«Աշխարհագրական թաղանթ»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Image:wiki.png|frame|Վիքիպեդիա ]]

Աշխարհագրական թաղանթում բոլոր երևույթներն ու պրոցեսները փոխկապակցված են, անընդհատ տեղի է ունենում նյութի ու էներգիայի շրջապտույտ։ Ամենամեծ շրջապտույտը տիեզերականն է, ամեն տարի տիեզերքից երկիրը ստանում է երկնաքարեր և երկնաքարային փոշի, միևնույն ժամանակ Երկրի մթնոլորտից հեռանում են ջրածանի ու հելիումի ատոմները։

Բացի տիեզերք–Երկիր շրջապտույտից գոյություն ունեն երկրային շրջապտույտներ՝ երկրաբանական (քարոլորտային), մանթիայի մեջ, ցամաքից դեպի օվկիանոս, օվկիանոսից դեպի ցամաք, կենսաբանական շրջապտույտ։ Ավելի փոքր շրջապտույտներ կան ցամաքի տարբեր մասերի միջև, ցամաքի ու մթնոլորտի միջև, օվկիանոսի ու մթնոլորտի միջև և այլն։ Նշված բոլոր շրջապտույտների մեջ ամենամեծը այն շրջապտույտն է, որ տեղի է ունենում ցամաքից դեպի օվկիանոս, օվկիանոսի հատակից դեպի մանթիա, այնտեղից երկրակեղևի տակով դեպի ցամաք և քարոլորտի վերընթաց շարժումով՝ դեպի երկրի մակերևույթ։

1950–ական թվականների վերջին տիեզերական թռիչքների կապակցությամբ առաջացավ մի նոր գիտություն՝ մոլորակագիտությունը (Պլանետոլոգիա), և ծագեց նոր տեկտոնական Ռոտացիոն գիտաենթադրությունը, որը և տեկտոնական շարժումների պատճառը համարում է Երկրի իր առանցքի շուրջը պտտվելը։ Նրանից առաջացած մակընթացության երևույթը։ Մակընթացմության հետևանքով Երկրի պտույտը աստիճանաբար դանդաղում է, ուստի տեղի է ունենում Երկրի ձևի փոփոխություն, սա էլ առաջացնում է երկրակեղևի սեղման ու ձգման երևույթներ։

Այսպիսով, Երկրագնդի վրա սալերի շարժման, գեոսինկլինալային զոնաներում երկրակեղևի սուզման, լեռնաշղթաների բարձրացման և հրաբխային պրոցեսները կապված են մանթիայի նյութի շրջապտույտի հետ, որը արտահայտվում է ռելիեֆի մեծ և միջին ձևերի ստեղծման միջոցով։

Տեղատարման պրոցեսում զգալի աշխատանք են կատարում սառցադաշտերը։ Սառցադաշտը նստած է երկրի մակերևույթին և իր շարժման ընթացքում հունը մաշում է, սառույցը չի կարող անմիջականորեն ապարները քայքայել։

Նյութի համաշխարհային շրջապտույտի օղակներից մեկը նստվածքագոյացումն է:է։ Նստվածքները գոյանում են օվկիանոսում ու ծովերում, լճերում, ցամաքի գոգավոր մասերում, լանջերի ստորոտին։ Օվկիանոսներում նստվածքները առաջինում են գետերի բերվածքներից, ափաքերումից, հրաբխային արտավիժումների նյութերից, տիեզերական փոշուց, օվկիանոսում ապրող օրգանիզմների մնացորդներից։ Օվկիանոսի հատակին ամենամեծ տարածումը ունեն պալեգիալ նստվածքները, ցամաքներին մոտ զոնայում՝ Հեմիպելագիալ, իսկ ցամաքային ծանծաղուտում՝ ցամաքածին (տերրիգեն) նստվածքները։ Օվկիանոսներում հանդիպում են նստվածքների ծագումնաբանական բոլոր խմբերը՝ ցամաքածին, կենսածին, հրաբխածին, քիմիածին (քեմոգեն), բազմածին (պոլիգեն)։ Սակայն տիրապետող են պալեգիալ ծագման կենսածին ու բազմածին նստվածքները։

