«Ազոտ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
բազմաթիվ շտկումներ, -քաղ․ քարոզչություն, վիքիֆիկացում, չներկայացված փաստերը պատկերող պատկերի հեռացում |
|||
Տող 8.
| պարբերություն =
| բլոկ =
| արտաքին տեսք =[[Պատկեր:Liquidnitrogen.jpg|200px|Ազոտ]]: <br />Հեղուկ
| պատկեր =
| ատոմային զանգված =[14,00643; 14,00728]
Տող 58.
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| խտություն = 0,808 գ/սմ³ (−195,8 °C)
|
|
|location= Մոսկվա
▲|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 тт
|year = 1988
|volume = 1
|page = 58
▲|издательство = Советская энциклопедия
|страниц = 623
|isbn =
}}
</ref>
Տող 102 ⟶ 95՝
| իզոտոպներ լրացումներ =
}}
<!-- {{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=7}} Արդյո՞ք սա պետք է, ավելի մանրամասն և պակաս խանգարող Տեղեկաքարտի դեպքում-->
'''Ազոտ''' ({{lang-lat|Nitrogenium}} - սելիտրա ծնող), [[քիմիական տարր]], [[պարբերական աղյուսակ]]ի 15-րդ խմբի 7–րդ տարրը, քիմիական նշանը՝ '''N''', ատոմային թիվը՝ [[7]], [[ատոմ]]ային [[զանգված]]ը՝ 14.0067։ Ազատ վիճակում անհամ և անհոտ [[գազ]] է, ջրում վատ է լուծվում։ [[Մոլեկուլ]]ը կազմված է [[2]] ազոտի [[ատոմ]]ներից (N<sub>2</sub>), որոնց կապը շատ ամուր է։ Բնության մեջ ազոտը կազմված է <sup>14</sup>N (խառնուրդում բաղադրությունը՝ 99.63%) և <sup>15</sup>N կայուն նուկլիդներից։ Արտաքին [[էլեկտրոն]]ային [[մակերես]]ի կարգը 2s²2p³։ Ազոտի նեյտրալ ատոմի [[շառավիղ]]ը 0.074 նմ է, իոններինը. N<sup>3-</sup> - 0.132, N<sup>3+</sup> - 0.030 և N<sup>5+</sup> - 0.027 նմ։ Պարզ նյութ ազոտը (CAS-համարը 7727-37-9) բավականին իներտ [[գազ]] է
== Հայտնագործումը ==
[[1772]] թվականին [[Հենրի Կավենդիշ]]ը իրականացրել է հետևյալ փորձը. նա բազմիցս [[օդ]] է բաց թողել այրվող [[քարածուխ|քարածխի]] վրա, որի արդյունքում առաջացավ նստվածք, որը Կավենդիշը անվանեց խեղդող օդ։ Ազոտը հայտնագործվել է [[1772]] թվականին [[Շոտլանդիա|շոտլանդացի]] գիտնական [[Դանիել Ռեզերֆորդ]]ի կողմից՝ ածխի, [[ծծումբ|ծծմբի]], գազային [[ֆոսֆոր]]ի այրման արգասիքները ծծմբական լուծույթի միջով անցկացնելիս (այս դեպքում այն չի կլանվում՝ ի տարբերություն CO<sub>2</sub>-ի)։ Շուտով ֆրանսիացի քիմիկոս [[Անտուան Լորան Լավուազիե|Անտուան Լավուազիեն]] եկավ եզրակացության, որ այդ «խեղդող» գազը մտնում է [[մթնոլորտ]]ի բաղադրության մեջ և անվանեց այն «azote» (
== Անվան ծագումը ==
Տող 111 ⟶ 105՝
օգտագործվում էր դաշտերը պարարտացնելու համար։ Այստեղից էլ առաջացել է ազոտի լատիներեն անվանումը «նիտրոգենիում», հայերեն՝ բորակածին։
«Ազոտ» անունը, ամենատարածված անվանումն է, նշանակում է «անկենդան»:
== Բնության մեջ տարածվածությունը ==
[[Բնություն|Բնության]] մեջ ազատ (մոլեկուլային) վիճակում ազոտը մտնում է մթնոլորտային օդի բաղադրության մեջ (ծավալային՝ 78.09% և զանգվածային՝ 75.6%), իսկ կապված վիճակում՝ երկու սելիտրաների. [[նատրիում]]ի նիտրատ (NaNO<sub>3</sub>, հանդիպում է [[Չիլի]]ում, այստեղից էլ անվանումը՝ չիլիական սելիտրա), [[կալիում]]ի նիտրատ (KNO<sub>3</sub>, հանդիպում է [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում՝]] հնդկական սելիտրա) և մի շարք այլ միացությունների տեսքով։ [[Երկրագունդ|Երկրագնդի]] բաղադրության մեջ տարածվածությամբ ազոտը զբաղեցնում է [[17]]-րդ տեղը, նրան բաժին է ընկնում Երկրագնդի [[զանգված]]ի 0.0019%-ը։ Չնայած անվանմանը, ազոտն առկա է բոլոր կենդանի [[օրգանիզմ]]ներում (պինդ մասի զանգվածի 1-3%-ը) և հանդիսանում է կարևորագույն [[բիոգենային տարր]]ը։ Այն մտնում է [[սպիտակուցներ]]ի, [[նուկլեինաթթուներ]]ի, [[հեմոգլոբին]]ի, [[քլորոֆիլ]]ի և այլ [[Կենսաբանություն|կենսաբանորեն]] ակտիվ [[նյութեր]]ի բաղադրության մեջ։ Ազոտի միացությունների փոխակերպումը կենդանի [[բջիջ]]ներում հանդիսանում է բոլոր օրգանիզմների [[նյութափոխանակություն|նյութափոխանակության]] կարևորագույն մասը։
Տող 129 ⟶ 123՝
=== Ազոտի և նրա միացությունների տոքսիկոլոգիան ===
Մթնոլորտային ազոտը բավականին իներտ գազ է, դրա համար այն չի կարող իրենից վտանգ ներկայացնել մարդկանց և [[կաթնասուն]]ների օրգանիզմներին։
Ազոտի մի շարք միացություններ ի հակառակ դրան շատ ակտիվ են և երբեմն թունավոր։
== Ստացումը ==
Գործարանային պայմաններում ազոտը ստանում են օդից։ Դրա համար օդը սկզբում սառեցնում են, սեղմում և հեղուկ վիճակում ենթարկում թորման։ Ազոտի եռման [[ջերմաստիճան]]ը (-195.8°C) մի քիչ ավելի ցածր է, քան օդի մյուս բաղադրիչինը՝ թթվածնինը (-182.9°C), այդ պատճառով հեղուկ օդի զգույշ տաքացնելուց ազոտն առաջինն է գոլորշիանում։ Սպառողներին գազային վիճակում ազոտը տրամադրում են սեղմած վիճակում ([[150]] մթ. կամ [[15]] ՄՊա) սև բալոներում, որոնք ունենում են դեղին գրառում՝ «ազոտ». Հեղուկ ազոտը պահում են
[[Պատկեր:Dinitrogen-2D-dimensions.png|մինի|ձախից|N2-ի կառուցվածքը]]
Լաբորատոր պայմաններում մաքուր (քիմիական) ազոտը ստանում են [[ամոնիումի քլորիդ]]ի (NH<sub>4</sub>Cl) տաքացված լուծույթով աղային վիճակի նատրիումի նիտրիտի (NaNO<sub>2</sub>) վրա ազդելով։
Տող 152 ⟶ 147՝
NH<sub>4</sub>NO<sub>2</sub> = N<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O
Արդյունաբերության մեջ ստանում են հեղուկ օդից՝ թորման եղանակով: Ազոտի եռման ջերմաստռիճանը [[196]]°C
== Ֆիզիկական հատկությունները ==
Ազոտը անգույն, անհոտ, ոչ թունավոր գազ
