«Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր''' ({{lang-tr|''Gümrü Antlaşması''}}), [[1920]] թ.թվականի [[դեկտեմբերի 2]]-ի լույս [[դեկտեմբերի 3|3]]-ի գիշերը [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] և [[Քեմալական Թուրքիա]]յի միջև ստորագրված հաշտության պայմանագիր։ Կնքվել է 1920 թ. [[Հայ-թուրքական պատերազմ (1920)|հայ-թուրքական պատերազմ]]ում հայկական կողմի կրած պարտության արդյունքում։ Թուրքիայի կողմից այն ստորագրել է թուրքական բանակի հրամանատար [[Քյազիմ Կարաբեքիր]]ը, հայկական կողմից՝ [[Ալեքսանդր Խատիսյան]]ը։ Բաղկացած է 18 հոդվածից։ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը կազմված էր երկու օրինակից՝ [[հայերեն]] և [[թուրքերեն]]։

Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը պետք է վավերացվեր կնքումից մեկ ամիս հետո, սակայն Հայաստանի խորհրդային կառավարությունը, որն անցել էր իշխանության գլուխ պայմանագրի կնքումից 7 ժամ առաջ՝ 1920 թ.թվականի դեկտեմբերի 2-ին, ժ. 18.00-ին, այն չճանաչեց։ Այս փաստաթուղթը փոխարինվեց [[1921]] թ.թվականի [[մարտի 16]]-ին [[Մոսկվայի պայմանագիր|Մոսկվայի պայմանագրով]], իսկ հետո՝ [[1921]] թ.թվականի [[հոկտեմբերի 13]]-ին [[Կարսի պայմանագիր|Կարսում կնքված պայմանագրով]]։

[[1920]] թ.թվականի [[նոյեմբերի 24]]-ին ՀՀ պատվիրակությունը ժամանում է Ալեքսանդրապոլ: Հաջորդ օրը պաշտոնապես սկսվում են խաղաղության բանակցությունները քեմալականների և հայոց պատվիրակության միջև: Հայաստանի պատվիրակության ղեկավարն էր նախկին վարչապետ [[Ալեքսանդր Խատիսյան]]ը: Պատվիրակության լիազոր անդամներն էին նաև ֆինանսների նախկին նախարար [[Աբրահամ Գյուլխանդանյան |Աբրահամ Գյուլխանդանյան]]ը, [[Կարսի նահանգ|Կարս]]ի նախկին նահանգապետ [[Ստեփան Ղորղանյան]]ը: Պատվիրակությունը բաղկացած էր 16 հոգուց:

[[Ալեքսանդրապոլ]] ([[Գյումրի]]) [[քաղաք]]ում [[հայեր]]ի ու [[թուրքեր]]ի միջև ընթացող ծանրագույն բանակցությունների արդյունքում [[1920]] թ.թվականի [[դեկտեմբերի 3]]-ին (ժ. 02.00-ին) ստորագրվում է Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը:

Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրումը հետևանք էր հատկապես 1920 թ.թվականի Մայիսյան հայրենակործան ապստամբությունից հետո Հայաստանում առաջացած ռազմաքաղաքական իրավիճակի, օրեցօր սերտաճող բոլշևիկ-քեմալական համագործակցության, ինչպես նաև ՀՀ իշխանությունների ու ժողովրդի միջև առաջացած հսկայական վիհի:

Թուրք ազգայնականների ղեկավար, հետագայում Թուրքիայի նախագահ Մուստաֆա Քեմալն իր 1927 թ.թվականի հայտնի ճառում, խոսելով Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի մասին, ասում է հետևյալը. ''«Խաղաղության բանակցությունները սկսվեցին նոյեմբերի 26-ին և ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ին; այդ գիշերվա ընթացքում պայմանագիրը ստորագրվեց Գյումրիում»: (Peace negotiations began on the 26th November and ended on the 2nd December; during that night the treaty was signed at Gumru.)''<ref>Mustafa Kemal Ataturk. A Speech delivered by Musrafa Kemal Ataturk 1927. Istanbul, 1963, p. 418.</ref>

Բազմաթիվ են այն աղբյուրներն ու ուսումնասիրությունները, որտեղ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման ամսաթիվն իրավացիորեն նշված է 1920թ.1920 թվականի դեկտեմբերի 3-ը:<ref>McCarthy J. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. London, 1997, p. 381.; Lenczowski G. Middle East in World Affairs. N.Y., 1952, p. 105.; Jaschke v. G., Pritsch E. Die Tiirkei seit dem Weltkriege, Geschichtskalender 1918-1928, Die Welt des Islams. Bd. 10, p. 42.; Modern Turkey, (by Eliot G. Mears), N.Y., 1924, p. 600.; The New York Times, December 10, 1920, p. 1.</ref> Ժամանակի թերևս ամենաիրազեկ մարդը՝ Կ.Պոլսում Մեծ Բրիտանիայի Գերագույն հանձնակատար Հորես Ռամբոլդը ([https://en.wikipedia.org/wiki/Sir_Horace_Rumbold,_9th_Baronet Horace Rumbold]) արտգործնախարար Ջորջ Քերզոնին ([https://en.wikipedia.org/wiki/George_Curzon,_1st_Marquess_Curzon_of_Kedleston George Curzon]) հղված (16 դեկտեմբերի, 1920 թ.թվական) հետախուզական ամփոփագրում նշում է. ''«Թուրքերի և հայերի միջև խաղաղությունն իրականում Ալեքսանդրապոլում ստորագրվել է դեկտեմբերի 3-ին» (Peace between the Turks and Armenians had actually signed at Alexandropol on the 3rd December.)''<ref>Summary of Intelligence Reports issued by S.I.S. (Constantinople Branch) for week ending December 16, 1920. British Documents on Ataturk (1919-1938). v. 2, April-December 1920, Ankara, 1975, p. 515.</ref>

