|
| Վիքիպահեստ =
}}
'''Մուսթաֆա Իսմեթ Ինյոնյու''' ({{Lang-tr|Mustafa İsmet İnönü}}), ([[սեպտեմբերի 24]], [[1884]], [[Իզմիր]] - [[դեկտեմբերի 25]], [[1973]] , [[Անկարա]]), թուրք զորահրամանատար և քաղաքական գործիչ, [[Թուրքիա]]յի երկրորդ նախագահը, [[Աթաթուրք Մուստաֆա Քեմալ|Աթաթուրք]]ի ժառանգորդը։
Սովորել է ռազմահրետանայն ուսումնարանում։ [[Երիտթուրքական հեղափոխություն|Երիտթուրքական հեղափոխության]] ժամանակ եղել է Աթաթուրքի մոտ զինակիցներից։ [[Առաջին աշխարհամարտ]]ի ժամանակ եղել է [[միջագետք]]յան ճակատի գնդապետը։
== Ռազմական կարիերա ==
Մուստաֆա Ինոնուն ծնվել է [[Քուրդ|քրդի]] և թրքուհու ընտանիքում։<ref>N. Pope, H. Pope, ''Turkey Unveiled: A History of Modern Turkey'', Overlook Press, 1998, ISBN 1-58567-096-0, ISBN 978-1-58567-096-3, p.254 (''… president of republic, including '''Ismet Inönü''' and [[Turgut Özal]], had Kurdish blood. Several cabinet ministers in 1980s and 1990s had been Kurdish…'') — reference found in Turkish Wikipedia article</ref><ref>Romano, David, ''The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity'', (Cambridge University Press, 2006), 118; ''Despite his own Kurdish ancestry, Inonu had apparently embraced Ziya Gokalp’s notions of Turkism, which allowed him to advance to the highest post of the new republic.''</ref><ref>Erik Jan Zürcher, [http://web.archive.org/web/20080112074140/http://www.let.leidenuniv.nl/tcimo/tulp/Research/ejz16.htm «The Young Turks — Children of the Borderlands?»] (October 2002)</ref><ref>«Demek İsmet [[Kurdish people|Kürtt]]ür. Hem de koyu Kürt! Biz bu heyetin başından [[Abazins|Abaza]] diye [[Rauf Orbay|Rauf]]’u attırdık. [[Turkish people|Türk]] diye bir halis Kürt getirmişiz, vah yazık!», [[Rıza Nur]], ''Hayat ve Hatıratım: Rıza Nur-İnönü kavgası, Lozan ve ötesi'', İşaret Yayınları, 1992, p. 235.</ref><ref>«Even Ismet Inonu, Ataturk’s long time ally and successor, was discouraged from revealing his Kurdish heritage.», Nader Entessar, «The Kurdish Mosaic of Discord», Third World Foundation'', Third World Quarterly'', Vol. 11, No. 4, Ethnicity in World Politics (Oct., 1989), Carfax Publishing Co., 1989, [http://books.google.com/books?id=IceRAAAAIAAJ&q=%22Even+Ismet+Inonu,+Ataturk%27s+long+time+ally+and+successor,+was+discouraged+from+revealing+his+Kurdish+heritage%22&dq=%22Even+Ismet+Inonu,+Ataturk%27s+long+time+ally+and+successor,+was+discouraged+from+revealing+his+Kurdish+heritage%22&hl=en&ei=KpgSTv6eOqv5mAWcmZzLDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA p. 93.]</ref> Նրա հայրը Խադջի Ռեշիդ-բեյը Օսմանյան պետական գործիչ էր իսկ մայրը Մևխաբե Ինունուն էր։
