«Արարատ»–ի խմբագրումների տարբերություն

16-րդ դարից մինչև 1828 թվականը Մասիսը և լեռան հյուսային ստորոտները, ինչպես նաև Սիսի արևելյան ստորոտները Պարսկաստանի կազմում էին, իսկ լեռնաշղթան՝ Օսմանապարսկական սահմանի մի մասն է։ 1826-28 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմից հետո, [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրով]] Պարսկաստանի կողմից կառավարվող տարածքը մտնում է Ռուսական Կայսրության կազմի մեջ։ Սիսը դառնում է այն կետը, որտեղ միակցվում էին Թուրքիայի, Պարսկաստանի և Ռուսական Կայսրության սահմանները<ref name="iranicaonline2"/>։սահմանները։ Ժամանակակից միջազգային սահմանները ձևավորվել են 20-րդ դարում։ 1920 թվականի թուրք-հայկական պատերազմից հետո լեռը անցնում է Թուրքիայի տիրապետության տակ<ref>{{cite journal|date=1973|title=Armenia and the Caucasus in the Genesis of the Soviet-Turkish Entente|url=http://www.jstor.org/stable/162238|journal=[[International Journal of Middle East Studies]]|volume=4|issue=2|page=129|quote=...Nationalist Turkey annexed the Surmalu district, embracing Mount Ararat, the historic symbol of the Armenian people.|last1=Hovannisian|first1=Richard G.|authorlink1=Richard G. Hovannisian}}</ref> և Թուրքիայի պաշտոնական մասը համարվում՝ 1921 թվականին կնքված [[Մոսկվայի պայմանագիր (1921)|Մոսկվայի]] և [[Կարսի պայմանագիր|Կարսի]] պայմանագրերով<ref>{{cite book|title=Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide|url=https://archive.org/details/greatcatastrophe0000dewa|last=de Waal|first=Thomas|date=2015|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0199350698|p=[https://archive.org/details/greatcatastrophe0000dewa/page/86 86]|authorlink=Thomas de Waal}}</ref>։պայմանագրերով։ 1920-ականների վերջին քրդերի Արարատյան ապստամբությունը կանխելու նպատակով Թուրքիան հատում է Իրանի սահմանը և զավթում Սիսի արևելյան թևը<ref name="ParrotAraratRebellion">{{harvnb|Parrot|2016|p=xxiii}}.</ref>։թևը։ Այս շրջանում քուրդ ապստամբները օգտագործում էին տարածքը որպես անվտանգ տարածք՝ Թուրքիայի դեմ<ref>{{cite book|title=The Kurds in Iran: The Past, Present and Future|url=https://archive.org/details/kurdsiranpastpre00yild|last=Yildiz|first=Kerim|last2=Taysi|first2=Tanyel B.|publisher=Pluto Press|year=2007|isbn=978-0745326696|location=London|page=[https://archive.org/details/kurdsiranpastpre00yild/page/71 71]}}</ref>։դեմ։ 1932 թվականի Թեհրանի կոնվենցիայով Իրանի սահմանը փոխվում է հօգուտ Թուրքիայի՝ նրան է հանձնվում Սիսի արևելյան թևը<refթևը։ name="ParrotAraratRebellion" /><ref>{{citeԻրանաթուրքական book|title=Atlasսահմանն ofայժմ theանցնում Ethno-Politicalէ HistoryՍիսի ofկողքով։Լեռնագնացների theհամար Caucasus|last=Tsutsiev|first=Arthur|publisher=YaleԱրարատը Universityբաց Press|year=2014|isbn=978-0300153088|location=Newէ Haven|page=92|translator=Noraմիայն Seligman«ռազմական Favorov}}</ref>։թույլտվությամբ»։Լեռնագնացները պետք Իրանաթուրքականէ սահմաննպաշտոնական այժմդիմում անցնումներկայացնեն Թուրքիայի դեսպանատանը հատուկ «Արարատի վիզա» ստանալու համար։ Միաժամանակ պարտադիր է Սիսինաև կողքով։Լեռնագնացներիվարձել համարպաշտոնական Արարատըուղեկցորդ բացԹուրքիայի ալպինիզմի ֆեդերացիայից։ Նույնիսկ նրանք, ովքեր ստացել են թույլտվություն կարող է միայնառանց «ռազմականզգուշացման թույլտվությամբ»։չթույլատրվեն բարձրանալ լեռը։