Հայտնի է ամուր ազոտի [[3]] բյուրեղային փոփոխություններ: Բնության մեջ հանդիպում է ինչպես ազատ վիճակում, այնպես էլ միացությունների
[[Պատկեր:Nitrogen discharge tube.jpg|մինի|աջից|Ազոտի ելքը սպեկտր խողովակ]]
Ազոտ են պարունակում նաև [[քարածուխ]]ը (2,5%), նավթը (0,02–1,5%) և կենդանի օրգանիզմները (մոտ [[3]]%): [[Բույսեր]]ն ազոտը հիմնականում վերցնում են հողից՝ միացությունների ձևով, իսկ կենդանիներն այն ստանում են
Ազոտի մոլեկուլը երկատոմ
== Քիմիական հատկությունները ==
Թթվածնի հետ ազոտը միանում է միայն շատ բարձր ջերմաստիճանում: Բնության մեջ այդ ռեակցիան ընթանում է [[կայծակ]]ի ժամանակ.
Տող 172 ⟶ 169՝
Ամեն տարի արդյունաբերական եղանակով ստացվում է մոտավորապես 1x10<sup>6</sup> տոննա ազոտ:
== Ազոտի շրջապտույտը բնության մեջ ==
[[Պատկեր:Nitrogen Cycle
Բույսերը աճի համար արմատներով հողից յուրացնում են ազոտային միացություններ՝ հինականում ամոնիումի և ազոտական թթվի [[աղեր]]: Առավել շատ ազոտ օգտագործում են լոբազգիները: Բույսերի կողմից [[սինթեզ]]ված ազոտ պարունակող միացությունները, մասնավորապես [[սպիտակուցներ]]ը, անցնելով կենդանիների և մարդու օրգանիզմ, վերածվում են այլ օրգանական միացությունների և այլ [[սպիտակուցներ]]ի:
Ազոտի պակասը հողի մեջ լրացվում է ազոտի շրջապտույտի շնորհիվ: Առաջին հերթին դա կատարվում է օդի ազոտի հաշվին: Օդում տեղի ունեցող էլեկտրական պարպումները՝ կայծակները, նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում ազոտից ու թթվածնից ազոտի (II) օքսիդ առաջացնելու համար: NO-ն այնուհետև օդում հեշտությամբ վերածվում է NO<sub>2</sub>-ի: Վերջինս անձրևաջրերի հետ առաջացնում է [[ազոտական թթու]], որն էլ, հողի մեջ գտնվող [[մետաղներ]]ի օքսիդների կամ աղերի հետ փոխազդելով, առաջացնում է
Ազոտի քանակն օդում, սակայն, չի պակասում, որովհետև օրգանական նյութերի, հիմնականում բուսական զանգվածի արյման և փտման հետևանքով անջատվում է գազային ազոտ, որը նորից անցնում է [[մթնոլորտ]]: Սակայն հողից պակասած ազոտի ամբողջ քանակությունը չի լրացվում օդի հաշվին, որի պատճառով էլ այդ պակասը լրացվում է ազոտային պարարտանյութերով:
Այսպիսով տեղի է ունենում ազոտի շրջապտույտ օդից հող, իսկ այնուհետև՝ նորից օդ: Հազարամյակների ընթացքում երկրագնդի վրա ստեղծվել է հավասարակշռությունը պահպանելու համար:
Որպեսզի գյուղատնտեսության բուռն զարգացման պայմաններում հողն ուժասպառ չլինի, հողի մեջ ներմուծում են ազոտային միացություններ՝ պարարտանյութեր:
Գիտնականները վերջին տասնամյակում{{փաստ}} պարզվել են, որ հողի մեջ կան բակտերիաներ, որոնք կարողանում են կապել օդի ազոտն անմիջականորեն և ավելի արդյունավետ ձևով վերածել [[օրգանական միացություններ]]ի: Թե ինչպես է դա կատարվում, դեռևս անհայտ է:{{փաստ}} Մի բան է պարզ, որ դա տեղի է ունենում [[կատալիզատորներ]]ի մասնակցությամբ: Դրա բացահայտումը կարող է մեծ հեռանկար բացել մարդկության առջև՝ մթնոլորտային ազոտը կապելու և անհրաժեշտ միացությունների վերածելու համար: Այժմ հետազոտություններ են կատարվում՝ գտնելու այնպիսի կատալիզատորներ, որոնց կիրառմամբ հնարավոր լինի արդյունաբերական մասշտաբներով լուծել ազոտի հետ կապված
== Ազոտի միացություններ ==
Միացություններում ազոտը ցուցաբերում է −3, −2, −1, 0, +1, +2, +3, +4, +5 օքսիդացման
*'''Ազոտի միացությունները -3 [[օքսիդացման աստիճան]]ում''' են նիտրիդների հետ, որոնցից գործնականում ամենակրևորը ամոնիակն է,
Տող 190 ⟶ 191՝
*'''Ազոտի միացություններն +3 օքսիդացման աստիճանն''' ունեն ազոտի(III) օքսիդում՝ N<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, ազոտային թթու, ազոտի եռակի ֆտորիդ (NF<sub>3</sub>)
*'''Ազոտի միացություններն +4 օքսիդացման աստիճանն''' ունեն ազոտի(IV) օքսիդում՝ NO<sub>2</sub> (ազոտի երկօքսիդ, դարչնագույն գազ)
*'''Ազոտի միացություններն +5 օքսիդացման աստիճանն''' ունեն ազոտի(V) օքսիդում՝ N<sub>2</sub>O<sub>5</sub>, ազոտական թթուն և աղերը,
== Կիրառությունը ==
Հեղուկ ազոտը օգտագործվում է արպես սառեցնողծ, հովացուցիչ նյութ և սառը բուժման
Մեծ քանակով ազոտ ծախսվում է ամոնիակ ստանալու համար [[կիսահաղորդիչներ]]ի, A [[վիտամին]]ի և կապրոնի
== Բալոնների մակնշում ==
{{main|Գազով բալոնների ներկում և մշակում}}
Ազոտով լցված բալոնները ներկում են սև գույնով, որը պետք է ունենա դեղին մակագրություն և շագանակագույն գծեր (համաձայն ՊԲ 03-576-03), դրանով հանդերձ ԳՕՍՏ-ը չի պահանջում գծերը, բայց անպայման մակագրություն պետք է լինի ազոտի մաքրության
== Հետաքրքրի փաստեր ==
Մեջբերումներ [[Հայկական սովետական հանրագիտարան]]ից, հրատարակչություն [[1952]] թվական (հատոր 1, էջ 452, հոդված «Ազոտ»):
<blockquote>
Մեծ քաղաքներում ապրող մարդիկ բավականին հաճախ են ականատես լինում NO-ի
▲Մեծ քաղաքներում ապրող մարդիկ բավականին հաճախ են ականատես լինում NO-ի առաջացմանը: Երբ տրամվայի կամ տրոլեյբուսի ձողերի և բարձր լարման էլեկտրական լարի միջև առաջանում է վոլտյան աղեղ, գոյանում է դարչնագույն գազ՝ NO<sub>2</sub>: Վերջինս գոյացած NO-ի հետագա օքսիդացման արգասիքն է:
</blockquote>
Տող 228.
== Արտաքին հղումներ ==
{{commons|Nitrogen}}▼
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/N/key.html Азот на Webelements]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb007.htm Азот в Популярной библиотеке химических элементов]
{{wiktionary|Ազոտ}}
▲{{commons|Nitrogen}}
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
| |||