«Հայկական մարզպանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Պարսկակական արքունիքը կեղծ խոստումներով [[450]] թվականի [[ամառ|ամռանը]] կարողացել է հրապուրել մարզպան [[Վասակ Սյունի|Վասակ Սյունուն]] և ուրիշ նախարարների:նախարարների։ Դրանով պառակտվել է հայոց պայքարի ճակատը, սակայն հայկական զորաբանակը և ժողովրդական աշխարհազորը՝ միահմուռ կերպով կանգնել են հայրենիքը պաշտպանելու:պաշտպանելու։ [[Վարդան Մամիկոնյան]]ի և նրա զինակիցների գլխավորությամբ [[451]] թվականի [[մայիսի 26]]-ին [[Ավարայրի ճակատամարտ]]ում հայերն արժանի հակահարված են տվել թշնամուն:թշնամուն։ Հայոց սպարապետը զոհվել է, բայց հայ իշխանները հետագա համառ մարտերով [[Հազկերտ II]]-ին հարկադրել են [[Հայաստան]]ից հետ կանչել պարսկական զորքերի մնացորդներին, հրաժարվել կրոնափոխության ծրագրից, թեթևացնել հարկերը, ճանաչել հայոց մարզպանության ինքնավարությունը և վարել սիրաշահելու քաղաքականություն։

[[5-րդ դար]]ի վերջում [[Նվարսակի հաշտություն|Նվարսակի հաշտության]] կնքումից հետո [[Արևելյան Հայաստան]]ը խաղաղ զարգացման հնարավորություն ստացավ:ստացավ։ Մայրաքաղաք [[Դվին]]ում և երկրի այլ քաղաքներում բարգավաճեցին արհեստներն ու առևտուրը:առևտուրը։

Սակայն մեծ ջանքերի գնով կիսանկախ վիճակ ձեռք բերած երկիրը՝ ''տանուտիրական Հայաստանը,'' շատ չանցած ենթարկվեց նոր փորձությունների:փորձությունների։ Հայ իշխանները հարկադրված էին մշտական պայքար մղելու իր ներքին ինքնուրույնությունը պահպանելու համար:համար։ Անհրաժեշտության դեպքում հայերը պարսկական տիրապետության դեմ դիմում էին զինված պայքարի:պայքարի։ Տանուտիրական Հայաստանն օգտվեց Պարսկաստանում ստեղծված բարդ իրադրությունից և հրաժարվեց ճանաչել Սասանյանների տիրապետությունը:տիրապետությունը։ Հայերն ավերեցին [[Հայաստան]]ում եղած [[ատրուշան]]ները և կոտորեցին [[մոգ]]երին:երին։ Պարսից արքայի ուղարկած զորքերը խայտառակ պարտություն կրեցին:կրեցին։

[[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիան]] դարձյալ հրաժարվեց օգնել հայ նախարարներին, և ապստամբությունը պարտվեց:պարտվեց։ Հայերի ապստամբական նոր ելույթները, այնուամենայնիվ, անհետևանք չանցան:չանցան։ [[6-րդ դար]]ի սկզբին պարսից արքայի հատուկ հրովարտակով Հայոց եկեղեցին պաշտոնապես անկախ ու ինքնուրույն ճանաչվեց<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/200/201 Իրադրությունն Արևելյան Հայաստանում VI դ. սկզբին]</ref>:։

[[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիան]] և [[Սասանյան Պարսկաստան|Պարսկաստանը]] Հայաստանում իրենց դիրքն ամրապնդելու նպատակով կարևոր նշանակություն էին տալիս [[Հայոց Եկեղեցի|Հայոց եկեղեցուն]]:։ Բյուզանդական կայսրերը շարունակում էին հայերին պարտադրել երկաբնակությունը կամ քաղկեդոնականությունը:քաղկեդոնականությունը։ Ուստի Հայոց եկեղեցին եռանդուն պայքար էր ծավալել պաշտպանելու իր ինքնուրույնությունն ու իրավունքները:իրավունքները։ Սասանյան Պարսկաստանը, ելնելով իր պետական շահերից և օգտվելով քրիստոնեական եկեղեցու պառակտված վիճակից, ձգտում էր իր կողմը գրավել բյուզանդական եկեղեցու հալածանքներին ենթարկվող հայ հոգևորականությանը:հոգևորականությանը։