Արեգակնային ճառագայթումը կազմում է 5,8 x 10²⁴ ջոուլ /տարի, որը մոտ 10,000 անգամ գերազանցում է երկրի խորքից ստացած էներգիային։ Տիեզերքից երկիրը ստանում է 3,8 x 10¹⁸ ջոուլ/տարի էներգիա։ Վերը նշված թվերից ակներև է, որ տիեզերքից ստացած էներգիան Արեգակի տվածի համեմատ մոտ 150 մլն անգամ փոքր է, ուստի գործնականորեն վերնածին (Հիպերգեն) պրոցեսներում ոչ մի նշանակություն չունի։ Արեգակից ճառագած էներգիան ամբողջովին Երկրի մակերևույթ չի հասնում։ Օրգանական աշխարհի համար վտանգավոր ճառագայթների մեծ մասը կլանվում է տարբեր ոլորտների էկրանների կողմից։ Երկրին հասնում է 2,3 x 10²⁴ ջոուլ/տարի, որի մեծ մասը ծախսվում է գոլորշացման վրա։ Երկրի մակերևույթ հասած էներգիան, համագործակցելով Երկրի ծանրահատակ ուժի հետ, պայմանավորվում է մթնոլորտի և ջրոլորտի շրջապտույտները։ Արեգակնային ճառագայթումը, Երկրի վրա գործի դնելով շրջանառական տարբեր ոլորտներ, գրեթե ամբողջությամբ վերածվում է ջերմության և ճառագայթարձակման միջոցով նորից վերադառնում է տիեզերք։ Օրգանիզմների մեռնելուց հետո տեղի է ունենում օքսիդացման պրոցես, նրանց մեջ կուտակված քիմիական էներգիան վերածվում է ջերմայինի, և միայն թե փոքր մասը կուտակվելով դառնում է հումուսային նյութի քիմիական էներգիա։ Օրգանական նյութի մի մասը, օվկիանոսի հատակում սուզվելով մանթիայի մեջ և այնտեղ օքսիդանալով, վերածվում է ջերմային էներգիայի։ Վերջին ժամանակների ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս հողմահարման ենթարկվելիս մի քանի միներալների բյուրեղային ցանցը էներգիա է կլանում։ Երկրի խորքում այդ միներալների վերաբյուրեղացման ժամանակ էներգիան անջատվում է և մտնում շրջապտույտի մեջ։ Ըստ էներգետիկների Համաշխարհային 7-րդ կոնֆերանսի նյութերի՝ 2000 թ, էլեկտրաէներգիայի 50 % -ը կստացվի միջուկային ռեակցիաներից։ Գիտնականների մի մասը գտնում է, որ մարդու կողմից արտադրած էներգիան բարձրացնելու է երկրի մակերևույթի ջերմաստիճանը։ Երկիրը և մթնոլորտը գտնվում են էներգետիկ հավասարակշռության մեջ։ Ջերմության այն քանակը, որ ստանում են Երկիրն ու մթնոլորտը, ի վերջո վերադարձվում է տիեզերական տարածություն։ Մթնոլորտը երկրի համար տաք վերմակի դեր է կատարում։ Մթնոլորտի բացակայության դեպքում երկրի մակերևույթի ջերմաստիճանը 33 աստիճանով ցածր կլիներ, քան այժմ է նկատվում։ Երկրի մակերևույթը տարբեր լայնությունների տակ տարբեր չափով է տաքանում։ Ջերմային շրջապտույտները սերտորեն կապված են օվկիանոսային և մթնոլորտային շրջապտույտների հետ։ Այսինքն թե՜ օվկիանոսային և թե՜ շրջապտույտները ջերմաստիճանային տարբերությունների արգասիք են։ Հասարակածային և արևադարձային գոտիներում տաքացած ջրերը արեգակնային էներգիան տանում են մերձբևեռային շրջաններ, այստեղ այն հաղորդվում է շրջապատին, օդը տաքանում է։ Ջերմության շրջապտույտը երկրի մակերևույթի և մթնոլորտի միջև կատարում է ոչ միայն ճառագայթմամբ, այլ նաև գոլորշացման թաքնված ջերմության անջատման միջոցով։ Բնական է, որ տաք երկրներում, որտեղ գոլորշացումն ինտենսիվ է արտահայտված, այդ պրոցեսում շատ ջերմություն է կլանվում, մինչդեռ ցուրտ երկրներում, որտեղ գոլորշացումը թույլ է, ջերմության ծախսը փոքր է։ Անապատային շրջաններում ջրի բացակայության պայմաններում երկրի մակերևույթին գոլորշացման վրա ջերմություն չի ծախսվում, համապատասխանաբար էլ օդի վերին շերտերում ջերմություն չի անջատվում։