Շատ հեղինակավոր աղբյուրներ ընդունում են, որ Արարատը ծովի մակարդակից բարձր է 5165 մ<ref>{{cite book|title=Merriam-Webster's Geographical Dictionary|date=2001|publisher=[[Merriam-Webster]]|isbn=9780877795469|edition=3rd|location=Springfield, Massachusetts|page=[https://books.google.am/books?id=Co_VIPIJerIC&pg=PA63 63]}}</ref><ref>{{cite book|title=Encyclopedia of World Geography: The Middle East|date=2002|publisher=[[Marshall Cavendish]]|isbn=978-0-7614-7289-6|editor1-last=Haggett|editor1-first=Peter|editor1-link=Peter Haggett|edition=2nd|page=[https://books.google.am/books?id=6BqVsXdHWAIC&pg=PA2026 2026]|chapter=Turkey}}</ref><ref>{{cite book|title=The Mountain Encyclopedia|last1=Hartemann|first1=Frederic|last2=Hauptman|first2=Robert|date=2005|publisher=[[Rowman & Littlefield|Taylor Trade]]|isbn=0-8108-5056-7|location=Lanham, Maryland|page=[https://books.google.am/books?id=ifs2AgAAQBAJ&pg=PA17 17]}}</ref><ref>{{cite book|title=Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage|last1=Galichian|first1=Rouben|date=2004|publisher=[[I.B. Tauris]]|isbn=1-86064-979-3|page=[https://books.google.am/books?id=0dZfCXeL2AEC&pg=PA26 26]|authorlink1=Rouben Galichian}}</ref>։մ։ Այլ աղբյուրներ, ինչպիսին օրինակ՝ Շաթլի ռադարային տոպոգրաֆիայի առաքելության (Shuttle Radar Topography Mission (STRM)) տվյալներն են, որոնք ստուգելի են և հանրային սեփականություն են և 2007 թվականին իրականացված GPS չափումները ցույց են տալիս, որ լեռն ունի 5137 մ բարձրություն<ref>{{cite journal|last1=Kurter|first1=Ajun|date=մայիսի 20, 1988|title=Glaciers of the Middle East and Africa: Turkey|url=https://pubs.usgs.gov/pp/p1386g/turkey.pdf|deadurl=bot: unknown|publisher=[[United States Geological Survey]] Professional Paper|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171011160658/https://pubs.usgs.gov/pp/p1386g/turkey.pdf|archivedate=2017 թ․ հոկտեմբերի 11|authorlink1=:tr:Ajun Kurter|df=}}</ref><ref>{{cite web|url=http://maps.turkeyodyssey.com/city/maps_of_ararat.php|title=Maps of Ararat - Ararat Map, Turkey (Agri Dagi)|website=turkeyodyssey.com|publisher=Terra Anatolia|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070225034653/http://maps.turkeyodyssey.com/city/maps_of_ararat.php|archivedate=2007 թ․ փետրվարի 25|deadurl=yes|df=}}</ref>։բարձրություն։ Վերջին տվյալն ավելի ճշգրիտ է. բարձրությունը կարող է սահմանվածից ավելի փոքր լինել մինչև 5125մ՝ գագաթի մշտական հաստ ձյունածածկույթի պատճառով<ref>According to Petter E. Bjørstad, Head of Informatics Department at the [[University of Bergen]] (Norway). {{cite web|url=http://www.ii.uib.no/~petter/mountains/5000mtn/Ararat/ararat-trip.html|title=Ararat Trip Report,|date=August 2007|website=ii.uib.no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20171011161358/http://www.ii.uib.no/~petter/mountains/5000mtn/Ararat/ararat-trip.html|archivedate=2017 թ․ հոկտեմբերի 11|quote=I measured the summit elevation, averaging more than 300 samples in my GPS, it settled on 5132 meter, 5 meter lower than the often quoted 5137 figure. This clearly shows that the 5165 meter elevation that many sources use is wrong. The summit is a snow ridge with no visible rock anywhere. Thus, the precise elevation will change with the seasons and could definitely be influenced by climate change (global warming). Later GPS measurements in Iran suggested that the GPS data may be about 10 meter too high also in this part of the world. This would in fact point in the direction of a true Ararat elevation around 5125 meter.}}</ref>։պատճառով։ 5137 մետր բարձրությունն է կիրառվում նաև մի շարք տոպոլոգիական քարտեզներում։