Ժողովն արդեն հրավիրվել էր, երբ [[Սիմեոն Բեթ-Արշամացի|Սիմեոն Բեթ-Արշամացու]] գլխավորությամբ [[Պարսկաստան]]ի քրիստոնյա ուղղափառ ասորիները, որոնց հատկապես [[Սելևկիա]]յի [[499]] թվականի ժողովից (որտեղ նեստորականությունը հռչակվել էր Պարսկաստանի քրիստոնյաների պաշտոնական դավանություն) հետո հալածանքների էին ենթարկել նեստորականները, պաշտպանություն են հայցել Հայ եկեղեցուց:եկեղեցուց։ Դվինի այս ժողովը հանրագումարն էր դավանական այն պայքարի, որ Հայ եկեղեցին նախորդ տասնամյակներում մղել է քրիստոնեական տարբեր հոսանքների՝ քաղկեդոնականության, նեստորականության, [[Եվտիքականություն|եվտիքականության]] դեմ։ Միաժամանակ Հայ եկեղեցու հեղինակության և դիրքի ապացույցն էր [[6-րդ դար]]ի քրիստոնյա [[Մերձավոր Արևելք|Արևելքում]] ծավալված դավանական վեճերում։ Տարբեր դավանանքների պատկանող դրացի քրիստոնյաները, գիտակցելով Հայ եկեղեցու նշանակությունը և դերը Արևելքի քրիստոնյա եկեղեցիների մեջ, աշխատել են ձեռք բերել Հայ եկեղեցու հովանավորությունը:հովանավորությունը։

Դվինի [[554]] թվականի եկեղեցական ժողովը հավատարիմ մնաց հայ հոգևորականության հետևողական դիրքորոշմանը:դիրքորոշմանը։ Ժողովը պաշտոնապես ընդունեց հայկական տոմարը (օրացույցը) և իր որոշումներով ամրապնդեց Հայոց եկեղեցու ինքնուրույնությունը:ինքնուրույնությունը։ Դրանով նոր և կարևոր քայլ կատարվեց Հայոց եկեղեցին ազգային դարձնելու ճանապարհին:ճանապարհին։ Ժողովը հակաբյուզանդական ուղղվածություն ուներ, ուստի պարսիկները շտապեցին խրախուսել հայ հոգևորականությանը:հոգևորականությանը։ Եկեղեցականներին սիրաշահելու նպատակով պարսից արքունիքը հայ ազնվականներից վերցրեց հարկեր գանձելու ժառանգական իրավունքը և այն շնորհեց եկեղեցուն<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/200/202 Դվինի 554թ. եկեղեցական ժողովը]</ref>:։

[[Խոսրով Ա Անուշիրվան]] ([[531]]-[[578]]) թագավորի օրոք Պարսկաստանը բաժանվեց չորս ''քուստակների'' կամ կողմերի, որոնք իրենց հերթին բաղկացած էին մարզպանություններից ու առանձին աշխարհներից:աշխարհներից։ [[Արևելյան Հայաստան]]ը [[Վրաստան|Վիրքի]] ու [[Աղվանք]]ի հետ միասին մտնում էր Հյուսիսային քուստակի մեջ և ենթարկվում նրա կառավարիչ փոխարքային:փոխարքային։ Դրա արդյունքում Հայաստանը կորցնում էր նախկին բավականաչափ բարձր դիրքը:դիրքը։ Եթե առաջներում Հայաստանի մարզպանն անմիջականորեն ենթակա էր պարսից արքունիքին, ապա այժմ զրկվում էր այդ արտոնյալ դիրքից:դիրքից։ Հայաստանը ոչ միայն վերածվում էր երկրորդական մարզի, այլև նշանակալիորեն զրկվում էր ներքին ինքնուրույնությունից:ինքնուրույնությունից։

Պարսիկները անցկացրին աշխարհագիր, ու հարկերի գանձման կարգը փոխվեց:փոխվեց։ Նախկինում հարկերը գանձվում էին բնամթերքով, այսինքն՝ գյուղացիները հարկահավաքին էին հանձնում ստացված բերքի մի մասը:մասը։ Այժմ նրանք պարտավոր էին հարկերի մի մասը վճարել դրամով:դրամով։ Առևտրական ուղիներից և քաղաքներից հեռու ապրող գյուղացիների համար դրամ ճարելը չափազանց դժվար էր:էր։ Նրանք հարկադրված էին բարձր տոկոսներով պարտքով դրամ վերցնել վաշխառուներից:վաշխառուներից։ Պարսիկների հարկային նոր քաղաքականությունը հարուցեց ոչ միայն հասարակ ժողովրդի, այլև ազնվականության ու հոգևորականության դժգոհությունը:դժգոհությունը։ Այդ խավերը, ճիշտ է, ազատված էին գլխահարկից, բայց պարտավոր էին հողահարկ վճարել:վճարել։ Այս ամենի հետ մեկտեղ, պարսիկները չէին հրաժարվել զրադաշտականության տարածման և կրոնական հալածանքների քաղաքականությունից:քաղաքականությունից։