Իսմեթը պատկանում էր մարդկանց այն խմբին, ովքեր դեմ էին Թուրքիայի մասնակցությանը [[Առաջին աշխարհամարտ]]ին: Նա մտածում էր որ դա իր երկրի համար աղետալի ավարտ է ունենալու։<ref>Ушаков А. Г. Феномен Ататюрка. Турецкий правитель, творец и диктатор. М., 2002. С. 117—118.</ref> Այդ պատճառով, [[1920]] թվականին, շատ ազգայանական հրամանատարների նման նա միացավ Քեմալական հեղափոխությանը և շուտով դարձավ Քեմալի ամենամոտ զորակիցներից։<ref name=autogenerated2>БСЭ. Т. 10., С. 269.</ref> Անկախության համար մղված պատերազմի սկզբում Իսմեթը դարձավ արևմտյան ճակատի հրամանատար։ Այնուհետև նա դարձավ Քյութախում Էթխեմի խռովությունները ճնշող զորքրերի հրամանատարներից մեկը։ [[1921]] թվականի հունվարի 10-ին նա տարավ իր առաջին մեծ հաղթանակը, [[հույն]] ինտերվենտենրի հետ պատերազմում, նրան պարտության մատնելով հենց առաջին Ինոնի ճակատամարտում։ Այնուհետև 1921 թվականի մարտի 26-ից ապրիլի 1-ի ընթացքում, Ինոնի եկրորդ ճակատամարտի ընթաքում կրկին հաղթանակ է տանում։ Ըստ արժանավույնի գնահատելով Ինոնի տարած հաղթանաաները Մուսատաֆա Քեմալը գրել է Իսմաթին, - «Շատ քիչ հրամանատարներ կան, որոնք ստիպված են եղել լուծել այնպիսի առաջադրանքներ, ինչիպիսի դուք լուծեցիք Ինոնում… ու հիմա դուք ոչ միայն հաղթեցիք մեր թշնամիներին, այլ նաև մեր ազգի անհաջող բախտին։ Իսմաթը այնուհետև մասնակցել է նաև Դումլուպինարի ճակատամարտին, որի համար ստացել է գեներալ-մայորի աստիճան։ <ref>Ушаков А. Г. Указ. Соч. С. 190; 193—194; 196; 200; 217.</ref>
== Պետական ծառայություն ==
Անկարայի առաջին կառավարության մեջ զբաղեցրել է գլխավոր շտապի պետի տեղակալի պաշտոնը։<ref>БСЭ. Т. 10., С. 269.; Ушаков А. Г. Указ. Соч. С. 176.</ref> Այնուհետև գլխավորել է թուրքական պատգամավորությունը [[Մուդան]]ում տեղի ունեցող բանակցությունների ժամանակ, որտեղ ցուցաբերել է դիվանագիտական ընդունակությունները։<ref>Ушаков А. Г. Указ. Соч. С. 229—230.</ref> 1922 թվականից դարձել է Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար։ [[1922]]-[[1923]] թվականներին, [[Լոզան]]ում կայացող բանակցությունների ժամանակ եղել է թուրքական պատգամավորության ղեկավարը և կնքելով իր երկրի համար ամոթալի պայմանագիր լքել է կոնֆերանսը։<ref>Ушаков А. Г. Указ. Соч. С. 237—239.; БСЭ. Т. 10., 269.</ref> [[1923]] թվականի հոկտեմբերի 30-ից մինչև [[1924]] թվականին նոյեմբերի 20-ը և [[1925]] թվականի մարտի 3-ից մինչև [[1937]] թվականի նոյեմբերի 1-ը եղել է Թուրքիայի վարչապետը։ [[1932]] թվականին այցելել է [[ԽՍՀՄ]]:<ref name=autogenerated2 /> Օգտվելով Մուստաֆայի համակրանքից նա ստացել է բավականին բարձր պաշտոններ, սակայն դրա արդյունքում նա նաև արժանացել է թուրքիայի առաջին նախագահի շրջապատի մարդկանց ատելությանը, ովքեր չէին կարող համակերպվել նրա ունեցած մեծ հաջողություններին։<ref>Ушаков А. Г. Указ. Соч. С. 210.</ref> 1934 թվականին Թուրքիայում ազգանունների ընդունման ժամանկ նա ընդունեց Ինունու ազգանունը, ի պատիվ այն գյուղի, որտեղ 1921 թվականին նա երկու անգամ հաղթեց հունական բանակին։
== Նախագահ Ինոնը ==
Աթաթուրքի մահից հետո ([[1938]] թվական նոյեմբերի 10) դարձել է Թուրքիայի ժողովրդա-հանրապետական կուսակցության ղեկավարըմինչև [[1950]] թվականի մայիսը) և հենց այդ ժամանակ էլ ընտրվում է հանրապետության նախագահ։<ref name=autogenerated2 /> Ընտրվելուց հետո միանգամից գրավում է նախկինում Աթաթուրքի հակառակորդ քաղաքական գործիչների ուշադրությունը։<ref>БСЭ. Т. 26., 378.</ref>
