«Շուկա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ինստիտուցիոնալիզմի ներկայացուցիչ [[Ռոնալդ Քոուզ]]ը շուկան բնորոշում է որպես «բնական կարգ»։ Ըստ նրա՝ շուկան օբյեկտիվորեն սահմանված կարգ է, որը գործում է որոշակի «խաղի կանոններով»։ Այնտեղ, որտեղ խախտվում է այդ կարգը, թուլանում է «սեփականության իրավունքը», որն էլ իր հերթին մեծացնում է «տրանսակցիոն ծախսերը», այսինքն՝ անարդյունավետությունը։ Սեփականության իրավունքի ամրագրումը, ըստ Քոուզի, այն հիմքն է, որը ձևավորում է շուկայական մեխանիզմը՝ իր բոլոր առավելություններով հանդերձ։

Պահանջարկը ապրանքների և ծառայությունների այն քանակն է, որը տվյալ պայմաններում սպառողները կարող են և ցանկանում են իրենց դրամական եկամուտներով գնել շուկայում ձևավորվող գնով, այսինքն՝ պահանջարկը գնողականությունն է, որ կախված է եկամուտներից և գներից։ Պահանջարկի մեծությունը պայմանավորված է նաև մի շարք այլ գործոններով՝ սպառողական նախասիրություն, մոդա, սպասումներ և այլն։ Առաջարկը՝ որպես շուկայի հիմնական տարրերից մեկը, ապրանքների ու ծառայությունների այն քանակն է, որը շուկայում ներկայացվում է վաճառքի տվյալ գնով։ Եթե պահանջարկը ներկայացնում են գնորդները կամ սպառողները, ապա առաջարկը՝ վաճառողները կամ արտադրողները։ Առաջարկը պայմանավորված է արտադրական ծախսերով, հումքի և նյութի գներով, տեխնոլոգիական առաջընթացով, արտադրողականությամբ և ապրանքի շուկայական գնով։ Պահանջարկը և առաջարկը փոխկապակցված են և կազմում են շուկայական համակարգի երկու հիմնական կողմերը։

Գինը՝ որպես շուկայի տարր, կարգավորիչի դեր է կատարում առաջարկի և պահանջարկի միջև։ Գինը դիտարկվում է ինչպես պահանջարկի, այնպես էլ առաջարկի տեսանկյունից։ Պահանջարկի գինը գնորդի կողմից ներկայացվող գինն է, իսկ առաջարկի գինը՝ վաճառողի։ Դրա բարձրացումը նվազեցնում է պահանջարկը և մեծացնում առաջարկը։ Իր հերթին պահանջարկի և առաջարկի փոփոխությունն ազդում է գնի մակարդակի վրա։ Եթե պահանջարկը մեծանում է, գինը բարձրանում է, և հակառակը։ Եթե առաջարկը մեծանում է, գինը նվազում է, և հակառակը։ Այդ է պատճառը, որ շուկայի սահմանումը ներակայացնելիս կարևորվում է գնային ազդակների (իմպուլսների) կամ ազդանշանների դերը։ Գինը յուրահատուկ տեղեկատվության աղբյուր է տնտեսավարող սուբյեկտների համար։ Շուկայական գինը սահմանվում է առաջարկի և պահանջարկի հարաբերակցությամբ, որը պայմանավորված է մրցակցությամբ։

Մրցակցությունը տարբեր արտադրողների միջև պայքարն է միավոր արդյունքի ծախսերը կրճատելու, [[բարիք]]ի քանակական և որակական պարամետրերը բարելավելու, գիտատեխնիկական առաջադիմության նվաճումները արտադրության մեջ ներդնելու ճանապարհով ավելի շատ սպառողներ ներգրավելու և եկամուտներ ապահովելու համար։ Մրցակցությունը արտադրության շարժիչ ուժն է։ Բոլոր արտադրողները ցանկանում են շուկայից դուրս մղել մյուսներին։ Իրենց այդ նպատակին հասնելու համար նրանք ավելի խնայողաբար և արդյունավետ են օգտագործում առկա ռեսուրսները, մեծ շահագրգռվածություն են ցուցաբերում նոր [[տեխնիկա]]յի և [[տեխնոլոգիա]]յի ներդրման գործում, ինչը բարձրացնում է աշխատանքի արտադրողականությունը, կրճատում է միավոր բարիքի ծախսերը և ապահովում ավելի որակյալ արտադրանք։ Այսպիսով՝ շուկայական տնտեսությունը հիմնված է երեք առանցքների կամ տարրերի վրա, որոնք տնտեսության ինքնակարգավորման ճանապարհով ապահովում են սահմանափակ ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործում և հասարակության աճող [[պահանջմունք (տնտեսագիտություն)|պահանջմունք]]ների բավարարում։

Տնային տնտեսության ներկայացուցիչները մի կողմից՝ ռեսուրսների սեփականատերերն են, իսկ մյուս կողմից՝ [[բարիք]]ների (նյութական և հոգևոր, պարենային և ոչ պարենային, տարբեր տեսակի ծառայություններ և այլն) վերջնական սպառողները։ Տնային տնտեսությունը շուկայում առաջարկում է արտադրության գործոններ։ Այդ գործոնների մատուցած ծառայության համաձայն՝ տնային տնտեսության ներկայացուցիչները ստանում են իրենց փոխհատուցումը [[աշխատավարձ]]ի, [[տոկոս]]ի և [[ռենտա]]յի ձևով։ Տնային տնտեսության ներկայացուցիչները ստացված աշխատավարձով, տոկոսով և ռենտայով ձեռք են բերում իրենց անհրաժեշտ բարիքներ։ Տեղի է ունենում գործունեության փոխանակություն, որն իրականացվում է փողի՝ որպես միասնական չափման միավորի (էտալոնի) միջոցով։