Խոսրով արքան [[Վահան Մամիկոնյան]]ին փոխարինած եղբոր՝ [[Վարդ Մամիկոնյան|Վարդի]] մահից հետո մարզպանի պաշտոնը կրկին հանձնում է պարսիկների:պարսիկների։ Միայն առանձին դեպքերում էր այդ պաշտոնը վստահվում հայ նախարարներին, հիմնականում՝ [[Մամիկոնյաններ|Մամիկոնյան]] տոհմից:տոհմից։ Պարսից իշխանությունների կամայականությունները հատկապես անտանելի դարձան, երբ Հայաստանի մարզպան նշանակվեց պարսիկ Սուրենը:Սուրենը։ Արքունիքը նրան լայն իրավունքներ էր տվել և Հայաստան ուղարկել մեծաթիվ ընտիր այրուձիով:այրուձիով։ Նոր մարզպանը, տեսնելով Հայաստանում դժգոհության տարածումը, որոշեց սկզբից ևեթ ահաբեկել հայերին:հայերին։ Սպանվեց Մանվել Մամիկոնյանը, կրկին սաստկացան քրիստոնյաների բացահայտ ճնշումներն ու հարստահարությունները:հարստահարությունները։

Պարսից արքունիքի քաղաքականությունը, ինչպես նաև պարսկական իշխանությունների չարաշահումները, լցրեցին հայերի համբերության բաժակը:բաժակը։ Երկիրը կանգնած էր ապստամբության եզրին և վճռական գործողությունների դիմելու ազդանշանի էր սպասում<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/200/203 Պարսից արքունիքի քաղաքականությունը]</ref>:։

[[Խոսրով Անուշիրվան|Խոսրով Ա]]-ի թագավորության շրջանում հայերը հերթական անգամ ապստամբեցին պարսիկների դեմ:դեմ։ Ապստամբության անմիջական առիթը [[Դվին]]ում ատրուշան հիմնելն էր:էր։ Ապստամբության գլուխ անցավ սպանված Մանվել Մամիկոնյանի եղբայր [[Վարդան Մամիկոնյան (կրտսեր)|Վարդան Մամիկոնյան]]ը (Վարդան Կրտսերը) և հայոց կաթողիկոս [[Հովհաննես Բ Գաբեղենացի|Հովհաննես Բ]]-ն:ն։ Նրանց հաջողվեց հավաքել 10 000-անոց բանակ, ձեռք բերել դաշնակիցներ:դաշնակիցներ։ Այս անգամ ևս հայերին միացան պարսից քաղաքականությունից դժգոհ [[վրացիներ]]ն ու [[աղվաններ]]ը:ը։ Հուսադրող էր նաև Պարսկաստանի դարավոր հակառակորդ Բյուզանդիայի դիրքորոշումը:դիրքորոշումը։ Երկու աշխարհակալ տերությունների միջև, հակասությունները խիստ սրվել էին, և [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիան]] ցանկանում էր օգտագործել հարմար պահը՝ պատերազմելու Պարսկաստանի դեմ:դեմ։ Հայերի պատվիրակությունն այս անգամ [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլսում]] ջերմ ընդունելություն գտավ:գտավ։

Բյուզանդացիների հետ կնքած պայմանագրով հայերը խոստացան ընդունել Բյուզանդիայի գերիշխանությունը:գերիշխանությունը։ Իրենց հերթին բյուզանդացիները պարտավորվեցին ապստամբության ձախողման դեպքում ապաստան տալ Բյուզանդիա փախած հայերին:հայերին։ Ձեռք բերված պայմանավորվածությունների մասին բյուզանդացիները հայտարարեցին պարսիկներին՝ սպառնալով օգնել ապստամբ հայերին:հայերին։ Բյուզանդացիների խոստումները Հայաստանում առաջ բերեցին համընդհանուր ոգևորություն:ոգևորություն։

Հայաստանի պարսիկ մարզպան Սուրեն [[571]] թվականին հապճեպ մեկնեց [[Տիզբոն]]՝ պարսից արքային զեկուցելու ստեղծված կացության մասին:մասին։ Խոսրով թագավորը 15 000-անոց զորաբանակ տրամադրեց մարզպանին և հրամայեց անողոք դատաստան տեսնել ապստամբների հետ:հետ։ Բայց պարսկական իշխանությունների ուժերից վեր էր կանխել ապստամբության հետագա ծավալումը:ծավալումը։ Հայ մարտիկների թիվն արդեն հասել էր 20 000-ի, և ապստամբները վերածվել էին նշանակալի ուժի:ուժի։ Վարդան Մամիկոնյանի հրամանատարությամբ նրանք [[572]] թվականին հարձակման անցան և Դվինում ջախջախեցին մարզպանի բանակը:բանակը։ Սպանված մարզպանի գլուխն ուղարկվեց բյուզանդական զորքերի հրամանատարին:հրամանատարին։