Z₀ = X₀ + D

Պարզվել է, որ D-ն հավասար է Q+Y -ի , իսկ Q -ն և Y-ը համապատասխանաբար առաջանում են Q₁ Q₂ Q₃ Q₄ +....+ Qn կամ Y₁ Y₂ Y₃ Y₄ +....+ Yn գումարներին։ Ըստ Մ.Ի. Լվովիչի, գետերը ցամաքից օվկիանոս են տանում տարեկան 41.8 հազար կմ³ ջրային զանգված։ Երկրի վրա յուրաքանյուր տարի ջրի ընդհանուր շրջանառությանը մասնակցում է 520 հազար կմ³ ջուր, այդքան էլ վերադառնում է երկրի մակերևույթ։ Ջրի շրջապտույտի վրա ծախսվում է արեգակնային էներգիա։ Գիտության ու տեխնիկայի զարգացումը կստեղծի հնարավորություններ մթնոլորտային տեղումների առաջացման պրոցեսը կառավարելի դարձնելու, ստիպելու խոնավությունը ավելի հաճախ իջնել երկրի մակերևույթ՝ գյուղատնտեսության մեջ ավելի ստացիոնալ օգտագործվելու համար։ Օվկիանոսում ջրի անընդհատ շարժում կա։ Ջուրը տեղափոխվում է թե հորիզոնական և թե ուղղաձիգ ուղղությամբ։ Ջրի շարժիչ ուժերն են՝ խտության տարբերությունները, որ առաջանում են ջերմաստիճանի ու աղիության փոփոխություններից, քամիները, մակընթացության-տեղատվության երևույթները, մթնոլորտի ճնշման տարբերությունները, ջրի մուտքի-ելքի հաշվեկշիռը, գետերի հոսքը և այլն։ Ջրի ուղղաձիգ շարժումների մեջ ջրի ջերմաստիճանը, աղիություը, խտությունը այն բնութագրիչներն են, որոնց տարբեր զուգակցման դեպքում տեղի է ունենում ջրի մոլեկուլների ուղղաձիգ շարժումներ։ Նշված բնութագրիչների անհավասար փոփոխությունների հետևանքով առաջանում են դրանց ուղղաձիգ և հորիզոնական գրադիենտները։ Ջրի ուղղաձիգ շարժումները լինում են երկու տեսակի՝ մոլեկուլային և տուրբուլենտային (վերջինիս մեջ էլ կոնվեկտիվ և ֆրակցիոն տարատեսակները)։ Մոլեկուլային շարժումները մոլեկուլների քաոսային, ջերմային շատ աննշան շարժումներն են և գործնականորեն մեծ նշանակություն չունեն։ Օվկիանոսային ուղղաձիգ շարժումներում ջրի արագությունը մակերևութային շերտում հավասար է մեկ վայրկյանում սանտիմետրի հազարերորդական մասին, խորքում՝ տասհազարերորդ մասի մեծությանը։ Տուրբուլենտ շարժումներն առաջանում է ջրի ներքին շփման (մածուցիկության) և մրրկաձև շարժման (ֆրակցիոն տեղափոխություն) հետևանքով։ Օվկիանոսներում ֆրակցիոն տեղաշարժը կապված է ալիքավորման հետ։ Ըստ տուրբուլենտականության՝ օվկիանոսներում առանձնացնում են երեք շերտ։