Արարատի գագաթը պատված է [[հավերժական սառցույթ]]ով, որը առնվազն 1957 թվականից սկսել է կրճատվել։ Ուշ 1950-ականներին Բլումենթալը<ref name="Blumenthal1958a">{{cite journal|last=Blumenthal|first=M. M.|year=1958|title=Vom Agrl Dag (Ararat) zum Kagkar Dag. Bergfahrten in nordostanatolischen Grenzlande|journal=Die Alpen|volume=34|pp=125–137}}</ref> հետազոտել է և պարզել, որ կան գագաթի ձյունից գոյացած 11 սառցադաշտեր, որոնք ծածկում են շուրջ 10կմ² մակերես<ref name="Blumenthal1958a2">{{cite journal|last=Blumenthal|first=M. M.|year=1958|title=Vom Agrl Dag (Ararat) zum Kagkar Dag. Bergfahrten in nordostanatolischen Grenzlande|journal=Die Alpen|language=de|volume=34|pp=125–137}}</ref>։մակերես։ Հյուսիսային լանջին սառույցն ունի 3900 մետր, իսկ հարավային լանջին՝ 4200 մետր բարձրություն<ref name="Blumenthal1958a2" />։բարձրություն։ Օդային լուսանկարչության և դիստանցիոն զոնդավորման տվյալների հիման վրա Սարիյական և այլք հետազոտել են սառցագլխարկի մակերեսի փոփոխությունը 1976 և 2011 թվականներին<ref name="Sar2012a3">{{cite journal|last=Sarıkaya|first=Mehmet Akif|date=2012|title=Recession of the ice cap on Mount Ağrı (Ararat), Turkey, from 1976 to 2011 and its climatic significance|url=https://www.researchgate.net/publication/257553234_Recession_of_the_ice_cap_on_Mount_Ar_(Ararat)_Turkey_from_1976_to_2011_and_its_climatic_significance|journal=Journal of Asian Earth Sciences|volume=46|pages=190–194|bibcode=2012JAESc..46..190S|doi=10.1016/j.jseaes.2011.12.009}}</ref><ref name="SarOthers2014a2">{{cite book|title=Global Land Ice Measurements from Space|last1=Sarıkaya|first1=Mehmet Akif|last2=Tekeli|first2=A. E.|publisher=Springer-Verlag|year=2014|isbn=978-3540798170|editor=J. S. Kargel et al.|location=New York|pp=465–480|chapter=Satellite inventory of glaciers in Turkey}}</ref>։թվականներին։ Նրանք հայտնաբերել են, որ սառցագլխարկը կրճատվել է, 1976-ին՝ հասնելով 8,0 կմ², իսկ 2011-ին՝ 5,7 կմ²։ Նրանք հաշվարկել են նաև, որ 1976-2011 թվականների ժամանակահատվածում, Արարատ լեռը կորցրել է իր սառցե տարածքների շուրջ 29%-ը՝ 35 տարիների ընթացքում տարեկան կորցնելով մոտ 0,07 կմ² մակերեսով սառույց։ Այս ցուցանիշները համապատասխանում են Թուրքիայի մյուս լեռների սառցագլխարկների կրճատման տվյալների հետ<refհետ։Բլումենթալը name="SarOthers2014a2"հաշվարկել է, որ ուշ [[Պլեյստոցեն]]ում սառցապատ հատվածն ունեցել է 3000 մետր բարձրություն՝ ստեղծելով 100 կմ²։ մակերեսով սառցագլխարկ։ Բլութեմալը հետազոտել է, որ բացակայում են նախապատմական մորենների գոյությունը փաստող տվյալներ, բացի այն մորենների, որոնք մոտ են եղել 1958-ի սառցադաշտի լեզվակներին։ Տարիներ անց Բիրմանը հարավ ուղղված լանջերին հայտնաբերեց ենթադրական մորեն՝ 1958-ի սառցագլխարկի տակ 4200 մետր բարձրության վրա։ Ենթադրվում է, որ Գայլատու լիճը զբաղեցնում է սառցային ավազանի տարածքը։

Արարատը Հայկական լեռնաշխարհի ակտիվ սեյսմիկ շրջաններից է։ Բազմաթիվ անգամ (ըստ տարբեր աղբյուրների՝ մ․թ․ա․ 550, մ․թ․ա․ 139, 1319, 1450, 1679, 1783, 1840, 1887 թվականներ և այլն) կրկնվել են կործանիչ երկրաշարժները։ 1840-ի հուլիսի 2-ի ժայթքման և երկրաշարժի հետևանքով կործանվեց Մասյաց վիհում գտնվող [[Սուրբ Հակոբ վանք (Ակոռի)|Սուրբ Հակոբի վանքը]] և հարևան [[Ակոռի|Ակոռի գյուղը]], մահացան շրջանի մոտ 10,000 բնակիչները։ Երկրաշարժը նաև ժամանակավոր պատնեշեց [[Սևջուր]] գետը<ref name="SiebertOther2010a3">Siebert, L., T. Simkin, and P. Kimberly (2010) ''Volcanoes of the world, 3rd ed.'' University of California Press, Berkeley, California. 551 pp. [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[SpecialՍպասարկող:BookSourcesԳրքայինաղբյուրները/978-0-520-26877-7|978-0-520-26877-7]].</ref><ref name="KarakhanianOther2002a2">{{cite journal|last1=Karakhanian|first1=A.|last2=Djrbashian|first2=R.|last3=Trifonov|first3=V.|last4=Philip|first4=H.