Հայերի զինված ելույթից հետո ակտիվացավ Բյուզանդիան:Բյուզանդիան։ Կայսրությունը պատերազմ սկսեց պարսիկների դեմ և զորքեր ուղարկեց [[Հայաստան]]:։ Պարսիկների դեմ ապստամբած դրացի ժողովուրդների և բյուզանդացիների օգնությամբ հայերը պարտության մատնեցին պարսից նոր զորավար Միհրանին:Միհրանին։ Շուտով պարսկական տիրապետության դեմ ուղղված ապստամբությունը վերաճեց պարսկա-բյուզանդական երկարատև պատերազմի<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/200/204 571-572թթ. ապստամբությունը]</ref>:։

[[Սասանյան Պարսկաստան]]ի ու [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրության]] միջև սկսված պատերազմը կատարյալ արհավիրք էր [[հայեր|հայ ժողովրդի]] համար:համար։ Ռազմական գործողությունները հիմնականում մղվում էին [[Հայաստան]]ում՝ ավերածության ենթարկելով երկիրը:երկիրը։ Պատերազմը փոփոխակի հաջողություններով շարունակվեց 20 տարի ([[572]]-[[591]]):։

Ի վերջո, [[591]] թվականին հաշտություն կնքվեց, որով Հայաստանը [[Հայաստանի երկրորդ բաժանում|երկրորդ անգամ բաժանվեց]] նրանց միջև:միջև։ Կայսրությունը զգալիորեն ընդլայնեց իր սահմանները. Բյուզանդիային անցան [[Տուրուբերան]]ը, [[Տայք]]ը և [[Այրարատ]]ի մեծ մասը:մասը։ Հայաստանի քաղաքական տրոհվածությունն ավելի խորացավ՝ դժվարացնելով երկրի տարբեր շրջանների միջև տնտեսական կապերի զարգացումը<ref>[http://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/6276 Պարսկա-բյուզանդական քսանամյա պատերազմը և Հայաստանի 591թ. բաժանումը]</ref>:։ Հայաստանի մարզպանությունը սահմանափակվում էր [[Վասպուրական]]ով՝ որի տիրակալ [[Արծրունիներ]]ի գերիշխանության տակ էին [[Կորճայք]]ի ու [[Պարսկահայք]]ի մի մասի, ինչպես նաև՝ [[Մոկք]]ի իշխանները:իշխանները։ Հայաստանի սահմաններից դուրս մնացին [[Արցախ]]ը և [[Ուտիք]]ը (Աղվանից մարզպանություն), Պարսկահայքի մեծ մասը և [[Փայտակարան]]ը (Ատրպատական):։ Կիսանկախ իրավիճակ ձեռք բերեց [[Սյունիք]]ը:ը։ Այս պառակտված իրավիճակը շարունակվեց կես դար՝ մինչև [[Արաբական արշավանքները Հայաստան|արաբական արշավանքները]]:։

[[Մեծ Հայք]]ի նահանգները սկսեցին կառավարվել [[Փոքր Հայք]]ի նման:նման։ Բյուզանդիան չգնահատեց այն մեծ աջակցությունը, որ ցույց էին տվել հայերը:հայերը։ Կայսրերը շարունակեցին վարել հայկական զինուժերը ոչնչացնելու քաղաքականություն:քաղաքականություն։ Մորիկ կայսեր հրամանով հայ նախարարական գնդերը տեղափոխվում էին հեռավոր երկրներ և կռվում կայսրության թշնամիների դեմ:դեմ։ Այս կերպ Բյուզանդիան կամենում էր կանխել հայերի ազատագրական շարժումները:շարժումները։ Կայսրը միաժամանակ պարսից արքունիքին խորհուրդ էր տալիս նույն կերպ վարվել պարսկահպատակ հայերի հետ:հետ։

Հայ զորականները, սակայն, հաճախ չէին ենթարկվում կայսերական հրամաններին, գերադասում էին մնալ և կռվել Հայաստանում:Հայաստանում։ Հայ իշխաններից Սմբատ Բագրատունին չենթարկվեց բյուզանդացիներին և ձերբակալվեց:ձերբակալվեց։ Սակայն նա խիզախություն դրսևորեց՝ կրկեսում սպանելով իր դեմ արձակված արջին, ցուլին և առյուծին:առյուծին։ Զարմացած և հիացած հանդիսականների պահանջով բյուզանդական կայսրը նրան ներում շնորհեց<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/200/205 Պարսկա-բյուզանդական քսանամյա պատերազմը և Հայաստանի 591թ. բաժանումը]</ref>:։