Երկրագնդի վրա ամենաշարժուն տարրը օդն է, որը երկրի մակերևույթի վրա կարող է շարժվել վայրկյանում մի քանի տասնյակ և նույնիսկ 100 մ արագությամբ։ Օդի հորիզոնական շարժումը կոչվում է քամի։ Վերջինս առաջանում է մթնոլորտի ճնշման տարբերության հետևանքով՝ բարձր ճնշման վայրից քամին փչում է ցածր ճնշման վայրը։

Մթնոլորտի ճնշումը օդի սյան ճնշումն է երկրի մակերևույթի վրա, նրա կշիռը։ Պարզվել է, որ հազարավոր կիլոմետրեր հաստության ունեցով օդի շերտը երկրի մակերևույթի վրա ունի սնդիկի 760 մմ բարձրության շերտին հավասար ճնշում (45 աստիճան լայնության տակ, ծովի մակարդակին, 0 աստիճանի դեպքում)։ Այսինքն, եթե Երկիր շրջապատված լիներ սնդիկով, ապա այդ շերտի հաստությունը կլիներ 76 սմ։ Մթնոլորտի ճնշումը չափում են նաև միլիբարերով։ Հայտնի է, որ մթնոլորտի ճնշումը ըստ բարձրության նվազում է, քանի որ մթնոլորտի բարձր շերտերում օդը շատ նոսր է, ուստի վերևում՝ մթնոլորտի շերտի պակասեցմանը զուգընթաց, ճնշումն ընկնում է երկրաչափական պրոգրեսիայով։ Այդ փոփոխությունը արտահայտվում է բարոմետիկ աստիճանով։

Մթնոլորտի ճնշման տարածումը երկրի մակերևույթի վրա կոչվում է բարիկական կամ ճնշման դաշտ, որը փոփոխվում է թե՜ տարածության, թե՜ ժամանակի մեջ։ Երկրի մակերևույթի վրա հավասար ճնշում ունեցով կետերը միացնող գծերն անվանում են իզոբարներ (հավասարաճնշում)։ Բայց ցամաքի մակերևույթը հարթ չէ, ունի բարձր ու ցածր մասեր, իզոբարներ կազմելու համար ռելիեֆի բոլոր բարձրությունները բերվում են ծովի մակարդակին։