Արտաքին քաղաքականության մեջ Ինոնը փորձել է կապեր հաստատել արևմտյան երկրների հետ։ [[1939]] թվականին համաձայնագիր է ստորագրել [[Ֆրանսիա]]յի հետ, ըստ որի Թուրքիային է միացել Ալեքսանդրետյան նահանգը, որի նախկինում գտնվել է [[Սիրիա]]յի տարածքում։<ref>Гачечиладзе Р. Г. Турция. М., 1983. С. 56.</ref> Երկրորդ աշխարհամարտի սկսվելուց հետո հարում է անգլո-ֆրանսիական դաշինքին և նրանց հետ կնքում միասնության համաձայնագիր (հոկտեմբեր, 1939)։ Սակայն Ֆրանսիայի կապիտուլյացիայից հետո, բարեկամության և չհարձակման համաձայնագիր է կնքում [[Գերմանիա]]յի հետ։ <ref name=autogenerated1>БСЭ. Т. 26., С. 378.</ref>[[ԽՍՀՄ]]-ի վրա Գերմանիայի հարձակումից հետո Թուրքիան պաշտոնապես նեյտրալություն ցուցաբերեց, սակայն գերմնական և իտալական ռազմական նավերրը [[Սև ծով]] թողնելով օգնեց նրանց։ Միայն ամենավերջին վայրկյանին, տենսելով նացիստական Գերմանիայի անխուսափելի սնանկացումը, Ինոնը նախ խզեց դիվանագիտական հարաբերություններւ, իսկ հետո [[1945]] թվականի փետրվարի 23-ին պատերազմ հայտարարեց [[Գերմանիայ]]ին և [[Ճապոնիա]]յին: Սակայն թուրքական բանակը ռազմական գործողությունների մեջ ոչ մի մասնակցություն չի ունենում։ Եվ արդեն հենց այդ ժամանակ էլ սկսվում է Թուրքիայի մերձեցումը [[Մեծ Բրիտանիա]]յի և [[ԱՄՆ]]-ի հետ։.<ref>Гачечиладзе Р. Г. Указ. Соч. С. 56.; БСЭ. Т. 26., С. 378.</ref>
[[Պատկեր:Roosevelt Inonu Churchill.jpg|thumb|200px|[[Ռուզվելտ Ֆրանկլին Դելանո|Ռուզվելտը]], Ինոնուն և [[Ուինսթոն Չերչիլ]]ը 1943.]]
Նախագահ Ինոնունը վարում էր [[միլիտարիզացիա]]յի քաղաքականությունը, բանակ զորակոչելով միլլիոնից ավել բնակչության։ Սա, ինչպես նաև երկրում դիկտատրական վարչակարգի հաստատումը առաջաց բերեց երկրի առաջադեմ տարրերի զայրույթը։ Վերջիններս, պատերազմից հետո սկսեցին մեծ պայքար, պահանջելով լուրջ տնտեսական և քաղաքական բարեփոխումներ։ Փորձելով պահպանել իր դիրքերը, Ինոնունը զիջումների գնաց. կատարեց ագրարային բարեփոխումներ ([[1945]]), թույալտրեց բազմակուսակցությոնը։ Սակայան այդ իրադարձությունները սահմանափակ բնույթ էին կրում և հասարակության առաջավոր շերտերին չբավարարեցին։ Բացի այդ, Ինոնուի վարած ներքին քաղաքականության գլխավոր ուղղությունը՝ միլիտարիզացիան մնաց անփոփոխ։.<ref name="autogenerated1">БСЭ. Т. 26., С. 378.</ref>
[[1950]] թվականի մայիսից, պառլամենտական ընտրություններում [[Թուրքիայի ժողովրդա-հանրապետական կուսակցություն|Թուրքիայի ժողովրդա-հանրապետական կուսակցության]] պարտությունից հետո Իսմաթ Ինոնուն մեջլիսում սկսեց առջանորդել ընդիմությանը։
[[1961]] թվականի հոկտեմբերից մինչև նույն թուվականի փետրվարը եղել է վարչապետ, իսկ հետ կրկին ընդդիմության առաջնորդ։ 1972 թվականի մայիսի 8-ին հեռացել է Թուրքիայի ժողովրդա-հանրապետական կուսակցության նախագահի պաշտոնից։ <ref name="autogenerated2">БСЭ. Т. 10., С. 269.</ref>
== Վերադարձ ծառայությանը ==
|
