|
[[file:Etruscan_civilization_map.png|մինի|Էտրուսկյան քարտեզ]]
'''Էտրուսկներ''' ({{lang-it|Etruschi}}, {{lang-la|Etrusci, Tusci}}, {{lang-grc|τυρσηνοί, τυρρηνοί}}) հնագույն քաղաքակրթություն, որը բնակվել է մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում`հազարամյակում՝ Ապենինյան թերակղզու հյուսիս-արևմուտքում (նախկին Էթրուրիայի շրջան, ժամանակակից Տոսկանա) Առնո և Տիբր գետերի միջև, և որը ստեղծել է զարգացած մշակույթ, որը նախորդել է հռոմեական մշակույթին և մեծ ազդեցություն է ունեցել դրա վրա: Էտրուսկներից հռոմեական փոխառությունները ներառում են զարգացած ճարտարապետական արվեստ, մասնավորապես`մասնավորապես՝ շենքերի աղեկամարների կառուցումը: Հռոմեական այպիսի սովորույթները, ինչպիսիք են գլադիատորական մարտերը, կառքերով մրցավազքը և բազմաթիվ թաղման արարողությունները ևս ունեն էտրուսկյան ծագում:
Էտրուսկների ծագումը
Մ.թ.ա. VII դարում Էտրուրիայում բնակվող ազգերի մոտ ծագեց գիրը: Էտրուսկների ծագման տեսության մասին ցանկացած ճշգրիտ վկայություններ գոյություն չունեն: Առավել տարածված են երկու տարբերակներ`էտրութկներընտարբերակներ՝էտրութկներըն ծագումով [[Իտալիա]]յից են (հերքված է հնէաբանական հետազոտությունների կողմից), այդ ժողովուրդը ձևավորվել է գաղթերի երեք ալիքներից`ալիքներից՝ Հարավային Միջերկրածովից (Անատոլիա). [[Ալպեր]]ից (Ռեցիա), Հյուսիս-Կասպյան տափաստաններից (Սկիֆիա):
== Անդրեածին տարբերակի հիմնավորումը ==
Էտրուսկների ծագման անդրեածին տարբերակի համաձայն`համաձայն՝ մ.թ.ա. VIII նրանց տարածումը Միջին և Հյուսիսային Իտալիայում հանդիսանում էր նախորդ Վիլլանովա մշակույթի բնական զարգացում: Այդպիսի տեսություն շարադրվել է մ.թ.ա. I դարում Դիոնիսոս Հալիկարնասցու կողմից, բայց նրա կոմղից բերված փաստերը կասկածներ են առաջացնում: Հնէաբանական պեղումները վկայում են ժառանգության մասին,որն անցել է Վիլկլանովա I մշակույթից Վիլլանովա II մշակույթին`մշակույթին՝ Հարավային Միջերկրածովի և Հունաստանի ապրանքների ներմուծմամբ մինչ օրիենտալիզացման ժամանակաշրջանը, երբ ծագեցին Էտրուրիայիում էտրուսկների դրսևորման առաջին վկայությունները: Ներկա պահին Վիլլանովա մշակույթը ասոցացվում է ոչ թե էտրուսկների, այլ իտալիկների հետ:
== Միգրացիոն տարբերակի հիմնավորումը ==
Երկրորդ տեսության օգտին են խոսում [[Հերոդոտոս]]ի աշխատությունները, որոնք առաջացել են մ.թ.ա. V դարում: Ինչպես փաստում էր Հերոդոտոսը`Հերոդոտոսը՝ էտրուսկները Լիդիայի գաղթականներ են, [[Փոքր Ասիա]]յի շրջանից, տիրեններ կամ տիրսեններ, որոնք ստիպված են եղել լքել հայրենիքը սարսփելի անբերքատվության և սովի պատճառով: Հերոդոտոսի կարծիքով դա տեղի է ունեցել գրեթե Տրոյական պատերազմին համընթաց: Լեսբոս կղզուց Հելլանիկոսը փաստում էր պելասգների մասին ավանդությունը, որոնք ժամանել են Իտալիա և սկսել կոչվել տիրեններ: Հենց այդ ժամանակ է փլուզվել միկենյան քաղաքակրթությունը և ընկել խեթերի թագավորությունը, այսինքն պետք է թվագրել տիրենների ծագումը սկսած մ.թ.ա. XIII դարից, կամ ավելի ուշ ժամանակահատվածում: Հնարավոր է`է՝ այդ ավանդության հետ է կապված տրոյական հերոս Էնեի`Էնեի՝ դեպի արևմուտք փախուստի և հռոմեական պետության հիմնադրման մասին առասպելը, որը մեծ կարևորություն ուներ էտրուսկների համար: Հերոդոտոսի վարկածը հաստատում են գենետիկ վերլուծության տվյալները, որոնք հաստատում են էտրուսկների ազգակցությունը Փոքր Ասիայի բնակիչների հետ:
Մինչև XX դարի կեսերը «լիդիական տարբերակը» ենթարկվել է խիստ քննադատության, հատկապես լիդիական գրվածքների վերծանումից հետո. նրանց լեզուն ոչ մի կապ չուներ էտրուսկների հետ: Սակայն գոյություն ունի մի տարբերակ, ըստ որի էտրուսկներին պետք է նույնացնել ոչ թե լիդիացիների հետ, այլ ավելի հին, Փոքր Ասիայի արևմուտքի մինչհնդեվրոպական բնկակչության, որոնք հայտնի են «պրոտոլուվիացիներ» անվամբ:Այդ վաղ ժամանակաշրջանի էտրուսկների հետ Ա. Էրմանը նույնացնում էր լեգենդար տուրշա ցեղին, որն ապրել է արևելյան Միջերկրածովում և կատարել զավթողական հարձակումներ Եգիպտեսի ուղղությամբ (մ.թ.ա. XIII—VII դարերում):
|