Օդի համախարհային շրջապտույտը ընդգրկում է ամբողջ ստորին ոլորտը։ Օդային զանգվածները մի շարք օդակներ անցնելով, հասարակածային շրջաններից հասնում են բևեռային շրջաններ։ Մերձբևեռային շրջաններում ցուրտ է, գոյություն ունի բարձր ճնշում, իսկ հասարակածային շրջաններում՝ ցածր։ Նշանակում է գետնի մակերևույթի վրա բևեռներից օդը պետք է ուղղվի դեպի հասարակած, այնտեղ բարձրանա վերև՝ ստորին ոլորտի վերին շերտերը, այնտեղից հակառակ ուղղությամբ կշարժվի դեպի բևեռ և շրջանառությունը շատ պարզ տեսք կստանա, բայց երկրագունդը պտտվում է իր առանցքի շուրջը և կորիոլոսյան ուժի շնորհիվ հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ (անկախ շարժման ուղղությունից), իսկ հարավային կիսագնդում՝ ձախ։ Հենց այս ուժն էլ մեծ բարդություն է առաջացնում, և բևեռի ու հասարակածի միջև շրջապտույտի մեկ օղակի փոխարեն առաջանում են երեքը։ Հասարակածում տաքացած ու թեթևացած օդը բարձրանում է վեր՝ ստորին ոլորտ և ուղղվում է հյուսիս կամ հարավ։ Սրանք անտիպասսատներն են, որ անցնում են 4-6-8 կմ բարձրության վրա, սակայն ճանապարհին շեղվում են աջ (հյուսիսային կիսագնդում) չհասած 35 աստիճան լայնությանը, այնքան են շեղվում, որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Նշանակում է անտիպասսատները չկարողացան բևեռ հասնել և կուտակվեցին 30-35 աստիճան լայնությունների տակ։ Այստեղ բնականաբար մթնոլորտի ճնշումը Երկրի մակերևույթին մեծանում է և քանի որ հասարակածում ճնշումը ցածր է, քամիների մի մասը շարժվում է դեպի հասարակած և շեղվելով դեպի աջ՝ ունենում է հյուսիս արևելյան ուղղություն։ Սրանք պասսատներն են, որոնք ցամաքի վրա շատ չոր քամիներն են։ Պասսատների գոտում օդի մի մասը ուղղվում դեպի հասարակած, իսկ մյուս մասը ուղղվում է դեպի հյուսիս։ Սրանք, հասնելով մինչև 50-60 աստիճան լայնություններ, այնքան են շեղվում աջ (հս. կիսագունդ), որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Ատլանտյան օվկիանոսից այդ քամիները բերում են խոնավություն ու ջերմություն։

Մթնոլորտի ընդհանուր շրջապտույտում առանձնացնում են բարձր ու ցածր ճնշման մարզեր։ Բարձր ճնշումը յուրահատուկ է Ազորյան ու Կալիֆոռնիական մաքսիմումներին։ Այս շրջանում ձևավորվում են պասսատներ, և, բնականաբար, ճնշումը բարձր է։ Բացի դրանից նպաստող հանգամանք են նաև սառը ծովային հոսանքները՝ Կանարյան ու Կալիֆոռնիական փոխհատուցման (կոմպենսացիոն) հոսանքները, որոնց շփվող օդը սառչելով ծանրանում է, ճնշումը մեծանում է, և այստեղ միշտ ջերմաստիճանային շրջադասություն (ինվերսիա) է լինում, մառախուղը սովորական երևույթ է։ Ցածր ճնշման պարզորոշ արտահայտված կենտրոններն են Իսլանդական ու Ալեության կենտրոնները, սրանք առաջանում են այն պատճառով, որ օվկիանոսային տաք հոսանքները մեծապես փոխում են Իսլանդիայի ու Ալեության կղզիների շրջանների սոլյար (արևային) ջերմաստիճանները, դրանցից էլ ճնշումը փոքրանում է ու հաճախակի ձևավորվում են ցիկլոններ։

Մթնոլորտի ճնշումն արտահայտող քարտեզները կարելի է կազմել ոչ միայն երկրի մակերևույթի համար, այլև ցանկացած բարձրության մակարդակի համար։

Մուսսոնային շրջապտույտը տեղի է ունենում օվկանոսի ու ցամաքի միջև։ Ձմեռային ամիսներին ցամաքն ավելի սառն է, մթնոլորտային ճնշումը՝ բարձր, ուստի քամիները ուղղվում են դեպի ծով։ Ամռանը ծովի վրա է ճնշումը ավելի բարձր, ուստի քամիներն ուղղված են ծովից ցամաք։ Հայկական լեռնաշխարհում նույնպես նկատվում է մուսսոնային թույլ շրջանառություն, ձմեռային ամիսներին լեռնաշխարհում հաստատվում է բարձր ճնշում, մինչդեռ Սև և Կասպից ծովերի վրա օդը համեմատաբար տաք է, ու նկատվում է վերընթաց շարժում։ Մուսսոնային կլիմա ունեցով երկրներում ցայտուն արտահայտված է կլիմայական տարրերի սեզոնային ռիթմը՝ ամռանը խոնավության առատություն է, ձմռանը չոր է՝ տեղումների նվազագույն քանակով։