|last5=Arakelian|first5=S.|last6=Avagian|first6=A.|date=2002|title=Holocene–Historical Volcanism and Active Faults as Natural Risk Factor for Armenia and Adjacent Countries|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0377027301002645|journal=[[Journal of Volcanology and Geothermal Research]]|volume=113|issue=1|pages=319–344|bibcode=2002JVGR..113..319K|doi=10.1016/s0377-0273(01)00264-5}}</ref><ref name="KarakhanianOther2004a3"><cite class="citation journal">Karakhanian, A.S.; Trifonov, V.G.; Philip, H.; Avagyan, A.; Hessami, K.; Jamali, F.; Bayraktutan, M. S.; Bagdassarian, H.; Arakelian, S.; Davtian, V.; Adilkhanyan, A. (2004). [http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0040195103005079 "Active faulting and natural hazards in Armenia, Eastern Turkey and North-Western Iran"]. ''[[Tectonophysics (journal)?action=edit&redlink=1|Tectonophysics]]''. '''380''' (3–4): 189–219. [[Bibcode]]:[[bibcode:2004Tectp.380..189K|2004Tectp.380..189K]]. [[Digital object identifier|doi]]:[[doi:10.1016/j.tecto.2003.09.020|10.1016/j.tecto.2003.09.020]].</cite></ref><ref name="АрутюнянOthers2005a3"><cite class="citation journal">Haroutiunian, R. A. (2005). [http://earth.asj-oa.am/3202/ "Катастрофическое извержение вулкана Арарат 2 июля 1840 года &#x5B;Catastrophic eruption of volcano Ararat on 2 july, 1840&#x5D;"]. ''Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia: Earth Sciences'' (in Russian). [[Armenian National Academy of Sciences?action=edit&redlink=1|Armenian National Academy of Sciences]]. '''58''' (1): 27–35. [[International Standard Serial Number|ISSN]]&nbsp;[//www.worldcat.org/issn/0515-961X 0515-961X].</cite></ref>) կրկնվել են կործանիչ երկրաշարժները։ 1840-ի հուլիսի 2-ի ժայթքման և երկրաշարժի հետևանքով կործանվեց Մասյաց վիհում գտնվող [[Սուրբ Հակոբ վանք (Ակոռի)|Սուրբ Հակոբի վանքը]] և հարևան [[Ակոռի|Ակոռի գյուղը]], մահացան շրջանի մոտ 10,000 բնակիչները։ Երկրաշարժը նաև ժամանակավոր պատնեշեց [[Սևջուր]] գետը<ref name="SiebertOther2010a3"/><ref name="KarakhanianOther2002a2"/><ref name="KarakhanianOther2004a3"/><ref name="АрутюнянOthers2005a3"/>։ Մովսես Խորենացին [[Մասյաց վիհ]]ի առաջացումը կապում է 139-ի երկրաշարժի հետ։

Արարատ լեռան վրա լավ արտահայտված է կլիմայական ուղղաձիգ գոտիականությունը։ Ձմեռը խիստ է, կայուն ու հզոր ձյունածածկույթով։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը տատանվում է –6&nbsp;°C-ից (ստորոտում) մինչև +20-25&nbsp;°C (գագաթին), հուլիսին` +26&nbsp;°C-ից (ստորոտում) մինչև 0&nbsp;°C և պակաս (գագաթում)։ Մթնոլորտային տեղումները ստորոտում տարեկան չեն անցնում 250 մմ–ից, սակայն սարն ի վեր ավելանում են և գագաթային մասում հասնում 1000 մմ–ի։ Տեղումների առավելագույնը թափվում է գարնանը, նվազագույնը՝ ձմռանը։ Չնայած առատ մթնոլորտային տեղումներին, Արարատի գագաթնային մասի լանջերը չոր են, համարյա զուրկ աղբյուրներից ու գետակներից (Մեծ Արարատի վրա հայտնի է միայն Սուրբ Հակոբի աղբյուրը և Գինո գետը) և թողնում են քարային անապատի տպավորություն։ Այդ հանգամանքը պայմանավորված է լեռնագագաթը կազմող հրաբխային ապարների ճեղքվածությամբ և ծակոտկենությամբ, որոնցով արագ ներծծվում են մթնոլորտային տեղումները, լավաների տակով հոսում ցած և հիմնականում կուտակվում Արարատյան և Կոգովտի արտեզյան ավազաններում։ավազաններում։Արարատի գիտական նվաճման պատմության մեջ լուրջ քայլ կատարեց ֆրանսիացի բնախույզ [[Պիտոն դե Տուրնեֆոր]]ը։ Բացառիկ բույսեր փնտրելու և լեռնային բուսականության բնականոն դասավորությունը ուսումնասիրելու մտադրությամբ` Տուրնեֆորը 1701 թվականի օգոստոսին հասավ հավերժական ձյան