Ֆիրմայի կամ ձեռնարկության միջոցով տեղի է ունենում արտադրության գործոնների (կապիտալ, աշխատանք, բնական ռեսուրս, ձեռնարկատիրություն) միացման գործընթացը, որի շնորհիվ ստեղծվում է այս կամ այն բարիքը։ Տնտեսության զարգացմանը զուգընթաց տեղի է ունեցել արտադրության գործոնների սեփականատիրոջ և ձեռնարկատիրության տարանջատում, ինչը նույն աշխատանքի բաժանման գործընթացի շարունակությունն է։ Շուկայի սուբյեկտներին դիտարկելիս կարևոր է տարանջատել ռեսուրսի սեփականատիրոջը այն օգտագործողից կամ արտադրությունը կազմակերպողից։ [[Ձեռնարկատիրություն]]ը (արտադրության կազմակերպումը) պահանջում է համապատասխան իմացություն, գիտելիքներ, ունակություն և այլն։ Այդ է պատճառը, որ ձեռնարկատիրությունը համարվում է արտադրության գործոն։ Շուկայում ձեռներեցը առաջարկում է ռեսուրսի սեփականատիրոջը իր ծառայությունը։ Ռեսուրսի սեփականատերը իր միջոցները տրամադրում է ձեռներեցին, որը, կազմակերպելով արտադրությունը, կատարած գործունեության դիմաց ստանում է փոխհատուցում կամ վճար, որն արտադրության այդ գործոնի (ձեռնարկատիրության) եկամուտն է։ Այդ փոխհատուցումը կամ եկամուտը կոչվում է [[շահույթ]]։ Հենց ռեսուրսների սեփականատերը (տնային տնտեսության ներկայացուցիչը) հանդես է գալիս որպես ձեռներեց։ Միևնույն անձը մի կողմից՝ տնային տնտեսության ներկայացուցիչ է, իսկ մյուս կողմից՝ ձեռներեց։ Այդ դեպքում իր ռեսուրսների (կապիտալի, աշխատանքի, հողի) օգտագործման դիմաց ստանում է աշխատավարձ, տոկոս և ռենտա, իսկ որպես ձեռներեց՝ շահույթ։ Տնտեսական գործընթացները ավելի հստակ պատկերացնելու նպատակով ուսումնասիրությունների ժամանակ տնային տնտեսության ներկայացուցիչը պայմանականորեն տարանջատվում է ձեռներեցից։ Միևնույն անձը մի կողմից՝ դիտարկվում է որպես տնային տնտեսության ներկայացուցիչ, իսկ մյուս կողմից՝ որպես ձեռներեց։

Շուկայական տնտեսությունը՝ իբրև հորիզոնական կոորդինացիա, յուրատեսակ համակարգ (կառույց) է՝ տարբեր արտադրողների և սպառողների միջև փոխհարաբերություններ հաստատելու համար։ Շուկայական համակարգի միջոցով կարգավորվում է բազմաթիվ տնտեսավարող սուբյեկտների միջև ինքնաբերական (սպոնտան) համագործակցությունը պահանջարկի և առաջարկի հարաբերակցության, ինչպես նաև գնի փոփոխության հիմքի վրա։ Դրա միջոցով ապահովվում է ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումը և բաշխումը արտադրության տարբեր ոլորտների միջև։

Շուկայում գների, պահանջարկի ու առաջարկի, գործազրկության մակարդակի, աշխատավարձի, տոկոսադրույքի փոփոխությունները այն հիմնական տեղեկություններն են, որոնք հնարավորություն են տալիս բոլոր սուբյեկտներին (տնային տնտեսության ներկայաուցիչներ, գործարարներ, պետական կառույցներ և այլն) ճիշտ կողմնորոշվելու և որոշումներ կայացնելու գործում։ Այդ որոշումները վերաբերում են սպառողներին՝ թե ինչ խմբաքանակի բարիք պետք է գնեն, արտադրողներին՝ ինչ պետք է արտադրեն և, դրան համապատասխան, ինչ ռեսուրսներ պետք է ձեռք բերեն, պետական կառույցներին՝ թե ինչ տնտեսական քաղաքականություն պետք է իրականացնեն։ Այս տեսանկյունից շուկան կարևոր տեղեկատվական գործառույթ է իրականացնում։

Վերը նշված գործառույթների միջոցով շուկայական տնտեսությունը ապահովում է ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործումը, խթանում է գիտատեխնիկական առաջադիմությունը, նպաստում է պահանջմունքների բավարարման շրջանակների մեծացմանը ինչպես քանակապես, այնպես էլ որակապես։ Այդ ամենով հանդերձ՝ շուկան կարգավորում է տնտեսավարող սուբյեկտների փոխհարաբերությունները, որի հիմքը գործունեության փոխանակությունն է՝ կառուցված արժեքային ազդակների վրա։