Բրիզային (ծովազեփյուռ) քամիների մեխանիզմը նույնն է, ինչ մուսոններինը, այստեղ քամիների ուղղությունը փոխում են օրեկան երկու անգամ՝ գիշերը ցամաքից ծով, ցերեկը՝ հակառակը։ Բրիզների երևույթը նկատվում է ծովի միայն ափամերձ մասերում ՝ 20-40 կմ զոնայում։

Տեղական քամիներից են լեռնահովտային քամիները, որոնք Հայկական լեռնաշխարհում լավ զարգացած են։ Ցերեկային ժամերին, մինչև կեսօր հովիտները տաքանում են ավելի շատ, քան հարթության վրա գտնվող ազատ օդը։ Մինչև կեօր օդը վերընթաց շարժում ունի՝ հովիտներով դանդաղ բարձրանում է։ Կեսօրից հետո լեռան բարձր մասերից ավելի ծանր օդը հովտով իջնում է դեպի հարթություն՝ հովտի հատակը բերելով զովություն։ Ամռանը այդ քամին Սևանից Երևան է բերում թարմ օդ, և ջերմաստիճանը զգալիորեն իջնում է։

Օդի շրջանառության կարևոր տարրերից են ցիկլոններն ու անտիցիկլոնները։ Ցիկլոնը ճնշման (բարիկական) այնպիսի համակարգ է, որի կենտրոնում նկատվում է նվազագույն ճնշում, իսկ եզրերում՝ բարձր։ Նշանակում է քամիները եզրերից ուղղվում են դեպի կենտրոն։ Հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ, ահա այստեղ է ցիկլոններ առաջացման բարդությունը։ Ցիկլոնի կենտրոնում հորիզոնական շարժում գրեթե չկա, գոյություն ունի վերընթաց շարժում, իսկ շրջապատից եկող քամիներն այնքան են շեղվում աջ, որ ստացվում է ժամացույցի սլաքի հակառակ ուղղությամբ քամիների համակարգ։ Ցիկլոնի կենտրոնում օդի վերընթաց հոսանքի շնորհիվ տեղումներ են գալիս։ Ցիկլոնի այն մասում որտեղ հարավային կողմից քամիներ են գալիս, ջերմաստիճանը բարձր է, իսկ հյուսիսից եկող քամիները լինում են սառը։ Ցիկլոնները օդային զանգվածների հետ շարժվում ե, եթե որևէ վայրի վրայով ցիկլոն է անցնում, ապա սկզբում տաք քամիներ են փչում (հարավ-արևելքից), հետո ցիկլոնի կենտրոնն է անցնում, տեղումներ են գալիս, իսկ վերջում հյուսիս-արևմուտքից փչում են թիկունքային սառը քամիներ։ Արևադարձային ցիկլոններին անվանում են թայֆուններ, սրանք ձևավորվում են 5-20 աստիճան լայնությունների տակ, քամիների արագությունը մեծ է, երբեմն հասնում է 60 մ/վրկ-ի։ Արևադարձային թայֆունները շատ վտանգավոր են թե՜ ցամաքի և թե՜ ծովի վրա, նրանք քանդում են շենքեր, խորտակում նավեր և ի տարբերություն բարեխառն լայնությունների ցիկլոնների, փոքր չափեր ունեն։ Թայֆունի կենտրոնում 15-30 կմ տրամագծով օդի վարընթաց շարժում է նկատվում, եղանակը պարզկա է ու հանգիստ։