Հայաստանում 1920 թ.թվականին իշխանափոխությունը փաստագրված իրողություն է, հետևաբար նրա օրն ու ժամը՝ անվիճելի փաստ: Իշխանափոխությունը Հայաստանում տեղի է ունեցել ՀՀ իշխանությունների և ՌՍՖՍՀ ներկայացուցիչ Բորիս Լեգրանի միջև համապատասխան համաձայնագրի ստորագրումով, որն ստորագրվել է 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին, կեսօրից առաջ և ուժի մեջ է մտել նույն օրը երեկոյան ժամը 6-ին <ref>Hovannisian R. The Republic of Armenia. v. IV, Berkeley, 1996, p. 387.</ref>:

Քեմալականների գործունեությունը նաև Թուրքիայի սահմանադրության խախտում էր, ուստի Թուրքիայի օրինական իշխանությունները դեռևս 1920 թ.թվականի [[ապրիլ]]-[[մայիս]]ին քեմալականների նկատմամբ մի շարք մահավճիռներ էին կայացրել (օրինակ, դեռևս 1920 թվականի [[ապրիլի 11]]-ին կայսրության բարձրագույն կրոնավորի՝ շեյխ-ուլ-իսլամի ֆեթվայով ([[կոնդակ]]ով) խռովարարները հայտարարվել էին օրենքից դուրս և նրանց սպանելը՝ աստվածահաճո գործ<ref>Zurcher E.J. Turkey, The Modern History. London-New York, 1998, p. 158.</ref>): Խռովարարների պարագլուխը՝ Մուստաֆա Քեմալը, դեռևս [[1919]] թ.թվականի [[հուլիսի 11]]-ին զրկվել էր իր բոլոր կոչումներից և պաշտոններից, իսկ 1920 թ.թվականի [[մայիսի 11]]-ին թուրքական ռազմական դատարանը նրա նկատմամբ մահապատժի վճիռ էր կայացրել: Այդ դատավճիռը 1920 թ.թվականի [[մայիսի 24]]-ին հաստատվել էր սուլթանի կողմից: Ուստի 1920 թ.թվականի [[նոյեմբեր]]-[[դեկտեմբեր]]ին Ալեքսանդրապոլ բանակցությունների եկած պատվիրակությունը ոչ թե Թուրքիա պետությունն էր ներկայացնում, այլ փախուստի մեջ գտնվող, այդ թվում նաև պատերազմական հանցագործությունների համար մահվան դատապարտված, քրեական հանցագործների մի կազմակերպություն՝ «Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով» հորջորջվող ՀԿ:<br />

Այդ խորհուրդը, որի կազմում էին [[Մեծ Բրիտանիա|Բրիտանիա]]յի, [[Ֆրանսիա]]յի, [[Իտալիա]]յի և ԱՄՆ բարձրագույն պաշտոնյաները, իր իշխանությունը Թուրքիայում իրականացնում էր նախ պարզ ներկայացուցիչների (1918 թ.թվականի [[նոյեմբեր]] – 1919 թ.թվականի [[մարտ]]), ապա և Գերագույն հանձնակատարների (''High Commissioners'') միջոցով (1919 թ.թվականի [[մարտ]] – 1923 թ.թվականի [[սեպտեմբեր]])<ref>Criss N.B. Ibid, p. 61:</ref>: Վերջիններիս միավորող կառույցը, որն իրականացնում էր բարձրագույն իշխանությունը նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքում, կոչվում էր Վերահսկման և կազմակերպման միջդաշնակցային հանձնախմբեր (''Inter-Allied Commissions of Control and Organization'') և ուներ զանազան ենթահանձնախմբեր<ref>Criss N.B. Ibid, p. 158</ref>:<br />

Մասնավորապես, խախտվել են սահմանադրության №№ 7, 17, 41, 42, 43, 45, 46, 60, 72, 77, 120 հոդվածները, քվեարկելու իրավունքից ապօրինաբար զրկված են եղել բոլոր ոչ թուրքերը<ref>[http://www.nt.am/am/news/20971///?hayworld= Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման 90-ամյա տարելից]</ref>: Հետևաբար, այդ ժամանակ Թուրքիայի միակ ճանաչված իշխանավորը՝ սուլթանը, համաձայն սահմանադրությամբ իրեն վերապահված իրավունքի (հ-ծ 7), 1920 թ.թվականի [[ապրիլի 12]]-ին դադարեցրել էր այդ ոչ օրինական ժողովահավաքների գործունեությունը<ref>Mears E.G. Modern Turkey. NY, 1924, p. 598.</ref>: 1920 թ.թվականի ապրիլի 23-ին 92 մասնակիցների լիազորությունների օրինական համարվելու դեպքում նույնիսկ, միևնույն է այդ թիվը խորհրդարան գումարելու համար քվորում չէր կարող ապահովել: Մնացած 232-ը ներկայացնում էին երկրում ապօրինի գործող, «Իրավունքների պաշտպանության շարժման» տարբեր մասնաճյուղերը<ref>Zurcher E.J. Ibid, p. 158.</ref>: <br />