սահմանը, նկարագրեց լեռան ֆիզիկական յուրահատկություններն ու բուսական աշխարհը։Արարատի միջին գոտու (1500 մ - 3500 մ) բուսական ծածկույթը համեմատաբար փարթամ է։ Կան լավ արոտներ և գիհու թփուտներ։ Ստորին գոտում (1500 մ-ից ցած) ծածկված է կիսաանապատային աղասեր բույսերն ու չորասեր թփուտները, ճահճուտներում՝ եղեգնուտները, միայն Սարդար–բուլաղի աղբյուրի մոտ աճում են կեչու թփուտներ։ Հարուստ է նաև կենդանիներով և թռչուններով։ Հնում Արարատը հռչակված էր որպես Հայոց արքունի որսատեղի։ 10-րդ դարում արաբ աշխարհագրագետ Իսթախրիի վկայությամբ, Արարատը (արաբները Մասիսն անվանել են Հարիս, Սիսը՝ Հուայրաս) ուներ անտառներ և որսատեղիներ։ Իսկ Յակուտը (13-րդ դար) գրում է, որ Արարատի վրա գտնվում են Հայոց թագավորների շիրիմներ՝ իրենց գանձերով։

[[Փավստոս Բուզանդ]]ը պատմում է, որ եպիսկոպոս [[Հակոբ Մծբնեցի]]ն (4-րդ դար), Նոյի տապանը տեսնելու հույսով, մի խումբ մարդկանց հետ փորձեց հյուսիսարևելյան լանջով բարձրանալ Արարատի գագաթը։ Աստված, իբր տեսնելով նրանց ապարդյուն ջանքերը և անսալով Հակոբի պաղատանքին՝ հրեշտակի միջոցով սուրբ տապանի փայտերից մի կտոր ուղարկեց նրան և հասկացրեց Արարատի կատարի անմատչելիությունը մահկանացուների համար (Հակոբ Մծբնեցու բերած փայտի կտորը, իբրե սրբազան մասունք, պահվում է Էջմիածնի եկեղեցում)<ref>{{Cite։Անցյալում web|url=http://echmiadzin.asjՀայ առաքելական եկեղեցին ընդդիմացել է Արարատ բարձրանալու փորձերին։ 13-oaրդ դարում միսիոներ [[Ռուբրուք]]ը գրել է.am/1126/|title=Նոյյան տապանի«Շատերն մասունքը|last=Վարդան|first=Դևրիկյանէին փորձում բարձրանալ այն,|date=2007-08-17|website=echmiadzin.asj-oa բայց ոչ ոք չէր կարողանում։ Ոչ ոք չի կարող բարձրանալ այն, քանի որ այն աշխարհի մայրն է.am|accessdate=2018 թ․ոչ նոյեմբերիոք 30}}{{Չաշխատողչի արտաքինկարող հղում|bot=InternetArchiveBotվերադառնալ }}</ref><ref>{{Cite«իր book|title=Պատմությունմոր Հայոց|last=Բուզանդ|first=Փավստոս|publisher=|year=1983|isbn=|location=Երևան|pages=37|translatorարգանդը»»։ Ֆրանսիացի ճանապարհորդը վկայում է, որ հայերն Արարատի գագաթը չեն բարձրանում ոչ այնքան լեռան դժվարամատչելիության, որքան նրա սրբազանությունը չպղծելու պատճառով։ 18-last=Մալխասյանց|translator-first=Ստեփանոս|chapter=Գլուխրդ Ժ}}</ref>դարի Անգլիացի աստվածաբան Թոմաս Սթեքհաուզը նշում էր, որ «բոլոր հայերը վստահ են, որ Նոյյան տապանը մինչ օրս գտնվում է Արարատ լեռան գագաթին․ այն պահպանելու համար ոչ մեկին թույլատրված չէ մոտենալ գագաթին»։ Պարրոտի և Աբովյանի վերելքին ի պատասխան Հայ առաքելական եկեղեցու բարձրաստիճան քահանաներից մեկը մեկնաբանել է, թե սուրբ լեռը մագլցելը նույնն է, թե «մարդկության արգանդը կապել վիշապական ձևով»։ 21-րդ դարում արդեն Արարատ մագլցելն ընդունվում է որպես ամենաբարձրարժեք հայրենասիրական ուխտագնացությունը, որին մասնակցում են մեծ քանակով մարդիկ Հայաստանից և Հայկական սփյուռքից։

Վաղ հայտնի վերելքներից է ռուս կլիմայագետ և օդերևութաբան [[Կոզմա Սպասկի Ավտոնոմով]]ի վերելքը (1834 օգոստոս), [[Կարլ Բերենս]]ի վերելքը (1835), Բրիտանացի քաղաքական գործիք՝ [[Հենրի Դենբի Սեյմուր]]ի վերելքը (1848)<ref>{{cite book|last1=Polo|first1=Marco|last2=Yule|first2=Henry|authorlink1=Marco Polo|authorlink2=Henry Yule|title=The Book of Ser Marco Polo, the Venetian: Concerning the Kingdoms and Marvels of the East, Volume 1|date=2010|publisher=Cambridge University Press|page=[https://books.google.am/books?id=NRG540FwhrcC&pg=PA49&dq=ararat 49]}}</ref>։ 1845 թվականի հուլիսին գերմանացի հանքաբան և երկրաբան [[Օտտո Վիլհեմ Հերման ֆոն Աբիխ]]ը, մանրակրկիտ ուսումնասիրելով Արարատի առանձնահատկությունները, որոշեց Մասիսի գագաթը տանող ամենամատչելի ուղին (հարավարևելյան լանջը) և կատարեց փայլուն վերելք<ref>{{cite book|last1=Fairbairn|first1=Patrick|authorlink1=Patrick