|
[[Պատկեր:Kalium.jpg|մինի|աջից|200px|Սենյակային ջերմաստիճանում կալիումը արծաթա-սպիտակավուն մետաղ է կապտավուն երանգով։]]
Սենյակային ջերմաստիճանում կալիումը արծաթա-սպիտակավուն մետաղ է կապտավուն երանգով։ Այն լավ էլեկտրահաղորդիչ է։ Կալիումը փափուկ է և հեշտությամբ կտրվում է դանակով։
Կալիումը տարածված տարրերից է, պարունակությունը երկրակեղևում՝ 2,50% (ըստ զանգվածի):։ Կալիումը մտնում է դաշտային սպաթների և փայլարների բաղադրության մեջ:մեջ։ [[Խտություն]]ը՝ 862 կգ/մ<sup>3</sup> (20°C-ում), հալման ջերմաստիճանը՝ 63,55°C, եռմանը՝ 760°C:C։ Քիմիապես ավելի ակտիվ է, քան [[լիթիում]]ը և [[նատրիում]]ը:ը։ Միացություններում միարժեք է:է։ Օդում (հատկապես խոնավության առկայությամբ) կալիումը արագ օքսիդանում է, այդ պատճառով այն պահում են [[նավթ]]ի, [[բենզին]]ի կամ հանքային [[յուղ]]ի տակ:տակ։
== Քիմիական հատկությունները ==
Կալիումը մեծ եռանդով ռեակցայի մեջ է մտնում աղաթթվի հետ։
Սենյակային ջերմաստիճանում կալիումը փոխազդում է հալոգենների հետ՝ առաջացնելով հալոգենիդներ:հալոգենիդներ։ Թույլ տաքացնելիս միանում է ծծմբին, ավելի բարձր տաքացնելիս՝ [[սելեն]]ին և տելուրին:տելուրին։ Ջրածնի մթնոլորտում 200°C-ից բարձր տաքացնելիս կալիումը առաջացնում է [[հիդրիդ]]՝ KH, որը ինքնաբոցավառվում է [[օդ]]ում:ում։ Կալիումը և [[ազոտ]]ը չեն փոխազդում միմյանց հետ նույնիսկ տաքացնելիս:տաքացնելիս։ Սակայն էլեկտրական լիցքի առկայությամբ առաջացնում են կալիումի ազիդը՝ KN<sub>3</sub>, և [[նիտրիդ]]ը՝ K<sub>3</sub>N:N։ Տաքացնելիս [[գրաֆիտ]]ի հետ առաջացնում է [[կարբիդ]]ներ՝ KC<sub>8</sub> (300°C-ում) և KC<sub>16</sub> (360°C-ում):։ Չոր օդում (կամ թթվածնում) կալիումը առաջացնում է դեղնասպիտակավուն [[օքսիդ]]՝ K<sub>2</sub>0, և նարնջագույն գերօքսիդ՝ K0<sub>2</sub> (հայտնի են նաև K<sub>2</sub>0<sub>2</sub> և K<sub>2</sub>0<sub>3</sub> գերօքսիդները):։ Կալիումը շատ եռանդուն (երբեմն պայթյունով) փոխազդում է ջրի հետ՝ անջատելով [[ջրածին]] (2K + 2H<sub>2</sub>0= 2KOH+ H<sub>2</sub>), ինչպես նաև [[թթու]]ների հետ՝ առաջացնելով [[աղեր]]:։ Ամոնիակի հետ փոխազդելիս առաջացնում է ամիդ, սպիրտների հետ՝ ալկոհոլատներ, ալկիլ և արիլհալոգենների հետ՝ կալիումալկիլներ և կալիումարիլներ:կալիումարիլներ։ Արտադրության մեջ ստացվում է KOH-ի կամ KCl-ի և Na-ի փոխազդեցությամբ՝
KOH + Na = NaOH + K
KCl + Na = NaCl + K:K։
Ալկալիական [[մետաղ]] է, կարգահամարը՝ 19, [[ատոմական զանգվածը]]՝ 39,098, ատոմի արտաքին թաղանթի [[էլեկտրոնային կառուցվածք]]ը՝ 4s<sup>1</sup>:։ Ունի երկու կայուն՝ <sup>39</sup>K (93,08%), <sup>41</sup>K(6,91%), և մեկ թույլ ռադիոակտիվ [[իզոտոպ]]՝ <sup>40</sup>K (0,01%), կիսաքայքայման պարբերությունը՝ T<sub>1/2</sub>= 1,32 • 10<sup>9</sup> տարի:տարի։ Կ-ի մի քանի միացություններ (օրինակ՝ պոտաշը, որն ստացվում էր փայտանյութի մոխրից) հայտնի էին դեռևս հնում:հնում։ Սակայն դրանց չէին տարբերում [[նատրիում]]ի միացություններից:միացություններից։ Միայն XVIII դ. պարզվեց «բուսական [[ալկալու]]» (պոտաշի՝ K<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>) և «հանքային ալկալու» (սոդայի՝ Na<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>) տարբերությունը:տարբերությունը։ 1807-ին Հ. Դեվին կծու [[կալիումի]] և նատրիումի (KOH և NaOH) [[էլեկտրոլիզ]]ից անջատեց Կ. և նատրիում ու անվանեց դրանք [[պոտասիում]] և [[սոդիում]]:։
== Կալիումի և նրա միացությունների ճանաչումը ==
