«Դեղաբույսեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Պատկեր:Thymian.jpg|thumb|right|280px|[[Սովորական ուրց]]ի [[եթերայուղ]]ը (''Thymus vulgaris'') պարունակում է 20-54% [[թիմոլ]]<ref name=vulgaris>Thymus Vulgaris. PDR for Herbal Medicine. Mon%-tvale, NJ: Medical Economics Company. p. 1184.</ref>, որը ուժեղ հակաբորբոքային և հակասնկային դեղամիջոց է ու օգտագործվում է տարբեր դեղերի պատրաստման մեջ<ref>Pierce, Andrea. 1999. American Pharmaceutical Association Practical Guide to Natural Medicines. New York: [[Paul Fargis|Stonesong Press]]. P. 338-340.</ref>: Մինչ ժամանակակից հակաբիոտիկների հայտնաբերումը, ուրցի եթերայուղն օգտագործվել է վիրակապերում<ref name=Maud>{{cite book|author=Grieve, Maud|chapter=Thyme|title=A Modern Herbal|year=1931|url=http://botanical.com/botanical/mgmh/t/thygar16.html}} -- Hypertext version of the 1931 edition</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Ramsewak | first1 = Russel S. | last2 = Nair | first2 = Muraleedharan G. | last3 = Stommel | first3 = Manfred| last4 = Selanders | first4 = Louise| title = In vitro antagonistic activity of monoterpenes and their mixtures against 'toe nail fungus' pathogens | doi = 10.1002/ptr.1164 | journal = Phytotherapy Research | volume = 17 | issue = 4 | pages = 376–379 | date = April 2003 | pmid = 12722144}}</ref>: Թիմոլը օգտագործվում է նաև շնչառական վարակների բուժման համար, բույսից պատրաստված թեյը օգտագործվում է [[բրոնխիտ]]ը և [[հազ]]ը բուժելու նպատակով։]]

'''Դեղաբույսեր''' ({{lang-lat|Plantae medicinalis}}), [[մարդ]]կանց և [[կենդանիներ]]ի տարբեր հիվանդությունների բուժման ու կանխարգելման համար օգտագործվող բույսերի խումբ։ Համաշխարհային բուսական աշխարհի մոտ 21000 տեսակ օգտագործվում է բուժիչ նպատակներով։ [[Հայաստան]]ում բուժիչ հատկություններով օժտված է մոտ 1500 տեսակ (օգտագործվող դեղապատրաստուկների մոտ 40%-ն ունի բուսական ծագում)։

Դեղաբույսերի բուժիչ հատկությունները պայմանավորված են նրանց օրգաններում առկա քիմիական տարբեր բաղադրության [[օրգանական նյութեր]]ով ([[ալկալոիդ]]ներ, [[գլիկոզիդ]]ներ, [[սապոնիններ]], [[եթերայուղեր]], [[ֆլավոնիդներ]], [[աղաղանյութեր]], [[վիտամին]]ներ և այլն), որոնք ֆիզիոլոգական ներգործություն են ունենում մարդկանց կամ կենդանիների օրգանիզմների վրա։ Բույսերում առաջացող կենսաբանական ակտիվ նյութերը կենդանի օրգանիզմի [[նութափոխանակություն|նյութափոխանակության]] արդյունք են, ուստի ավելի բնական ձևով են մասնակցում մարդու օրգանիզմի կեևսաքիմիական և այլ կենսաբանական շարժերին։ Բույսերում պարունակվող որոշ նյութեր ազդում են [[սպիտակուցներ]]ի կենսասինթեզի վրա, պայմաններ ստեղծում իմունային մարմինների սինթեզի համար, բարձրացնում օրգանիզմի պաշտպանական ռեակցիաները, [[ֆերմենտներ]]ի ակտիվությունը և այլն։

[[Պատկեր:Մատենադարան դեղաբույսեր1.jpg|left|300px|մինի|Դեղաբույսերը նկարագրող հայերեն մագաղաթ։ Պահվում է [[Մատենադարան]]ում։]]

Դեղաբույսերի բուժիչ հատկությունների մասին հայ մատենագրության մեջ առաջին գրավոր վկայությունն է թողել [[Եզնիկ Կողբացի]]ն, իսկ որպես դեղամիջոցներ օգտագործել են [[Մխիթար Հերացի]]ն և [[Ամիրդովլաթ Ամասիացի]]ն։

 

[[ՀՀ ֆլորա]]յում տարածված դեղաբույսերը կարելի է խմբավորել մարդու օրգանիզմի վրա ունեցած առավելագույն ներգործությամբ. [[սիրտանոթային համակարգի հիվանդություններ]]ի դեպքում գործածվող դեղաբույսերից են [[կուժկոտրուկ]]ը, [[ծխաբույս]]ը, [[եղեսպակ]]ը, [[մատնոցուկ]]ը, [[գազ (բույս)|գազը]], [[նյարդային համակարգի հիվանդություններ]]ի դեպքում՝ [[շիկատակ]]ը, [[սև բանգի]]ն, [[կատվախոտ]]ը, [[դաղձ]]ը և այլն։ Արյան բարձր ճնշումն իջեցնող միջոց են [[սխտոր]]ը, [[հովվամաղախ]]ը, [[մորենի]]ն, [[ընկուզենի]]ն և այլն։ Միզամուղ հատկություն ունեն [[կուժկոտրուկ]]ը, [[կռատուկ]]ը, [[ճարճատուկ]]ը, [[ձիաձետ|դաշտային ձիաձետը]], [[գիհի]]ն, [[եգիպտացորեն]]ը և այլն։ Լեղամուղ են [[մասրենի]]ն, [[կանթեղախոտ]]ը, [[անթառամ]]ը, [[գաղձ]]ը և այլն։ [[Ստամոքսի հիվանդություններ]]ի դեպքում օգտագործում են [[տուղտ]]ը, [[նշենի]]ն, [[հորթալեզու]]ն, [[ոսկեհազարուկ]]ը, [[հոն]]ը, [[մատուտակ]]ը, [[եզան լեզու]]ն, [[խատուտիկ]]ը, [[շնչառական ուղիների հիվանդություններ]]ի դեպքում՝ [[տուղտ]]ը, [[խուլեղինջ]]ը, [[դաղձ]]ը, [[ուրց]]ը, [[տատրակ]]ը և այլն։ Քրտնաբեր հատկություններ ունեն [[ազնվամորի]]ն, [[թանթրվենի]]ն, [[լորենի]]ն և այլն։ Ցավամոքիչ են [[ընձախոտ]]ը, [[շիկատակ]]ը, [[սև բանգի]]ն, [[կակաչ]]ը, [[արջընկույզ]]ը և այլն։

 

Հավաքած դեղաբույսեր դեղաբույսերը սովորաբար չորացնում են հատուկ չորանոցներում կամ ստվերում (բացառությամբ մի քանիսի, որոնց թարմ հումքից ստանում են [[եթերայուղեր]] և հյութեր)։ Չորացած դեղաբույսերը օգտագործում են թուրմեր, եփուկներ պատրաստելու համար, քիմիադեղագործական արդյունաբերության մեջ (հիմնականում մաքուր ներգործող նյութեր ստանալու համար)։