Fairbairn|title=The Imperial Bible-Dictionary: Historical, Biographical, Geographical and Doctrinal - Volume I|contribution=Ararat|date=1866|page=[https://books.google.am/books?id=ZMECAAAAQAAJ&pg=PA119&dq=ararat+Abich 119]}}</ref>։վերելք։ 1850 թվականի օգոստոսին այդ նույն ճանապարհով Արարատի գագաթը բարձրացավ ռուսական գնդապետ Խոյկոյի արշավախումբը, որը մեկ շաբաթ մնաց գագաթին և կատարեց բազմաթիվ ուսումնասիրություններ։ Դրանից հետո բազմաթիվ արշավախմբեր են բարձրացել Արարատի գագաթը, կատարել բազմաբնույթ ուսումնասիրություններ։ Ուշ XIX դարում երկու բրիտանացի հայագետներ՝ [[Ջեյմս Բրայս]]ը (1879)<ref name="Bryce 1878">{{cite journal|last=Bryce|first=James|authorlink=James Bryce, 1st Viscount Bryce|title=On Armenia and Mount Ararat|journal=Proceedings of the Royal Geographical Society of London|date=1878|volume=22|issue=3|pages=169–186|url=http://www.jstor.org/stable/1799899|publisher=[[Royal Geographical Society]]|location=London|doi=10.2307/1799899}}</ref> և Լինչը (1893)<ref>{{cite journal|last1=Lynch|first1=H. F. B.|authorlink1=H. F. B. Lynch|title=The ascent of Ararat|url=https://archive.org/details/sim_geographical-journal_1893-11_2_5/page/458|journal=[[The Geographical Journal]]|date=1893|volume=2|page=458}}</ref><ref>{{cite book|last1=Lynch|first1=H. F. B.|authorlink1=H. F. B. Lynch|title=Armenia, travels and studies. Volume I: The Russian Provinces|date=1901|publisher=Longmans, Green, and Co.|location=London|page=[https://archive.org/stream/armeniatravelsst01lync#page/176/mode/2up 176]}}</ref> նույնպես բարձրացան լեռը։ 1910 թվականի հուլիսի 30-ին և 31-ին Մեծ Մասիս բարձրացան բնագիտության մագիստրոս պ. Ռոզենդալ, մեքենայագետ Վեյս, դոկտոր Ֆոն-Դեյկ Պոստ, պ. Վեյֆելբախ, դոկտոր Նյուտոն, պ. Սեյլան և Պադուայի անգլիական գեներալ-կոնսուլ պ. Լինտոմ<ref>«Հորիզոն» 1910, 11 օգոստոս, «Լումայ» 1910, թիվ 5-6, էջ 101</ref><ref>«Սեյլան», Սասուն, Երևան, 1990, էջ 5-6</ref>։Լինտոմ։ Առաջին ձմեռային վերելքը [[Բոզքուրտ Էրգյոր]]ինն էր, որ Թուրքիայի ալպինիզմի ֆեդերացիայի նախկին նախագահն էր։ Նա բարձրացավ լեռը 1970 թվականի փետրվարի 21-ին<ref>{{cite news|title=Conquering the legendary Mount Ararat|url=http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=conquering-the-legendary-mount-ararat-2006-01-15|work=[[Hürriyet Daily News]]|date=հունվարի 15, 2006}}</ref>։ին։

Ավանդորեն Նոյյան տապանի որոնումների հիմնական վայրը եղել է Արարատ լեռը։ Չնայած շատերը վկայում են, որ տապանը տեսել են, տապանի գոյության ոչ մի գիտական ապացույց չկա<ref>{{cite news|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2004/04/0427_040427_noahsark.html|title=Noah's Ark Found? Turkey Expedition Planned for Summer|date=ապրիլի 27, 2004|work=[[National Geographic (magazine)|National Geographic]]|pages=[http://news.nationalgeographic.com/news/2004/04/0427_040427_noahsark.html 1], [http://news.nationalgeographic.com/news/2004/04/0427_040427_noahsark_2.html 2]|last1=Mayell|first1=Hillary}}</ref>։չկա։ Նոյյան տապանի որոնումները գիտնականների կողմից համարվում է փսևդոհնէաբանության (կեղծ հնէաբանության) օրինակ<ref>{{cite book|title=Biblical Archaeology: A Very Short Introduction|date=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-534263-5|page=[https://books.google.am/books?id=zwNIDHSPsSMC&pg=PA72 72]|last1=Cline|first1=Eric H.|authorlink1=Eric H. Cline}}</ref><ref>{{cite book|title=Archaeological Fantasies: How Pseudoarchaeology Misrepresents the Past and Misleads the Public|date=2006|publisher=Psychology Press|isbn=9780415305921|page=[https://books.google.am/books?id=sIYpx9mzd4gC&pg=PA69 69]|last1=Fagan|first1=Garrett G.