Կալիումը պատկանում է այն տարրերի թվին, որոնց կարիքն առանձնապես ունեն բույսերն՝ իրենց աճման համար։ Նա բույսին է անցնում արմատների միջով բուսահողի խոնավության մեջ լուծված աղերի ձևով։ Բայց բուսահողի մեջ կալիումի լուծելի աղեր քիչ կան։ Այդ պատճառով էլ, առանց պարարտանյութի, բազմապատիկ ցանքից հետո բուսահողը աղքատանում է կալիումի աղերից, և բերքը ընկնում է։ Ահա թե ինչու [[կալիումի քլորիդ]]ը, [[կալիումի սուլֆատ]]ն ու [[կալիումի նիտրատ]]ը օգտագործվում են որպես հանքային պարարտանյութեր։
Կալիումը հիմնականում կիրառվում է գերօքսիդ ստանալու համար, որը թթվածնի վերականգնիչ է, օրինակ, սուզանավերում:սուզանավերում։ Նատրիումի հետ առաջացրած համաձուլվածքները (40—90% K) կիրառվում են [[միջուկային ռեակտոր]]ներում որպես ջերմակիրներ, [[տիտան]]ի արտադրության մեջ՝ [[վերականգնիչ]]ներ, ինչպես նաև թթվածին կլանողներ, աղերը՝ գյուղատնտեսության մեջ որպես կափումական [[պարարտանյութ]]եր:եր։
=== Մարդու օրգանիզմում ===
Կալիումի հանձնարարելի քանակը 600-1700 միլիգրամ է երեխաների համար, իսկ մեծահասակների համար՝ 1800-5000 միլիգրամ։ Կալիումի անհրաժեշտ քանակը կախված է մարմնի քաշից, ֆիզիկական ակտիվությունից, ֆիզիոլոգիական վիճակից և բնակավայրի կլիմայից։ Փծխումը, երկարատև փորլուծությունը, առատ քրտնարտադրությունը, միզաբերներ օգտագործելը մեծացնում է օրգանիզմի կալիումի պահանջը։
Կալիումի իոնները մասնակցում են նյարդերում և մկաններում կենսաէլեկտրական պոտենցիալների ծագման ու հաղորդման, սրտի և այլ մկանների կծկման կարգավորմանը, պահպանում բջիջներում օսմոտիկ ճնշումը և կոլոիդների հիդրատացումը, ակտիվացնում որոշ ֆերմենտներ:ֆերմենտներ։ Կալիումի փոխանակությունը (մետաբոլիզմը) կապված է ածխաջրերի նյութափոխանակության հետ:հետ։ Կալիումի իոններն ազդում են սպիտակուցների սինթեզի վրա:վրա։ Կալիումն օրգանիզմից հեռանում է գլխավորապես մեզի հետ:հետ։ Կալիումի պարունակությունը ողնաշարավորների արյան և հյուսվածքների մեջ կանոնավորվում է մակերիկամների հորմոններով՝ կորտիկոստերոիդներով:կորտիկոստերոիդներով։ Բույսերի մեջ կալիումն բաշխվում է անհավասարաչափ. վեգետատիվ օրգաններում այն ավելի շատ է, քան արմատներում և սերմերում:սերմերում։ Շատ կալիում կա ընդավորների, ճակընդեղի, կարտոֆիլի մեջ, ծխախոտի տերևներում և հացահատիկային կերաբույսերում (20—30 գ/կգ չոր նյութում):։ Հողում կալիումի պակասության դեպքում դանդաղում է բույսերի աճը, ավելանում հիվանդացությունը:հիվանդացությունը։ Օրգանիզմի բնական ռադիոակտիվությունը (գամմա-ճառագայթում) գրեթե 90%-ով պայմանավորված է հյուսվածքներում բնական <sup>40</sup>K ռադիոիզոտոպի առկայությամբ:առկայությամբ։ Բժըշկության մեջ կիրառում են կալիումի քացախատը (CH<sub>3</sub>COOK)՝ որպես միզամուղ, կալիումի քլորիդը (KCl)՝ օրգանիզմում կալիումի անբավարարության դեպքում, գերքլորատը (KClO<sub>4</sub>)՝ թիրեոտոքսիկոզի ժամանակ, կալիումի պերմանգանատը (KMnO<sub>4</sub>)՝ հականեխիչ միջոց:միջոց։
Կալիումի նկատմամբ չափահաս մարդու օրական պահանջը (2—3 գ) լրացվում է մսի և բուսական մթերքների, ծծկեր երեխաներինը (30 մգ/կգ)՝ կրծքի կաթի հաշվին:հաշվին։ Բույսերը կալիումը ստանում են հողից:հողից։ Կենդանիների օրգանիզմում կալիումի քանակը ~2,4 գ/կգ է:է։
Կալիումի հիմնական սննդային աղբյուրներն են չորացրած ծիրանը, դդումը, լոբազգիները, կիվին, կարտոֆիլը, ավոկադոն, բանանը, լյարդը, կաթը, պնդուկի յուղը, ցիտրուսայինները և խաղողը։ Բավականաչափ կալիում կա ձկներում և կաթնային մթերքներում։
Յու․ Վ․ Խոդակով, Լ․ Ա․ Ցվետկով և ուրիշներ։ «Քիմիա», Երևան, 1961։
Վիկտոր Համբարձումյան «Հայկական Սովետական Հանրագիտարան», Երևան, 1979:1979։
|
