտկոմի]] առաջին քարտուղար ազգությամբ վրացի [[Լավրենտի Բերիա]]յի կարգադրությամբ կազմակերպվում է Թիֆլիսի հայոց վանքի ոչնչացումը: Վրաստանի ներքին գործերի աշխատակիցները սպառնալիքների միջոցով հավաքագրում են մի շարք հայերի ստորագրություններ,<ref name="Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 75-76, Է.Կոտոյանի 09.12.1997թ.-ի վկայություն:">Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 75-76, Է.Կոտոյանի 09.12.1997թ.-ի վկայություն:</ref>, որոնց հիման վրա իբր Թբիլիսիի քաղաքային խորհրդը որոշում է քանդել հայկական վանական համալիրը: Այդ որոշման մասին «Խորհրդային Վրաստան» թերթում տպագրվեց, թե իբր ''«Թիֆլիսի խորհրդի նախագահությունը բավարարեց Թիֆլիսի աշխատավոր հայերի միջնորդությունը, որոնք խնդրում էին քանդել Վանքի եկեղեցու շենքը: Հողամասը կհատկացվի հայկական լրիվ միջնակարգ դպրոց կառուցելու համար»'':<ref name="«Խորհրդային Վրաստան» (1938, N 85, 23 սեպտեմբեր):">«Խորհրդային Վրաստան» (1938, N 85, 23 սեպտեմբեր):</ref> 1938 թվականին բազմադարյա հայկական վանական համալիրը ոչնչացվում է: Քանդումը տեղի է ունենում գիշերով, որպեսզի քաղաքի հայազգի բնակչության շրջանում ընդվզումներ չլինեն: Թալանվում են այնտեղ եղած արժեքավոր պատմական իրերը: Վանքի բակում գտնվող ականավոր հասարակական, մշակութային, քաղաքական, պետական, ռազմական հայազգի գործիչների գերեզմանները նույնպես թալանվում և ոչնչացվում են:<ref name="Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 75-76, Է.Կոտոյանի 09.12.1997թ.-ի վկայություն:"/> Ոչնչացվում են Հովհաննես Այվազովսկու եղբոր՝ արքեպիսկոպոս Գաբրիել Այվազյանի, Մ.Տ.Լորիս-Մելիքովի գերեզմանները: Նրանց աճյունների մնացորդները թալանված և պղծված վիճակում տեղափոխվել են Թբիլիսիի [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Թբիլիսի)|Սուրբ Գևորգ եկեղեցու]] բակ: Լորիս Մելիքովի գերեզմանի ոչնչացման ժամանակ բացում են հրեշտակներով զարդարված նրա ցինկե դագաղը, գողանում բոլոր արժեքավոր իրերը, այդ թվում՝ նրա մեդալներն ու դաշույնը: Ականատեսների պատմելով վանքի բակում թաղված հայ ականավոր թատերագիր և տոհմիկ թիֆլիսեցի [[Գաբրիել Սունդուկյան]]ը, որի աճյունը թալանվելուց հետո քաղաքի հայազգի բնակչության շնորհիվ տեղափոխվում է Թբիլիսիի հայկական [[Խոջիվանքի գերեզմանատուն]]: Տեղափոխելուց առաջ դիակն արդեն վնասվել էր, գողացել էին նույնիսկ Սունդուկյանի հագի հայտնի ճտքակոշիկները:<ref name="Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 76-77, Կիմա Կարապետի Հակոբյանի վկայություն:Կարապետյան2">Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 76-77, Կիմա Կարապետի Հակոբյանի վկայություն:</ref><ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/>

Վանքի ոչնչացումից հետո տեղում կառուցվեց այսօր գործող թիվ 104 դպրոցը:<ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/> Կանգուն է միայն զանգակատունը:

Առաջնորդանիստ Վանքը հայտնի էր նաև ազգային իր զերեզմանոցով, որը գտնվում է վանական համալիրի բակում: Այն գոյություն ուներ առնվազն միջնադարից: Վանքի գերեզմանատանն ամփոփված էին հասարակական, մշակութային, պետական, քաղաքական, հոգևոր ոլորտի բազմաթիվ ականավոր [[հայեր]]ի աճյունները, այդ թվում<ref name="Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998:Կարապետյան1"/><ref name="Վիրահայոց թեմի պաշտոնական կայք. Եկեղեցիների պատմություն:"/>՝