|authorlink1=Garrett G. Fagan}}</ref>։օրինակ։ Կենեթ Ֆեդերը գրում է. «Քանի որ ջրհեղեղի պատմությունը չի հաստատվում ոչ մի հնէաբանական ապացույցով, զարմանալի չէ, որ ոչ մի հնէաբանական ապացույց չկա նաև անհավանական մեծ տապանի գոյության համար, որը թվագրվում է 5000 տարի առաջվա»<ref>{{cite book|title=Encyclopedia of Dubious Archaeology: From Atlantis to the Walam Olum: From Atlantis to the Walam Olum|date=2010|publisher=ABC-CLIO|pages=[https://books.google.am/books?id=RlRz2symkAsC&pg=PT195 195–196]|last1=Feder|first1=Kenneth L.|authorlink1=Kenneth Feder|contribution=Noah's Ark}}</ref>։

Միջնադարյան պատմիչ [[Մովսես Խորենացի]]ն Ծննդոցի ջրհեղեղի պատմությունը կապել է հայերի ծագման առասպելի հետ։ Իր «Հայոց պատմություն» աշխատության մեջ, Խորենացին գրում է, որ [[Հայկ նահապետ|Հայկը]]՝ հայերի նախահայրը, որից հայերը ստացել են իրենց անունը, [[Թորգոմ]]ի որդին էր, Նոյի որդիներից մեկի՝ [[Հաբեթ]]ի ծոռը<ref>{{cite book|title=The Oxford Companion to World Mythology|last=Leeming|first=David|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=978-0-19-515669-0|location=Oxford|page=29}}</ref>։ծոռը։ Հայկը Արարատ լեռան շուրջը սկզբնավորեց հայ ժողովուրդը{{sfn|Panossian|2006|p=51}}։ժողովուրդը։ Ըստ [[Ռազմիկ Փանոսյան]]ի՝ արարման այս առասպելը «Արարատի վրա Նոյյան տապանի հանգրվանումը՝ Հայաստանը դարձնում է բոլոր քաղաքակրթությունների սկզբնաղբյուրը։ [...] այն հայերին կապում է մարդկության քաղաքակրթության զարգացման աստվածաշնչային պատմության հետ։ [...] այն Արարատ լեռը դարձնում է բոլոր հայերի ազգային խորհրդանիշը, իսկ շրջակա տարածքը՝ անհիշելի ժամանակներից եկող հայերի հայրենիքը»{{sfn|Panossian|2006|pp=51–52}}։

Արարատ լեռը պատկերվել է [[Հայաստանի զինանշան]]ի վրա 1918 թվականից սկսած։ Առաջին հանրապետության զինանշանը նախագծել են ճարտարապետ [[Ալեքսանդր Թամանյան]]ը և նկարիչ [[Հակոբ Կոջոյան]]ը։ Այս զինանշանը ընդունվել է Հայաստանի Հանրապետության օրենսդիր իշխանության կողմից 1992 թվականի ապրիլի 19-ին՝ անկախության վերահաստատումից հետո։ զինանշանի վահանի վրա պատկերված է Արարատը՝ գագաթին Նոյյան տապանը նարնջագույն ֆոնի վրավրա։<refnowiki/>{{cite[[Հայկական web|url=https://president.am/hy/state-symbols|title=ՀայաստանիԽորհրդային պետականՍոցիալիստական խորհրդանշաններըՀանրապետություն|website=նախագահ.հայ|publisher=Խորհրդային Հայաստանի]] Հանրապետությանզինանշանը Նախագահ}}</ref>։ստեղծել են [[Մարտիրոս Սարյան]]ը և Հակոբ Կոջոյանը՝ 1921 թվականին։ Արարատ լեռը պատկերված է կենտրոնում և կազմում է զինանշանի մեծ մասը։

Համաձայն մեկ աղբյուրի՝ Արարատը պատկերած առաջին հայ նկարիչը [[Հովհաննես Այվազովսկի]]ն էր<ref>{{cite journal|last=Sarkssian|first=M. S.|title=Հովհաննես Այվազովսկին և հայ մշակույթը [Hovhannes Ayvazovsky and Armenian Culture]|journal=[[Patma-Banasirakan Handes]]|year=1963|issue=4|url=http://hpj.asj-oa.am/551/|publisher=Armenian Academy of Sciences|location=Yerevan|language=hy|p=28|quote=Դեռևս 1860-ակա ն թթ. Անդրկովկասում կատարած ճանապարհորդության ժամանակ և դրանից հետո Այվազովսկին նկարում է Արարատի և Սևանի գեղատեսիլ բնության պատկերներ։ Մինչ այդ հայ նկարիչներից ոչ ոք չէր տվել Արարատը և Արարատյան դաշտը պատկերող կտավներ։|access-date=2017 թ․ փետրվարի 16|archive-date=2016 թ․ մարտի 4|archive-url=https://web.archive.org/web/20160304104021/http://hpj.asj-oa.am/551/|dead-url=yes}}</ref>, որը պատկերել է Արարատը 1868-ին Հայաստան կատարած իր այցի ժամանակ<ref>{{cite web|last=Khachatrian|first=Shahen|title="Поэт моря" ["The Sea Poet"]|url=http://www.smr.ru/centre/win/artists/aivaz/biogr_aivaz.htm|publisher=Center of Spiritual Culture, [[:ru:Самарский государственный аэрокосмический университет|Leading and National Research Samara State Aerospace University]]|authorlink=Shahen Khachatrian|language=ru|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140319042232/http://www.smr.ru/centre/win/artists/aivaz/biogr_aivaz.htm|archivedate=2014 թ․ մարտի 19}}</ref>։ժամանակ։ Արարատը պատկերած այլ խոշոր նկարիչներից են՝ [[Եղիշե Թադևոսյան]]ը, [[Գևորգ Բաշինջաղյան]]ը, [[Մարտիրոս Սարյան]]ը<ref>{{cite web|title=Martiros Sarian (1880-1972) View of Mount Ararat from Yerevan|url=http://www.christies.com/lotfinder/paintings/martiros-sarian-view-of-mount-ararat-from-5684217-details.aspx|publisher=[[Christie's]]|date=հունիսի 3, 2013}}</ref> և [[Փանոս Թերլեմեզյան]]ը։

[[Ռուբեն Պոլ Ադալյան]]ը ենթադրել է, որ «երևի թե մոլորակի լեռներից Արարատի մասին են գրվել ամենաշատ բանաստեղծությունները»<ref name="Adalian"><cite class="citation book">[[Rouben Paul Adalian|Adalian, Rouben Paul]] (2010). ''Historical Dictionary of Armenia''. Lanham, Maryland: Scarecrow Press. p.&nbsp;[https://books.google.am/books?id=QS-vSjHObOYC&pg=PA85 85]. [[International Standard Book Number|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-8108-7450-3|978-0-8108-7450-3]].</cite></ref>։ Ճանապարհորդ [[Ռիք Անտոնսոն]]ը նկարագրել է Արարատը որպես «աշխահի ամենահանրահռչակ լեռ»{{sfn|Antonson|2016}}։

Արարատ լեռը շատ հաճախ է հանդիպում հայ գրականության մեջ։ Ըստ [[Մելինե Քարաքաշյան]]ի՝ «հայ բանաստեղծները Արարատ համարում են միասնության, ազատության և անկախության խորհրդանիշ»<ref>{{cite journal|last1=Karakashian|first1=Meliné|date=1998|title=Armenia: A Country's History of Challenges|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1540-4560.1998.tb01225.x/abstract|journal=[[Journal of Social Issues]]|volume=54|issue=2|pages=381–392|doi=10.1111/j.1540-4560.1998.tb01225.x}}</ref>։ Ըստ Գևորգ Պարտաքջյանի՝ հայ գրականության մեջ Արարատը մարմնավորում է Հայաստանի և հայերի իղձերը և տառապանքը, հատկապես 1915 թվականի հետևանքները՝ հողի և մշակույթի կորուստն ու ոչնչացումըոչնչացումը։<ref name="Bardakjian"nowiki/>{{cite[[Եղիշե book|url=https://books.google.am/books?id=bR7hMqV3Ij0C&pg=PA227|title=AՉարենց]]ի «Ես իմ անուշ Հայաստանի» (1920) Referenceբանաստեղծության Guideվերջին toտողերն Modernեն` Armenian«Աշխա՛րհ Literatureանցի՛ր, 1500–1920Արարատի նման ճերմակ գագաթ չկա․Ինչպես անհաս փառքի ճամփա՝ ես իմ Մասիս սա՛րն եմ սիրում։»։ 1926 թվականին [[Ավետիք Իսահակյան]]ը Արարատին նվիրված բանաստեղծություն է գրե` «Արարատի ծեր կատարին, Դար է եկել, վայրկյանի պես, Ու անցել։»։ [[Հովհաննես Շիրազ]]ի բանաստեղծություններում Արարատը ամենահաճախ օգտագործված խորհրդանիշն է։ 1958 թվականին տպագրված «Քնար Հայաստանի» ժողովածուում կան շատ բանաստեղծություններ, որտեղ Արարատը օգտագործվում է որպես խորհրդանիշ։ Օրինակ՝ «Կտակ»֊ում Շիրազը Մասիսը կտակում է որդուն, ասելով՝ «Քեզ Մասիսն եմ կտակում, որ դու պահես հավիտյան, Որպես լեզուն մեր հայոց, որպես սյունը քո հոր տան:»։1961 Withթվականին an[[Պարույր IntroductoryՍևակ]]ը History|date=2000|publisher=Wayne«Մենք Stateքիչ Universityենք, Press|isbn=978-0814327470|editor-last=Bardakjian|editor-first=Kevorkբայց B.|page=227|contribution=Hovhannesհայ Širaz}}</ref>ենք» բանաստեղծության մեջ գրել է՝ «Մենք մեզ ո՛չ ոքից չենք գերադասում։ Պարզապես մենք էլ պիտի ընդունենք‚ Որ մե՛նք‚ միայն մե՜նք Արարատ ունենք»։ [[Սիլվա Կապուտիկյան]]ը իր բանաստեղծություններից մեկում Արարատը համարում Հայաստանի աշտարակներից մեկը՝ «Դու ժայռակուռ մի ամրոց ես հնավանդ, Աշտարակներդ՝ Արագած ու Արարատ։»։